گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
سينه‌م چێى
رۆمان ئه‌و ژانڕه يێ شيياى جهێ خۆ باش د ناڤ جيهانا ئه‌ده‌بی دا بكه‌ت و ب گه‌له‌ك تايبه‌تمه‌ندى و جۆر و شێوه‌يان به‌رده‌وام خۆ نوى دكه‌ت. ئێك ژ وان جۆران، رۆمانا مێژووييه، (رۆمانێكه كه باسى نوێكردنه‌وه‌ى كه‌سايه‌تى، زنجيره رووداو، خه‌بات يان ژيان و بارودۆخى يه‌كێك له چاخه‌كانى رابردوو ده‌كات و بۆ دوباره داهێنان، ده‌ست ده‌كات به لێكولينه‌وه‌يه‌كى جدى و خێرا له رووداوه راسته‌قينه‌كانى چاخى رابردوو.
ده‌بێت بزانرێت كه رۆمانى مێژووى سود له كه‌سانى نا مێژووى و واته چيرۆكيش وه‌رده‌گيرێت)(1)، كه‌واته رۆمانا مێژووى به‌رجه‌سته‌كرنا رويدانێن بۆرى يێن مێژووى يه ب شێوه‌يه‌كێ خه‌يالى؛ چونكى ئه‌گه‌ر خه‌يال د ناڤ دا نه‌بيت دێ وه‌كى هه‌ر په‌رتووكه‌كا دى يا مێژووى بيت و نابيته ژانڕه‌كێ ئه‌ده‌بى. رۆماننڤيس د رۆمانا مێژووى دا ئاماژەى ب كه‌سايه‌تێن مێژووى يان روويدانێن مێژووى دكه‌ت و هه‌ر ئێك ژ ئه‌وان ل دويڤ سروشتێ خۆ ب ته‌كنيك و رێكه‌ك تايبه‌ت دهێنه به‌رجه‌سته‌كرن. هه‌لبه‌ت ده‌مێ ژانڕەكێ ئه‌ده‌بى ب هه‌ر جۆره‌كێ خۆڤه په‌يدا دبيت، چ زوى چ دره‌نگ ڤه‌كۆلين ژى ل سه‌ر دهێنه ئه‌نجامدان. ب مه‌ره‌ما به‌رجه‌سته‌كرن و دياركرنا كه‌سايه‌تيێن مێژوويێن به‌رهه‌مێن ئه‌ده‌بى د ڤه‌كۆلينان دا، مه ڤه‌كۆلينا (كه‌سێتى له رۆمانه مێژووى يه‌كانى جان دۆست دا، به‌نموونه رۆمانى (ميرنامه) و (سێ هه‌نگاو و سێداره‌يه‌ك)، يا ڤه‌كۆله‌ران (گزنگ حه‌سه‌ن ره‌سۆل عزيز و محمد دلێر ئه‌مين) ده‌ستنيشانكريیه، كو د گۆڤارا زانكۆيا هه‌ڵه‌بجه پ.6 ژ.4، (2021) دا هاتييه به‌ڵاڤكرن. هه‌روه‌سا رۆمانا ميرنامه يا رۆماننڤيسێ كورد(جان دۆست) د ڤه‌كۆلينێ دا ته‌وه‌ره‌ك ژ پشكا پراكتيكى بۆ هاتييه ته‌رخانكرن، مه ده‌ستنيشانكرييه بۆ هه‌ڤبه‌ركرنێ.
خواندنا مه، ژ سنورێ ئه‌ڤێ ڤه‌كۆلينێ و رۆمانا ميرنامه دا ده‌رباس نابيت. ب مه‌ره‌ما ئه‌وێ چه‌ندێ دا بزانين ڤه‌كۆله‌ر چه‌ند شيياينه كه‌سايه‌تيێن مێژووى د ناڤ رۆمانێ دا ده‌ستنيشان بكه‌ن و ميتۆدا گۆنجاى بۆ كارێ خۆ هه‌لبژارتييه يان نه؟ ئه‌رێ ڤه‌كۆلين ب هه‌مى پشكێن خۆ ڤه شييايه سيمايێ ڤه‌كۆلينه‌كا زانستى د ناڤ خۆ دا ب هه‌لگريت يان نه؟ ژ به‌ر سروشتێ گۆتارێ كو كارێ پێداچوون و هه‌ڤبه‌ركرنێيه، مه بۆ ئه‌نجاندانا ڤه‌كۆلينێ ب گشتى رێبازا وه‌سفى شيكارى بكارئينايه؛ (چونكى په‌يوه‌ندى هه‌يه له نێوان وه‌سفكردن و به‌راورد كردن دا)(2).
ڤه‌كۆلينا مه ژ سێ پشكان پێكدهێت، كو د پشكا ئێكێ دا هه‌لسه‌نگاندنا پۆخته و پێشه‌كى و ناڤونيشانێ ڤه‌كۆلينێ دێ هێتهكرن و د پشكا دويێ دا د دو ته‌وه‌ران دا هه‌ڵسه‌نگاندنا ناڤه‌رۆكا ڤه‌كۆلينێ دێ هێتهكرن، ته‌وه‌رێ ئێكێ دێ ته‌رخان كه‌ين بۆ لايه‌نێ تيۆرى و ته‌وه‌رێ دويێ بۆ لايه‌نێ پراكتيكى. پشكا سێى بۆهه‌لسانگاندنا ئه‌نجام و چه‌وانييا به‌رچاڤكرنا ليستا ژێده‌ران دێ هێته‌ته‌رخانكرن. كارێ مه دێ ب ئه‌وان ئه‌نجامێن ب ده‌ستڤه‌هاتى ب دوماهيك هێت.
- هه‌ڵسه‌نگاندنا ناڤونيشان، پۆخته و پێشه‌كييا ڤه‌كۆلينێ:
1-1. هه‌لسه‌نگاندنا ناڤونيشانێ ڤه‌كۆلينێ:
ناڤونيشانێن ڤه‌كۆلينان ئه‌و پێكهاته‌يا گرنگ يا ڤه‌كۆلين پێ دهێته نياسين، (دارشتنا ناڤونيشانى پێدڤى ب هزركرنه‌كا رژده)(3)، چونكى پتريا جاران (هزره‌كا گشتى دده‌ته خوانده‌ڤانى و ده‌روونێ وى بۆ خواندنا بابه‌تى به‌رهه‌ڤ دكه‌ت)(4)، يا گرنگه ناڤونيشان هه‌لگرێ ڤان تايبه‌تمه‌نديان بيت، (ده‌ربڕينێ ژ ناڤه‌رۆكا ڤه‌كۆلينێ بكه‌ت، هندى د شیيان دا بيت يێ ئه‌شكه‌را و كورت بيت، سه‌رنجا خوانده‌ڤانى راكێشيت، ڤه‌كۆلينێ جودا بكه‌ت ژ ئه‌وان ڤه‌كۆلينێن دى يێن ل سه‌ر هه‌مان بابه‌ت هاتينه‌كرن)(5). هه‌لبه‌ت ئه‌گه‌ر به‌رێ خۆ بده‌ينه ناڤونيشانێ ڤه‌كۆلينا مه ده‌ستنيشانكرى،كو (كه‌سێتى له رۆمانه مێژووييه‌كانى جان دۆست دا، به‌نمونه‌ى رۆمانى -ميرنامه، سێ هه‌نگاو و سێداره‌يه‌ك) وه‌ك سيما و به‌رى ئه‌م ڤه‌كۆلينێ بخوينين دێ بێژين تايبه‌تمه‌نديێن ناڤونيشانه‌كێ باش پێڤه يێ دياره و كه‌سايه‌تى، كو ئێك ژ توخمێن سه‌ره‌كى يێن رۆمانێيه، ئێخستييه به‌ر ڤه‌كۆلينێ. به‌لێ ده‌مێ ئه‌م ڤه‌كۆلينێ دخوينين ديار دبيت، ڤه‌كۆله‌ران بۆ ڤه‌كۆلينا خۆ دو رۆمانێن مێژووى يێن رۆماننڤيس جان دۆستى وه‌ك كه‌ره‌سته ده‌ستنيشانيكرينه. به‌لێ يا جهێ سه‌رنجێ ده‌مێ ڤه‌كۆلينا خۆ ئه‌نجام داى ب تنێ كه‌سايه‌تيێن مێژوويێن سه‌ره‌كى ده‌ست نيشانكرينه و ل سه‌ر ئاخفتينه. له‌وما ب ديتنا مه ناڤونيشان ل ڤێرێ نه‌شیيايه ره‌نگڤه‌دانا ناڤه‌رۆكا ڤه‌كۆلينێ بكه‌ت. (گرنگه توێژه‌ر به‌رچاوروونى هه‌بێت ده‌رباره‌ى ئه‌و كاره‌ى كه به‌نيازه ئه‌نجام بدات و شێوازى جێبه‌جێكردنى)(6).
ب ديتنا مه دا باشتر بيت ئه‌گه‌ر ناڤونيشان ب ڤى شێوه‌ى با: (كه‌سێتى مێژووى له رۆمانه‌كانى جان دۆست دا – ميرنامه و سێ هه‌نگاو و سێداره‌يه‌ك- وه‌ك نموونه)؛ چونكى راسته رۆمانێن ده‌ستنيشانكرى د مێژووينه، به‌لێ ب تنێ ژ كه‌سايه‌تيێن مێژووى پێك ناهێن، به‌لكى كه‌سايه‌تيێن جۆرا و جۆر د ناڤ دا هه‌نه وه‌كى (ئه‌حمه‌دێ خانى، ته‌يمورێ فاسق، عه‌مه‌رێ خه‌زنه‌دار، شه‌نگێ، شێخ سه‌يفه‌دينێ جوبه‌شين، مير…هتد)(7)، كو كه‌سايه‌تيێن د سه‌ره‌كى و لاوه‌كيينه مێژووى و ئاشۆپى…هتد. ڤه‌كۆله‌ران د ناڤونيشانى دا ئاماژە ب كه‌سايه‌تى ب گشتى كرييه و د ناڤه‌رۆكێ دا ب تنێ كه‌سايه‌تییێن مێژووى (خانى، شێخ سه‌عيدێ پيران…)(8) . دياركرينه و وه‌ك كه‌سايه‌تيێن سه‌ره‌كى داينه نياسين.
1-2. هه‌ڵسه‌نگاندنا پۆخته‌يێ ڤه‌كۆلينێ:
ئێك ژ پێكهاته‌يێن دى يێن ڤه‌كۆلينێ پۆخته‌يه، قه‌بارێ ئه‌وى يێ كورت و سنورداره دڤێت يێ درێژ نه‌بيت و د هه‌مان ده‌م دا هه‌مى پشكێن ڤه‌كۆلينێ تێدا هاتبنه به‌حسكرن و (هه‌ر پشكه‌ك ب رسته‌يه‌كێ يان پتر كورت بكه‌ى.)(9)، هه‌ر ئه‌ڤه‌يه دبيته ئه‌گه‌ر (خوێنه‌‌ر به ناوه‌رۆكى توێژينه‌كه ئاشنا ده‌بێت)(10)، ئه‌گه‌ر ئه‌م به‌رێ خۆ بده‌ينه پۆخته‌يێ ڤه‌كۆلينا مه ده‌ستنيشانكرى، كو ب هه‌ر سێ زمانێن كوردى، عه‌ره‌بى و ئنگليزى هاتييه نڤيسين و ل ده‌سپێكا ڤه‌كۆلينێ دا هاتييه به‌رچاڤكرن. ديار دبيت گه‌له‌ك كێماسى د پۆخته‌ى دا هه‌نه؛ ژبه‌ركو پتر ژ سێ پشكێن ئه‌وێ هاتيينه ته‌رخانكرن بۆ دانه‌نياسينا ژانڕێ رۆمانێ كا چیيه و چه‌وا گوهۆڕين ب سه‌ردا هاتينه. چه‌ند رێزێن دووماهيكێ كورتیيه‌ك ل دور ئه‌وان رۆمانێن ڤه‌كۆلين ل سه‌ر كرى به‌حسكرينه. ئه‌ڤه د ده‌مه‌كى دا يه كو پۆخته (كورتييا هه‌مى ڤه‌كۆلينێ یه و هه‌مى ئالاڤێن سه‌ره‌كى يێن كارى پێشكێش دكه‌ت ب ره‌نگه‌كێ گه‌له‌ك كورت)(11) زێده‌بارى ئه‌ڤێ چه‌ندێ ژى شێوازێ ئه‌وێ يێ رێزمانى ب تايبه‌ت بكارئينانا ده‌مێن كارى ژى يێ جودايه. (هه‌ر چه‌نده پۆخته‌ى توێژينه‌وه له سه‌ره‌تاى توێژينه‌وه داده‌نرێت، به‌ڵام پێوسته نووسنى پۆخته كۆتا كارى توێژە‌ر بێت)(12)، هه‌ر ژ به‌ر ئه‌ڤێ چه‌ندێ (هه‌ر ده‌م ده‌مێ كارێ بۆرى بكار بينه. به‌هرا پتر يا رسته‌يێن پۆخته‌ى ب شێوه‌يێ (بكه‌ر نه‌ديار) دهێنه نڤيسين و د شیيان دايه هنده‌ك ژى ب (بكه‌ر ديار) بهێنه نڤيسين)(13). هه‌روه‌كى ئاماژە پێهاتييه‌كرن ژ به‌ر كو ڤه‌كۆله‌ران به‌حسێ كارێ ڤه‌كۆلينێ نه‌كرييه ده‌مێن هاتينه بكار ئينان د دارێژتنا پۆخته‌ى دا د جۆراو جۆرن. ب شێوه‌كێ گشتى د شيان دايه بێژين مژارێن پۆخته‌ى و پێشه‌كیيێ هاتينه تێكهه‌لكرن.
1-3. هه‌ڵسه‌نگاندنا پێشه‌كييا ڤه‌كۆلينێ:
ئه‌و پشكا ڤه‌كۆلينێيه يا هاريكاریيا خوانده‌ڤانى دكه‌ت ژ بابه‌تێ گشتى به‌ر ب تايبه‌تى بچيت. يا گرنگه ئه‌ڤ خاله د پێشه‌كیيێ دا بهێنه به‌حسكرن (ده‌سپێك و دانه نياسين، گريمانا ڤه‌كۆلينێ، گرنگى و ئارمانجا ڤه‌كۆلينێ، سنورێ ڤه‌كۆلينێ، ميتۆدا ڤه‌كۆلينێ، ڤه‌كۆلينێن پێشتر ل سه‌ر بابه‌تى، پلانا ڤه‌كۆلينێ)(14) هه‌ر ئێك ژ ئه‌وان ب رێك و شێوازێ خۆ دهێته دياركرن. پێشه‌كييا وێ ڤه‌كۆلينا مه ده‌ستنيشانكرى ب شێوه‌یه‌كێ رێكخستى و رێكوپێك نه‌هاتييه نڤيسين، به‌لكى ئێكسه‌ر ژ خالا ئه‌گه‌رێ هه‌لبژارتنا بابه‌تى ده‌ستپێدكه‌ت بێى ب پێنگاڤێن دروست ده‌ست ب پێشه‌كیيێ كربيت؛ چونكى د پێشه‌كيێدا دێ باشتر بيت ئه‌گه‌ر ئه‌و لايه‌نێن دهێنه به‌حسكرن ب رێزبه‌ندى بن و هه‌ر ئێك ل جهێ خۆ بهێته به‌حسكرن ب شێوه‌يه‌كى كو (ئێكه‌م په‌ره‌گرافا پێشه‌كیيێ بلا دانه نياسين و پێناسه‌كا ته‌ڤگر و بهێز بيت بۆ مژارا ڤه‌كۆلينێ)(15)، به‌لى وه‌كى ئاماژە پێهاتييه‌كرن د ئه‌ڤێ ڤه‌كۆلينێ دا ئه‌ڤ خاله به‌رچاڤ نه‌هاتييه وه‌رگرتن. هه‌روه‌سا هه‌ر ئێك ژ ده‌سپێك و دانه‌نياسين، ڤه‌كۆلينێن پێشتر ل سه‌ر بابه‌تى ب هيچ شێوه‌يه‌كى ئاماژە پێ نه هاتينه‌دان،كو پشكه‌ك ژ پێكهاتێن سه‌ره‌كى يێن هه‌ر پێشه‌كييه‌كا زانستى و ئه‌كادیمينه.
سه‌باره‌ت ميتۆدا بۆ ڤه‌كۆلينێ هاتييه هه‌لبژارتن بۆ هندێ ل بن سيبه‌را وێ كارێ خۆ بكه‌ن، ميتۆدا وه‌سفى شيكارييه، ب هزرا مه دا گه‌له‌ك باشتر بيت ئه‌گه‌ر ميتۆدا مێژووى ژى دگه‌ل هاتبا ده‌ستنيشانكرن بۆ ڤێ ڤه‌كۆلينێ؛ چونكى كار ل سه‌ر رۆمانێن مێژووى و كه‌سايه‌تيێن مێژووى دكه‌ن. ژبه‌ركو (ل دويڤ تێگه‌ه و پێناسێن تيۆرا ره‌خنه‌يا مێژووى دڤێت ل ده‌مێ راڤه‌كرنا ده‌قێ ئه‌ده‌بى ئێك ژ خالێن گرنگى پێ دهێتـه‌دان؛ رويدان و به‌ڵگه‌نامێن مێژووينه)(16)، هه‌روه‌سا (رێبازا مێژوويى، ل دويڤ رێكخستنا ده‌مى و چارچووڤێ مێژوويى و سياقێ جڤاكى، خواندن و تيرۆشكان به‌ردده‌ته سه‌ر تێكستێ ئه‌ده‌بى)(17)، زێده‌بارى ئه‌وێ چه‌ندێ هه‌ر ل بن ناڤێ ميتۆدا ڤه‌كۆلينى پلانا ڤه‌كۆلينێ ژى هاتييه به‌حسكرن، ب ڤى شێوه‌ى (له‌به‌شى يه‌كه‌م دا به‌شێوه‌يه‌كى تيۆرى باس له (جۆره‌كانى رۆمان، رۆمانى مێژووى، كه‌سێتى مێژووى) كراوه و بۆ به‌شى دووه‌ميش به‌شێوه‌يه‌كى پراكتيكى كار له سه‌ر هه‌ر دوو رۆمانى (ميرنامه و سێ هه‌نگاو و سێداره‌يه‌ك) كراوه و كه‌سێتى سه‌ره‌كى وه‌ك كه‌سێتى مێژووى ده‌ستنيشانكراوه)(18)، ب ڤێ چه‌ندێ نه رێكخستنه‌ك د دارێشتنا پێشه‌كيیێ دا دروست بوويه و مژار هاتينه تێكهه‌لكرن.
ژ لايه‌كێ دى ڤه خالا گرنگ بۆ ڤه‌كۆلينێ ب گشتى پرسيارێن گريمانه‌یی نه (گريمانه گرنگى خوى هه‌يه بۆ توێژه‌ر؛ چونكه گريمانه به رێره‌وى توێژينه‌وه هه‌ژمار ده‌كرێت، تێیدا توێژه‌ر زانياريه‌كانى به شێوه‌يه‌كى لوژيكى رێك ده‌خات و توێژينه‌وه‌كه‌ى به ئاراسته‌يه‌كى راست و دروست ده‌بات)(19)، هه‌ر ژ به‌ر ئه‌ڤێ چه‌ندێ يه گريمانه هاريكاره بۆ ڤه‌كۆله‌رى بزانيت ل چ دگه‌ريێت د ناڤ ده‌قێ ئه‌ده‌بى دا و پاشى بزانيت ئه‌و ئه‌نجامێن ب ده‌ست هاتى ل دويڤ كار و ئارمانجا ئه‌وى بووينه يان نه. ژ لايه‌كێ دى ڤه هاريكارن بۆ خانده‌ڤانى ژى بزانيت بۆچى دێ ئه‌وێ ڤه‌كۆلينێ خوينيت.
سنۆرێ ڤه‌كۆلينێ هاتييه دياركرن، كو هه‌ر دو رۆمانێن (ميرنامه و سێ هه‌نگاو و سێداره‌يه‌ك)ن، به‌لێ ئه‌ڤه ب تنێ به‌س نينن بۆ سنورداركرنا ئه‌ڤێ ڤه‌كۆلينێ؛ چونكى د ناڤونيشانى ژى دا تۆخمێ كه‌سايه‌تى هاتييه ده‌ستنيشانكرن بۆ هندێ كار ل سه‌ر بهێته‌كرن، له‌وما يا پێدڤى بوو ل ده‌مێ دياركرنا سنورێ ڤه‌كۆلينێ ئاماژە ب كه‌سايه‌تى ژى هاتباكرن. هه‌ر چه‌نده ده‌ستنيشانكرنا ئه‌وى تۆخمى ژى د ناڤونيشانى دا ب ئه‌وى شێوه‌يێ هاتى نه وه‌كهه‌ڤیيه‌ك د پراكتيككرنێ دا دروستكرييه، كو ل جهێ پێدڤى دێ ئاماژە پێهێـته دان؛ چونكى كه‌سايه‌تى ب خۆ ژى گه‌له‌ك يێ به‌رفره‌هه و پێدڤیيه ئه‌و ژى هاتبا سنوردار كرن.
هه‌روه‌سا ب ئێك ناڤونيشان ئاماژە ب گرنگى و ئارمانجا ڤه‌كۆلينێ هاتييه‌كرن، چه‌ند خاله‌ك بۆ ڤێ مه‌ره‌مێ هاتيينه داريشتن ئه‌ڤه د ده‌مه‌كي دايه كو (نابيت ئارمانج ل گه‌ل گرنگیيێ تێكهه‌ل بكه‌ى)(20)، پشتى مه ئه‌و خاله و بۆ مه ديار بوو ب تنێ ب گرنگى هاتينه به‌حسكرن و چ ئارمانج ده‌ستنيشان نه‌كرينه. و يا پێدڤى بوو (ڤه‌كۆله‌ر ئه‌ڤێ پرسيارێ ژ خۆ بكه‌ت: ئارمانج ژ ئه‌نجامدانا ئه‌ڤێ ڤه‌كۆلينێ چييه و من دڤێت چ ب ده‌ست خۆ ڤه‌بينم؟)(21). د خالا چارێ دا ڤه‌كۆله‌ران ئه‌و چه‌نده دايه دياركرن (له‌به‌ر ئه‌وه‌ى له‌و دوو رۆمانه‌دا باس له دوو كه‌سايه‌تى گرنگى مێژووى گه‌لى كورد ده‌كات، ئه‌وه لێكولينه‌وه لێيان جێگاى بايه‌خه، (ميرنامه) به شێوازێكى هونه‌رى ژياننامه‌ى (شێخ ئه‌حمه‌دى خانى) خراوه‌ته‌روو، هه‌روه‌ها له رۆمانى (سێ هه‌نگاو و سێداره‌يه‌ك) دا، رۆماننوس به‌شێوه‌يه‌كى ئه‌ده‌بى و سه‌ركه‌توو ژياننامه‌ى كه‌سايه‌تى مێژووى گه‌لێ كورد (شێخ سه‌عيدێ پيران) ده‌خاته روو)(22). وه‌كى ديار ڤه‌كۆله‌ران به‌رى ئه‌نجامدانا ڤه‌كۆلينێ بڕيار ل سه‌ر كارێ رۆماننڤسى دايه و ب باشى هه‌لسه‌نگاندييه. ب ده‌ربڕينه‌كا دى د شيیان دايه بێژين به‌رى ئه‌نجامدانا ڤه‌كۆلينێ، ئه‌نجام نڤيسينه و ئه‌ڤه ژى يا گۆنجاى نينه. ناڤونيشانه‌ك تايبه‌ت بۆ (گرفتى لێكۆلينه‌وه‌كه) هاتييه ته‌رخانكرن و جاره‌كا دى ئێك ژ خالێن گرنگيێ هاتييه دوباره‌كرن، كو كێمييا ڤه‌كۆلينانه د ڤى بياڤى دا. ديار نه‌كرييه ئه‌ڤ چه‌نده چه‌وا دبيته ئاريشا ڤه‌كۆلينێ. ب شێوه‌یه‌كێ گشتى گه‌له‌ك كێماسى د پێشه‌كيێ دا هه‌بوون، كو د بوونه ئه‌گه‌ر پێشه‌كى سيمايێ خۆ يێ ئه‌كاديمى بوونێ ژ ده‌ست بده‌ت.
- هه‌ڵسه‌نگاندنا ناڤه‌رۆكا ڤه‌كۆلينێ:
ناڤه‌رۆكا ڤه‌كۆلينان ئه‌و پێكهاتا ڤه‌كۆلينێيه يا پێكهاتێن دى هه‌مى بۆ خزمه‌تكرنا وێ دهێنه دانان، ئانكو د شيیان دايه بێژين كاكلك يان ژى مه‌ژیيێ ڤه‌كۆلينێيه. د ناڤه‌رۆكێ دا ڤه‌كۆله‌ر (هزرا سه‌ره‌كى دابه‌شى پشكان دكه‌ت و پشكان دابه‌شى پارچه‌يێن بچويكتر دكه‌ت)(23)، ل دويڤ تايبه‌تمه‌ندى و خواستا ڤه‌كۆلينێ مژارێن ڤان لايه‌نان دهێنه ده‌ستنيشانكرن.
ناڤه‌رۆكا ڤه‌كۆلينا مه ده‌ستنيشانكرى ل سه‌ر دو پشكێن تيۆرى و پراكتيكى هاتينه دابه‌شكرن و هه‌ر ئێك ژ چه‌ند ته‌وه‌ران پێك دهێت. پشكا تيۆرى هاتييه ته‌رخانكرن بۆ ته‌وه‌رێن (جۆره‌كانى رۆمان، سه‌رهه‌لدانى رۆمانى مێژووى،كه‌سێتى مێژووى، رۆمانى مێژووى له ئه‌ده‌بى كورديدا)(24)، تێبينيێن مه ب ئه‌ڤى شێوه‌ى بوون ل سه‌ر ئه‌ڤێ پشكێ:
2-1. هه‌ڵسه‌نگاندنا پشكا تيۆرى:
د پشكا تيۆرى دا هه‌ر ئێك ژ ته‌وه‌رێن (جۆره‌كانى رۆمان، سه‌رهلدانى رۆمانى مێژووى، كه‌سێتى مێژووى و رۆمانى مێژووى له ئه‌ده‌بى كورديدا) هاتينه به‌حسكرن. هه‌ر چه‌نده هه‌ر ئێك ژ ڤان بابه‌ت و ته‌وه‌ران ل جهێ خۆ گرنگى هه‌يه، به‌لێ پشتى مه ڤه‌كۆلين ب باشى خواندى، بۆ مه ديار بوو، هنده‌ك ته‌وه‌رێن هاتينه به‌حسكرن ب ڤێ شێوه‌يێ به‌رفره‌هكرى بۆ مژارا ئه‌ڤێ ڤه‌كۆلينێ پێدڤى نه‌دكر. ب تايبه‌تى ته‌وه‌رێن (جۆره‌كانى رۆمان، سه‌رهه‌لدانى رۆمانى مێژووى، سه‌رهه‌لدانى رۆمانى مێژووى له ئه‌ده‌بى كورديدا)؛ چونكى چ خزمه‌تا ڤه‌كۆلينێ ناكه‌ن. د شیيان دا بوو هه‌ر ئێك ژ ته‌وه‌رێن (سه‌رهلدانى رۆمانى مێژووى، رۆمانى مێژووى له ئه‌ده‌بى كورديدا) ل بن ناڤێ (سه‌رهلدانا رۆمانى مێژووى) ب كورتى هاتبانه به‌حسكرن و گه‌له‌ك ب كورتى ئاماژه‌ى ب هنده‌ك جۆرێن رۆمانێ ژى د گه‌ل دا هاتبا كرن. هه‌روه‌سا ب درێژى دابا دياركرن كا رۆمانا مێژووى چييه؟ تايبه‌تمه‌ندى و بنه‌مايێن وێ چنه؟؛ چونكى پراكتيكرنا ڤێ ڤه‌كۆلينێ ل سه‌ر رۆمانا مێژووييه و يا گرنگه بۆ خوانده‌ڤانى ئه‌ڤى جۆرێ رۆمانى ب باشى بنياسيت، دا باشتر د ڤه‌كۆلينێ و كارێ هاتييه‌كرن گه‌هيت. ئه‌گه‌ر ڤه‌كۆلين يا تايبه‌ت با ب قووناغ و ديرۆكا په‌يدابوونا رۆمانا مێژووى ل وى ده‌مى دا يا گۆنجاى بيت، كو ب درێژى ل سه‌ر مێژوو و قووناغ و ئه‌گه‌رێن په‌يدابوونا ڤى جۆرێ رۆمانێ راوه‌ستيا بان. له‌وما ب هزرا مه د شيیان دا بوو هنده‌ك ته‌وه‌رێن دى هاتبانه ده‌ستنيشانكرن،كو پتر خزمه‌تا ڤه‌كۆلينێ كربا.
ئێك ژ ته‌وه‌رێن دى د ناڤ ڤه‌كۆلينێ دا هاتييه ته‌رخانكرن بۆ كه‌سايه‌تيیێ مێژووى، د ڤى ته‌وه‌رى دا ڤه‌كۆله‌ران ب باشى به‌حسێ كه‌سايه‌تيیا مێژووى كرييه و ئاماژە ب وێ چه‌ندێ دايه كا كيژ جۆره كه‌سن دبنه كه‌سايه‌تيێن مێژوویى. هه‌روه‌سا ئاماژە ب وێ چه‌ندێ هاتييه‌دان، كو به‌حسكرنا كه‌سايه‌تيێن مێژووى د ناڤ ژانڕێن ئه‌ده‌بى دا وه‌كى به‌حسكرنا ئه‌وان كه‌سايه‌تيیان د ناڤ هه‌ر په‌رتووك و بابه‌ته‌كێ دى دا نينه. ژ به‌ر كو (تۆماركرنا روويدانێن مێژووى بنياته‌كێ ده‌سپێكى بوويه بۆ په‌يدابوونا ژانڕێ رۆمانێ … د ميانا وه‌رگرتنا روويدانێن وان و دارشتنا وان ب شێوه‌كێ هونه‌رى و داپۆشى تێكه‌لكرى ل گه‌ل وێنه‌يێن ئاشۆپى)(25)، له‌وما د ژانڕێن ئه‌ده‌بى دا هه‌بوونا خه‌يالێ تشته‌كێ ره‌وايه، به‌لێ د ده‌قێن دى دا يا ره‌وا نينه.
2-2. چەوانییا بەرجەستەکرنا كه‌سايه‌تيێن مێژووى د ڤه‌كۆلينێ دا:
پشكا دويێ يا ڤه‌كۆلينێ بۆ لايه‌نێ پراكتيكى هاتييه ته‌رخانكرن، مژارێن (كه‌سێتى مێژووى له رۆمانى ميرنامه و سێ هه‌نگاو وسێداره‌يه‌ك) هاتيينه به‌حسكرن. ئه‌م دێ د خواندنا خۆ دا ب تنێ ل سه‌ر ته‌وه‌رێ (كه‌سێتى مێژووى له رۆمانى ميرنامه دا) راوه‌ستين.
پشكا هاتييه ته‌رخانكرن بۆ پراكتيكرنا رۆمانا ميرنامه دا هه‌ر سێ ته‌وه‌رێن سه‌ره‌كى (رۆمانى ميرنامه وه‌ك رۆمانێكێ مێژووى، رۆلێ كه‌سێتى مێژوويى ئه‌حمه‌دى خانى و كه‌سێتى سه‌ره‌كى له رۆمانى ميرنامه‌دا)(26) هاتيينه به‌حسكرن.
ل ده‌سپێكێ رۆمانا ميرنامه ب شێوه‌كێ باش دايه نياسين و به‌حسێ پاشخانا ره‌وشه‌نبيرى و سه‌ربۆڕا نڤيسه‌رى يا ئه‌ده‌بى كریيه. هه‌روه‌سا ئه‌و چه‌نده ژى دايه دياركرن كو هه‌ر ئێك ژ بابه‌تێن (سۆفى و سۆفيگه‌رى، بابه‌تى ئايينى، قبوولنه‌كردنى عوسمانيه‌كان وه‌ك نوينه‌رى خودا، ناكۆكى نێوان مير و ميرنشينه كوردييه‌كان،…هتد)(27) هاتينه به‌حسكرن. هه‌ر چه‌نده ئه‌ڤ لايه‌نێن هاتينه به‌حسكرن بابه‌تێن گرنگن د ناڤ رۆمانێ دا هاتينه ئازراندن، به‌لێ ئێك ژ بابه‌تێن دى يێن گرنگ و گه‌رم د ناڤ رۆمانێ دا، كو ب درێژاهيا مێژوويێ گه‌لێ كورد ژ به‌ر دناليت و قوربانيێ دده‌ن و د مه‌م و زينا خانى و رۆمانا ميرنامه ژى دا دهێته ديتن، ب هه‌ڤرا به‌ردانا كوردانه ژ لايێ دۆژمنێن وان ڤه و بكارئينانا وان بۆ به‌رژه‌وه‌نديێن خۆ، هه‌روه‌ك د رۆمانێ دا هاتى د شه‌رێن عوسمانى سه‌فه‌ويان دا له‌شكه‌رێ هه‌ردو لايان كوردن و ژ ئێك دو دكوژن، (وێ شه‌ڤا كو من قالا هه‌ر دوو برايێن ئوردييا شاهێ عه‌جه‌مان ده د شه‌ڕێ ره‌وانێ ده‌ركر، گه‌له‌كێ بێنا وى ته‌نگ بوو ، ل سه‌ر هه‌ڤ گۆت: وه‌ى ل مه و قه‌ده‌را مه‌يا ره‌ش، چ هاتييه سه‌رێ مه كورمانجا و ئه‌م پێ نزانن. ئه‌و شاهـ و سولتانن، ئه‌م ژى سه‌رباز و نه‌فه‌رن. ئه‌و ئاگرێ شه‌ڕێ گه‌ش دكن، ئه‌م ژى وه‌كى قيتكان دشه‌وتين)(28). ژ لايه‌كێ دى ڤه ڤه‌كۆله‌ر به‌حسێ وێ چه‌ندێ دكه‌ن، كو رۆماننڤيس گه‌له‌ك ب باشى شييايه ئه‌حمه‌دێ خانى وه‌ك (مه‌لايه‌كى ئايينى، ره‌خنه‌گر و ره‌وشه‌نبير و كه‌سێكى نه‌ته‌وه‌په‌روه‌ر)(29) كا چه‌وان د ژيانا راستى دا هه‌يه د رۆمانێ ژى دا بده‌ته نياسين. د شيان دايه بهێـته گۆتن ئه‌ڤ چه‌نده راسته؛ چونكى ب چاڤخشاندنه‌كێ ب ته‌وه‌رێن د ناڤ رۆمانێ دا هاتينه ئازراندن و ناڤه‌رۆكا به‌رهه‌مێن ئه‌حمه‌دێ خانى ب تايبه‌تى مه‌م و زينێ بكه‌ين بۆ مه ديار دبيت گه‌له‌ك ژ وان د وه‌كهه‌ڤن. ب تايبه‌تى د پرسێن نه‌ته‌وه‌ى و خه‌ما سه‌ره‌كييا خانى، كو بێ ده‌ستهه‌لاتييا وان ل هه‌مبه‌ر سولتانێن عوسمانى و سه‌فه‌ویيان ئه‌و په‌ريشان كرييه. هه‌روه‌ك خانى ب خۆ دبێژيت:
ئه‌ز مامه د حێكمه‌تا خودێ دا
كورمانج د ده‌وله‌تا دنێ دا
ئايا ب چ وه‌جهى مانه مه‌حرووم
بيلجومله ژ بۆچى بوونه مه‌حكووم(30)
ته‌وه‌رێ كه‌سێتى مێژووى (ئه‌حمه‌دى خانى):
ڤه‌كۆله‌ر گه‌له‌ك ب باشى شيياينه ئه‌حمه‌دێ خانى وه‌ك كه‌سايه‌تيیه‌ك مێژووى د ناڤ رۆمانێ دا بده‌ته نياسين. ئه‌ڤه د ده‌مه‌كى دايه، كو د رۆمانا ميرنامه دا هنده‌ك كه‌سايه‌تيێن دى ژى يێن مێژووى هه‌نه ژ وان (مير موحمه‌د، مه‌لايێ جزيرى، حافظێ شيرازى…). راسته خانى وه‌ك كه‌سايه‌تييه‌ك سه‌ره‌كى و مێژووى ب باشى به‌حسێ وى هاتييه‌كرن و كه‌سايه‌تیيێ سه‌ره‌كى ئه‌و كه‌سايه‌تييه يێ (پانتاييه‌كى گه‌وره و فراوان له گێرانه‌وه‌دا پر ده‌كاته‌وه، له زۆربه‌ى لاپه‌ره‌كانى رۆماندا بوون و ئاماده‌ى هه‌يه يان ئه‌و كاره‌كته‌ره‌يه كه ده‌ورێكى ئێكجار فره‌وى له رووداوه‌كاندا هه‌يه. رووداوه‌كان ده‌جولێنێت و ئارسته‌ى ده‌كات. مه‌رجيش نييه پانتاييه‌كى زۆر له گێرانه‌وه‌دا داگير بكه‌ت)(31). به‌لێ ل گه‌ل وێ چه‌ندێ ژى رۆمان ئه‌و ژانڕه يێ به‌رفره‌ه و ده‌وله‌مه‌ند ب كه‌سايه‌تييان. د ميرنامێ ژى دا گه‌له‌ك كه‌سايه‌تى هه‌نه پتریيا ئه‌وان د ئاشۆپينه. به‌لێ ئه‌ڤه وێ چه‌ندێ ناگه‌هينيت، كو ب تنێ ئه‌حمه‌دێ خانى د ناڤ رۆمانێ دا وه‌ك كه‌سايه‌تييه‌ك مێژووى ده‌ردكه‌ڤيت. به‌لێ د ڤه‌كۆلينێ دا ئاماژە پێ نه‌هاتييه‌كرن. ب ديتنا مه باشتر بوو به‌حسێ وان كه‌سايه‌تيێن مێژووى يێن دى ئه‌وێن ناڤێ وان د رۆمانێ دا هاتى كربان. ئه‌گه‌ر (مه‌لايێ جزيرى و شيرازى) ب كه‌سايه‌تيێن رۆمانێ نه‌هێنه هژمارتن ژى ژبه‌ركو چ ئه‌رك د رۆمانێ دا نه‌وه‌رگرتينه و چ روويدان نه‌كرينه. به‌لێ مير موحه‌مه‌د كو (كوڕێ خالێ خانى بوو، پشتى مرنا باڤێ خوه، ب خوه ژى دبه ميرێ كه‌لها بازيدێ و د قووناغا وى دا سينورێ ميراتييا بازيدێ فره‌هتر دبت)(32)، له‌وما بۆ پتر ده‌وله‌مه‌ندكرن و باشبوونا ڤه‌كۆلينێ دا باشتر بيت مير موحه‌مه‌د ژى وه‌كى كه‌سايه‌تييه‌ك مێژووى دابا دياركرن د ڤه‌كۆلينێ دا. ده‌مێ ڤه‌كۆله‌ر ناڤونيشانێ ڤه‌كۆلينێ دكه‌نه (كه‌سێتى له رۆمانه مێژوويه‌كانى جان دۆست دا، به‌نموونه‌ى رۆمانى- ميرنامه و سێ هه‌نگاو و سێداره‌يه‌ك) و ل بن ڤى ناڤێ ب تنێ به‌حسێ كه‌سايه‌تيێ مێژووى و د كه‌سايه‌تيێ مێژووى ژى دا ب تنێ به‌حسێ ئه‌حمه‌دێ خانى دكه‌ن، لاوازيه‌ك دكه‌ڤيته د ڤه‌كۆلينێ دا . له‌وما هه‌ر چ نه‌بيت پێدڤى بوو ل جهه‌كى ئاماژە ب وێ چه‌ندێ دابا، كو هنده‌ك كه‌سايه‌تيێن دى يێن مێژووى د رۆمانێ دا هه‌نه و دابا دياركرن كا ژ به‌ر چ ئه‌و ئاماژەى پێ ناده‌ن.
ته‌وه‌رى كه‌سێتى سه‌ره‌كى له رۆمانى ميرنامه دا:
د رۆمانا ميرنامه دا پتر ژ (20) ڤه‌گێڕان به‌حسێ هوزانڤانێ كورد ئه‌حمه‌دێ خانى دكه‌ن و هه‌ر ئێك ژ لايێ خۆڤه بزاڤێ دكه‌ت ڤى كه‌سايه‌تيێ كورد بده‌نه نياسين. رۆماننڤيسى گه‌له‌ك كه‌سايه‌تى دروستكرينه بۆ هندێ بشێت كه‌سايه‌تیيێ مێژوويێ كورد پتر بده‌ته نياسين. هه‌روه‌ك (د. جه‌لال ئه‌نوه‌ر سه‌عيد) د ڤه‌كۆلينه‌كا خۆ دا ئاماژه‌ى دده‌ته وێ چه‌ندێ پتریيا وان كه‌سايه‌تييان د ئاشۆپينه و چ هه‌بوونا خۆ نينه د مێژوو و ژيانا راستى دا، وه‌كى ته‌يمورێ فاسق، ئومه‌رێ خه‌زنه‌دار، حاجى زوهديێ بازرگان…هتد(33)، ته‌يمورێ فاسق، د رۆمانێ دا وه‌ك كه‌سايه‌تيه‌ك مه‌يڤه‌خۆر و نه‌خۆشتڤى ديار دبيت و سه‌ره‌ده‌ريكرن، رێزگرتن و گوهداريكرنا خانى بۆ ئه‌وى بوويه ئه‌گه‌ر ره‌خنه‌گره‌كێ وه‌كى ئه‌نوه‌ر موحه‌مه‌د تاهر د ڤه‌كۆلينه‌كا خۆ دا كو د گۆڤارا په‌يڤ دا به‌ڵاڤ بوويه، ره‌خنێ ل رۆماننڤيسى بگريت و بێژيت: (نزانم ئه‌ڤ جۆرێ خه‌يالێ ره‌وايه مه‌لايه‌كێ كورد ل چه‌رخێ هه‌ڤدێ مه‌ى بينيته د مزگه‌فتێ ڤه و په‌رتۆكان بنڤيسيت و وى ده‌مى ڤى كارى ب دله‌كێ سافى وه‌ربگريت، حه‌تا حه‌زێن خانى بكه‌نه هه‌ڵلا دژى وى ب ڤى خه‌يال دروستكرنێ؟ كاره‌كته‌را تا نهۆ پڕانييا كه‌سێن ديندار و ئولپه‌رست ب چاڤه‌كێ رێزێ سه‌حدكه‌نێ خانى يه، به‌لێ رۆماننڤيس وه‌ك كه‌سه‌كێ ئاساىى)(34). د ئه‌وێ ڤه‌كۆلينا مه ئێخستيه به‌ر خواندنێ دا ڤه‌كۆله‌ر ئه‌ڤێ چه‌ندێ ب كاره‌كێ باش ددانيت و ديار دكه‌ت: (خانى نه‌ويستووه وه‌ك به‌شێك له مه‌لاكانى ئه‌و سه‌رده‌مه ته‌نها ئه‌و فه‌قيانه بێنه كۆڕه‌كه‌يه‌وه كه به بێ ده‌نگى و به‌ئه‌ده‌به‌وه له به‌رده‌مى داده‌نيشن. به‌لكو ئه‌و كه‌سێكى زۆر خاكى و ساده و زۆر جار داواى له ته‌يمور ده‌كرد بۆ قسه بكات. بێگومان ئه‌م خۆ به كه‌م زانينه‌ى (خانى) ته‌نها به‌رامبه‌ر خه‌لكى ئاسایى و هه‌ژار بوويه. ئه‌گینا به‌پێچه‌وانه‌وه له به‌رامبه‌ر ده‌ستهه‌ڵاتداران و ميره‌كان خۆى له زۆر له ئه‌وان به‌گه‌وره‌تربووه)(35). هه‌لبه‌ت ڤه‌كۆله‌را ب باشى شيياينه ئه‌حمه‌دێ خانى وه‌ك كه‌سايه‌تييه‌ك مێژووى د رۆمانێ دا بده‌ته نياسين و ديار بكه‌ت .
- هه‌لسه‌نگاندنا ئه‌نجام و ليستا ژێده‌رێن ڤه‌كۆلينێ:
3-١.ئه‌نجامێن ڤه‌كۆلينێ:
ئه‌نجامێن ڤه‌كۆلينێ (ئه‌و ئه‌نجامن ئه‌وێن تو د شرۆڤه‌كرنا خۆ دا ل ده‌مێ پراكتيزه‌كرنا داتايان دگه‌هيێ)(36)، ڤه‌كۆله‌ران ئه‌نجامێن ب ده‌ستڤه‌هاتى ب پێنج خالان دارێژتينه و شيياینه گرنگيا رۆمانا مێژووى سه‌باره‌ت كه‌سايه‌تيێن مێژووى و رويدانێن مێژووى ديار بكه‌ن و وێ چه‌ندێ ژى ديار بكه‌ن، كو رۆماننڤيس جان دۆست د هه‌ر دو رۆمانێن ده‌ستنيشانكرى دا، شييايه د رۆمانێن خۆ دا ب باشى كه‌سايه‌تى و روويدانێن ميژووى به‌رجه‌سته بكه‌ت. به‌لێ ب ديتنا مه خالا ئێكێ (گرنگى رۆمانى مێژووى له وه‌دايه كه كه‌سايه‌تييه نه‌ته‌وه‌ييه‌كان له مێژوو وه‌رده‌گيرێت و به رێگه‌ى فه‌نتازيا و خه‌يالى داهێنه‌رانه‌وه به‌رگى ئه‌ده‌بى به‌به‌رده‌كات و زيندويان ده‌كاته‌وه)(37)، پێدڤى نه‌دكر هاتبايه نڤيسين؛ چۆنكى د پشكا پراكتيكى دا چ ئه‌نجامێن ب ڤى ره‌نگى ب ده‌ستڤه نه‌هاتينه و ل پشكا تيۆرى ژى ئاماژە ب ڤێ خالێ نه‌هاتييه كرن و (ئه‌نجام جهێ پێزانينێن نوى نينه، به‌لكۆ دوباره دارشتنه‌كا كۆرت و پۆخته بۆ ئه‌وى تشتێ به‌رى هنگى ته راڤه و شرۆڤه‌كرى ل به‌شێ پراكتيكێ ڤه‌كۆلينێ)(38).
3-2.ليستا ژێده‌رێن ڤه‌كۆلينێ:
ل دووماهيكا هه‌ر ڤه‌كۆلينه‌كێ پێدڤيیه ليستا ژێده‌ران بهێته نڤيسين و ئه‌ڤێ كريارێ ژى ئه‌گه‌ر و ئه‌نجامێن خۆ هه‌نه. ليستا ژێده‌ران ب گه‌له‌ك شێوازان دهێته نڤيسين، د ڤه‌كۆلينا ده‌ستنيشانكرى دا د ناڤ ده‌قى و ليستا ژێده‌ران دا به‌ڵگاندن ب سيسته‌مێ هارڤارد،كو ب سيسته‌مێ نڤيسه‌ر و مێژوو ژى دهێته بناڤكرن هاتييه‌كرن، ئه‌ڤ سيسته‌مه (پالپشتى ل سه‌ر به‌ڵگاندنا ناڤه‌كى دكه‌ت و ڤه‌كۆله‌ر پێدڤى ب په‌راوێزان نينه بۆ دوكيومێنتكرنا ژێده‌ران)(39)، ڤه‌كۆله‌ران ب باشى ئه‌ڤ سيسته‌مه بكارئينايه. د هه‌ر سيسته‌مه‌كى دا بيت پێدڤيیه ئه‌ڤ پێزانينه ل ده‌مێ نڤيسينا ژێده‌ران بهێنه نڤيسين (ناڤێ نڤيسه‌رى، ساڵا وه‌شاندنێ، ناڤێ په‌رتووكێ، هژمارا به‌رگى (ئه‌گه‌ر ژ به‌رگه‌كى پتر هه‌بيت په‌رتۆكێ)، هژمارا چاپێ (ئه‌گه‌ر چاپا ئێكێ نه‌بيت) ناڤێ جهێ وه‌شاندى (باژێرێ ده‌زگه‌هێ وه‌شانێ لێ) و ده‌زگه‌هێ وه‌شانێ)(40). زێده‌بارى ڤێ چه‌ندێ هنده‌ك زانياريێن هه‌ين نابيت بهێنه تۆماركرن، ژ وان (ناڤێ چاپخانێ نابيت ب هيچ ره‌نگه‌كى بهێته تۆماركرن)(41) ؛چونكى تۆماركرنا ناڤێ چاپخانێ پتر خزمه‌تا چاپخانێ دكه‌ت و دبيته رێكلامكرنه‌ك بۆ ئه‌وێ. ل ده‌مێ تۆماركرنا پترييا ژێده‌ران د ڤه‌كۆلینێ دا ئاماژە ب ناڤێ چاپخانێ هاتييه‌كرن، هه‌روه‌سا ل هنده‌ك جهان ئاماژە ب چاپا ئێكێ يا په‌رتۆكێ هاتييه‌كرن ئه‌ڤه د ده‌مه‌كى دا يه (هژمارا چاپێ ئه‌گه‌ر چاپا ئێكێ نه‌بيت)(42) دهێته تۆماركرن. نموونه‌ك ژ ژێده‌رێن د ناڤ ڤه‌كۆلينێ دا ئاماژە ب چاپخانێ و ژمارا چاپا ئێكێ هاتييه‌كرن: (ئه‌حمه‌د زاده. هاشم. (2012) زمان ئه‌ده‌ب و ناسنامه. چاپى يه‌كه‌م. هه‌ولێر. چاپخانه‌ى ئاراس)(43). به‌لێ ل گه‌ل ئه‌ڤێ چه‌ندێ ژى د شيان دايه بهێـه گۆتن به‌لگاندنا ژێده‌ران ب شێوه‌كى گشتى يا باش بوو.
– ئەنجام
- ل دويڤ سرۆشتێ ئه‌ڤێ ڤه‌كۆلينێ د شييان دا بوو تيۆرا ره‌خنا مێژووى ژى هاتبا ده‌ستنيشان بۆ كارێ ڤه‌كۆلينێ.
- مژارێن زێده هاتينه به‌حسكرن كو چ خزمه‌تا ڤه‌كۆلينێ نه‌كرييه و د شیيان دا بوو هنده‌ك مژارێن دى هاتبانه به‌حسكرن.
- ناڤه‌رۆكا ڤه‌كۆلينێ و ناڤونيشانێ ئه‌وێ ل گه‌ل ئێك د هه‌ڤسه‌نگ نه‌بوون.
- د ڤه‌كۆلينێ دا ب تنێ كه‌سايه‌تیيێ سه‌ره‌كى وه‌ك كه‌سايه‌تیيێ مێژووى هاتييه ده‌ستنيشانكرن، به‌لێ د بنه‌ره‌ت دا هنده‌ك كه‌سايه‌تيێن دى ژى يێن مێژووى هه‌بووينه.
- به‌ڵگاندن ل دويڤ سيسته‌مێن نوى يێن ل جيهانێ دهێنه په‌يره‌و‌كرن، هاتييه‌كرن و ب باشى هاتييه بكارئينان.
په‌راویز و ژێده‌ر:
1.فڕاى، ئيبزامر مالكام برادبرى نورتروپ (2008).رۆمان چيه؟. و: جه‌واد مسته‌فا. (ب،ج): ده‌زگاى موكريانى.ل25
2.عزيز،عزالدين احمد و سليمان،شه‌بۆ شمس الدين(2024). رێبازه‌كانى توێژينه‌وه له زانسته مرۆڤايه‌تييه‌كان. (ب.ج): ناوه‌ندى فێربوون.ل75
3.عه‌بدولقادر،ئه‌مين(2020).رێبازێن ڤه‌كۆلينێ. چاپا دوويێ.دهۆك:ده‌زگه‌هێ نالبه‌ند.ل24
4.حاجى،ئه‌ڤراز سليمان(2017). وه‌رگرتن و دارشتن. دهۆك: ده‌زگه‌هێ نالبه‌ند.ل121
5.عه‌بدولقادر،ئه‌مين(2020).رێبازێن ڤه‌كۆلينێ. چاپا دوويێ.دهۆك:ده‌زگه‌هێ نالبه‌ند.ل25
6.عزيز،عزالدين احمد و سليمان،شه‌بۆ شمس الدين(2024). رێبازه‌كانى توێژينه‌وه له زانسته مرۆڤايه‌تييه‌كان. (ب.ج): ناوه‌ندى فێربوون.ل172
7.جان دۆست(2017).ميرنامه.دهۆك:په‌رتۆكخانا جزيرى.ل1
8.عزير،گزنگ حه‌سه‌ن ره‌سول و ئه‌مين، محمد دلێر(2021).كه‌سێتى له رۆمانه مێژوويه‌كانى جان دۆست دا، به‌نموونه‌ى رۆمانى (ميرنامه، سێ هه‌نگاو و سێداره‌يه‌ك).گوڤارى زانكۆى هه‌له‌بچه.ب:6.ژ:4.هه‌له‌بچه: زانكۆى هه‌له‌بچه.ل25
9.عه‌بدولقادر،ئه‌مين(2020).رێبازێن ڤه‌كۆلينێ. چاپا دوويێ.دهۆك:ده‌زگه‌هێ نالبه‌ند.ل28
10.عزيز،عزالدين احمد و سليمان،شه‌بۆ شمس الدين(2024). رێبازه‌كانى توێژينه‌وه له زانسته مرۆڤايه‌تييه‌كان. (ب.ج): ناوه‌ندى فێربوون.ل220
11.عه‌بدولقادر،ئه‌مين(2020).رێبازێن ڤه‌كۆلينێ. چاپا دوويێ.دهۆك:ده‌زگه‌هێ نالبه‌ند.ل27
12.عزيز،عزالدين احمد و سليمان،شه‌بۆ شمس الدين(2024). رێبازه‌كانى توێژينه‌وه له زانسته مرۆڤايه‌تييه‌كان. (ب.ج): ناوه‌ندى فێربوون.ل220
13.عه‌بدولقادر،ئه‌مين(2020).رێبازێن ڤه‌كۆلينێ. چاپا دوويێ.دهۆك:ده‌زگه‌هێ نالبه‌ند.ل29
14.هه‌مان ژێده‌ر.ل30
15.هه‌مان ژێده‌ر. ل33
16.عبدالرحمن،يهمان محمد و اسعد قهرمان(2017).ده‌روازه‌يه‌ك بۆ ره‌خنه‌يا ئه‌ده‌بى.دهۆك: ده‌زگه‌هێ نالبه‌ند.ل80
17.حاجى،عبدى(2008).چه‌ند تيۆره‌كێن ره‌خنه‌ى.دهۆك:ده‌زگه‌هێ سپيرێز.ل24
18.عزير،گزنگ حه‌سه‌ن ره‌سول و ئه‌مين، محمد دلێر(2021).كه‌سێتى له رۆمانه مێژوويه‌كانى جان دۆست دا، به‌نموونه‌ى رۆمانى (ميرنامه، سێ هه‌نگاو و سێداره‌يه‌ك).گوڤارى زانكۆى هه‌له‌بچه.ب:6.ژ:4.هه‌له‌بچه: زانكۆى هه‌له‌بچه.ل16
19.عزيز،عزالدين احمد و سليمان،شه‌بۆ شمس الدين(2024). رێبازه‌كانى توێژينه‌وه له زانسته مرۆڤايه‌تييه‌كان. (ب.ج): ناوه‌ندى فێربوون.ل47
20.عه‌بدولقادر،ئه‌مين(2020).رێبازێن ڤه‌كۆلينێ. چاپا دوويێ.دهۆك:ده‌زگه‌هێ نالبه‌ند.ل37
21.هه‌مان ژێده‌ر
22.عزير،گزنگ حه‌سه‌ن ره‌سول و ئه‌مين، محمد دلێر(2021).كه‌سێتى له رۆمانه مێژوويه‌كانى جان دۆست دا، به‌نموونه‌ى رۆمانى (ميرنامه، سێ هه‌نگاو و سێداره‌يه‌ك).گوڤارى زانكۆى هه‌له‌بچه.ب:6.ژ:4.هه‌له‌بچه: زانكۆى هه‌له‌بچه.ل16
23.حاجى،ئه‌ڤراز سليمان(2017). وه‌رگرتن و دارشتن. دهۆك: ده‌زگه‌هێ نالبه‌ند. ل125
- عزير،گزنگ حه‌سه‌ن ره‌سول و ئه‌مين، محمد دلێر(2021).كه‌سێتى له رۆمانه مێژوويه‌كانى جان دۆست دا، به‌نموونه‌ى رۆمانى (ميرنامه، سێ هه‌نگاو و سێداره‌يه‌ك).گوڤارى زانكۆى هه‌له‌بچه.ب:6.ژ:4.هه‌له‌بچه: زانكۆى هه‌له‌بچه.ل16-20
25.عه‌باس، هاڤين سيابه‌ند(2019).رۆمانا مێژوويا كوردى رۆمانێن محمد سه‌ليم سوارى وه‌ك نموونه.زاخۆ:سه‌نته‌رێ زاخۆ بۆ ڤه‌كۆلينێن كوردى.ل47
26.عزير،گزنگ حه‌سه‌ن ره‌سول و ئه‌مين، محمد دلێر(2021).كه‌سێتى له رۆمانه مێژوويه‌كانى جان دۆست دا، به‌نموونه‌ى رۆمانى (ميرنامه، سێ هه‌نگاو و سێداره‌يه‌ك).گوڤارى زانكۆى هه‌له‌بچه.ب:6.ژ:4.هه‌له‌بچه: زانكۆى هه‌له‌بچه.ل20-21
27.هه‌مان ژێده‌ر.ل21
28.جان دۆست(2017).ميرنامه.دهۆك:په‌رتۆكخانا جزيرى.ل157
29.عزير،گزنگ حه‌سه‌ن ره‌سول و ئه‌مين، محمد دلێر(2021).كه‌سێتى له رۆمانه مێژوويه‌كانى جان دۆست دا، به‌نموونه‌ى رۆمانى (ميرنامه، سێ هه‌نگاو و سێداره‌يه‌ك).گوڤارى زانكۆى هه‌له‌بچه.ب:6.ژ:4.هه‌له‌بچه: زانكۆى هه‌له‌بچه.ل21
30.جهانى،په‌رويز(1367).مه‌م و زين،ئه‌حمه‌دى خانى.(ب.ج):ناوه‌ندا وه‌شانێن فه‌رهه‌نگ و ئه‌ده‌با كوردى.ل31
31.ئه‌مين، محمد ئه‌مين محمد نوورى و معروف، خالد عبدالكريم(2023).ره‌گه‌زه‌كانى (كاره‌كته‌ر و شوێن) له رۆمانى (ده‌غدو) ى خوسره‌و جاف دا. گوڤارا Journal of University of Garmian.ل86
- بابێ نازێ(2008).ئه‌حمه‌دێ خانى.دهۆك: مه‌تين.ل17
33.سه‌عيد،جه‌لال ئه‌نوه‌ر(2020).ره‌نگدانه‌وه‌ى ژياننامه‌ى بابه‌تى له رۆمانى ميرنامه‌ى جان دۆست دا.گۆڤارا زانكۆيا نه‌وروز.پ:10.ژ:1.دهۆك: زانكۆيا نه‌وروز.ل 173-275
34.تاهر،ئه‌نوه‌ر موحه‌مه‌د(2022).رۆمانا ميرنامه دناڤبه‌را ديرۆك و كه‌تواريدا.گۆڤارا په‌يڤ.ژ:90.دهۆك: ئێكه‌تييا نڤيسه‌رێن كورد/دهۆك.ل64
35.عزير،گزنگ حه‌سه‌ن ره‌سول و ئه‌مين، محمد دلێر(2021).كه‌سێتى له رۆمانه مێژوويه‌كانى جان دۆست دا، به‌نموونه‌ى رۆمانى (ميرنامه، سێ هه‌نگاو و سێداره‌يه‌ك).گوڤارى زانكۆى هه‌له‌بچه.ب:6.ژ:4.هه‌له‌بچه: زانكۆى هه‌له‌بچه.ل23
36.عه‌بدولقادر،ئه‌مين(2020).رێبازێن ڤه‌كۆلينێ. چاپا دوويێ.دهۆك:ده‌زگه‌هێ نالبه‌ند.ل59
37.عزير،گزنگ حه‌سه‌ن ره‌سول و ئه‌مين، محمد دلێر(2021).كه‌سێتى له رۆمانه مێژوويه‌كانى جان دۆست دا، به‌نموونه‌ى رۆمانى (ميرنامه، سێ هه‌نگاو و سێداره‌يه‌ك).گوڤارى زانكۆى هه‌له‌بچه.ب:6.ژ:4.هه‌له‌بچه: زانكۆى هه‌له‌بچه.ل29
38.عه‌بدولقادر،ئه‌مين(2020).رێبازێن ڤه‌كۆلينێ. چاپا دوويێ.دهۆك:ده‌زگه‌هێ نالبه‌ند.ل59
39.هه‌مان ژێده‌ر.ل109
40.هه‌مان ژێده‌ر.ل 62-63
41.هه‌مان ژێده‌ر.ل63
42.هه‌مان ژێده‌ر
43.عزير،گزنگ حه‌سه‌ن ره‌سول و ئه‌مين، محمد دلێر(2021).كه‌سێتى له رۆمانه مێژوويه‌كانى جان دۆست دا، به‌نموونه‌ى رۆمانى (ميرنامه، سێ هه‌نگاو و سێداره‌يه‌ك).گوڤارى زانكۆى هه‌له‌بچه.ب:6.ژ:4.هه‌له‌بچه: زانكۆى هه‌له‌بچه.ل30
ليستا ژێده‌ران:
– بابێ نازێ(2008).ئه‌حمه‌دێ خانى.دهۆك: مه‌تين.
– تاهر،ئه‌نوه‌ر موحه‌مه‌د(2022).رۆمانا ميرنامه دناڤبه‌را ديرۆك و كه‌تواريدا.گۆڤارا په‌يڤ.ژ:90.دهۆك: ئێكه‌تييا نڤيسه‌رێن كورد/دهۆك.
– جان دۆست(2017).ميرنامه.دهۆك:په‌رتۆكخانا جزيرى.
– جهانى،په‌رويز(1367).مه‌م و زين،ئه‌حمه‌دى خانى.(ب.ج):ناوه‌ندا وه‌شانێن فه‌رهه‌نگ و ئه‌ده‌با كوردى.
– حاجى،عبدى(2008).چه‌ند تيۆره‌كێن ره‌خنه‌ى.دهۆك:ده‌زگه‌هێ سپيرێز.
– حاجى،ئه‌ڤراز سليمان(2017). وه‌رگرتن و دارشتن. دهۆك: ده‌زگه‌هێ نالبه‌ند.
– سه‌عيد،جه‌لال ئه‌نوه‌ر(2020).ره‌نگدانه‌وه‌ى ژياننامه‌ى بابه‌تى له رۆمانى ميرنامه‌ى جان دۆست دا.گۆڤارا زانكۆيا نه‌وروز.پ:10.ژ:1.دهۆك: زانكۆيا نه‌وروز.
– عبدالرحمن،يهمان محمد و اسعد قهرمان(2017).ده‌روازه‌يه‌ك بۆ ره‌خنه‌يا ئه‌ده‌بى.دهۆك: ده‌زگه‌هێ نالبه‌ند.
– عزير،گزنگ حه‌سه‌ن ره‌سول و ئه‌مين، محمد دلێر(2021).كه‌سێتى له رۆمانه مێژوويه‌كانى جان دۆست دا، به‌نموونه‌ى رۆمانى (ميرنامه، سێ هه‌نگاو و سێداره‌يه‌ك).گوڤارى زانكۆى هه‌له‌بچه.ب:6.ژ:4.هه‌له‌بچه: زانكۆى هه‌له‌بچه.
– عزيز،عزالدين احمد و سليمان،شه‌بۆ شمس الدين(2024). رێبازه‌كانى توێژينه‌وه له زانسته مرۆڤايه‌تييه‌كان. (ب.ج): ناوه‌ندى فێربوون.
– عه‌باس، هاڤين سيابه‌ند(2019).رۆمانا مێژوويا كوردى رۆمانێن محمد سه‌ليم سوارى وه‌ك نموونه.زاخۆ:سه‌نته‌رێ زاخۆ بۆ ڤه‌كۆلينێن كوردى.
– عه‌بدولقادر،ئه‌مين(2020).رێبازێن ڤه‌كۆلينێ. چاپا دوويێ.دهۆك:ده‌زگه‌هێ نالبه‌ند.
– فڕاى، ئيبزامر مالكام برادبرى نورتروپ(2008).رۆمان چيه؟. و:جه‌واد مسته‌فا. (ب،ج): ده‌زگاى موكريانى.
– ئه‌مين، محمد ئه‌مين محمد نوورى و معروف، خالد عبدالكريم(2023).ره‌گه‌زه‌كانى (كاره‌كته‌ر و شوێن) له رۆمانى (ده‌غدو) ى خوسره‌و جاف دا. گوڤارا Journal of University of Garmian.
