تيۆرا بنگەهێ گەردوونێ د هەلبەستا کوردی دا

شوبات 13, 2025 97 ديتن

شه‌يما دۆسكى

ئەگەر ئەم بەرێ خۆ بدەینە هەلبەستا کوردی ژ هەلبەستا کلاسیکا ب کێش و سەروا بگرە و هەتا هەلبەستا نویخواز و ئازاد، دێ دەولەمەندیيەکا مەزن تێدا بینین ب بەحسکرنا گەلەک مژاران. ژ وان ژی، مژارێن (چێبوونا گەردوونێ و هەبوونا خودای و زانستی و فەلسەفێ و نەتەوەیی و هونەری … هتد )، فۆکسا مە ل سەر مژارەکێ یە گەلەک د هەلبەستا کوردی دا بەربەلاڤە، ئەو ژی هەر (چار عونصوور)ێن هاتینە هژمارتن بۆ بنگەهێ چێبوونا گەردوونێ.

هەبوونا ڤێ هزرێ گەلەکا کەڤنە هەر ل نک شارستانیەتێن کەڤن و ئاینێن کەڤن دا هەبوونا خۆ هەبوویە، زانایێن گریکی ژی چار عونصوورا دکەنە بنیاتێ هەر تشتەکی د هەبوونێ دا، بووینە بەرێ بنیاتی د فەلسەفێ و زاستیدا.

پێشەکی:

مەدرەسا سروشتی یا ئێکێ، یێن مادە هلبژارتی وەک بنگەهـ بۆ چێبوونا گەردوونێ، فەیلەسۆفێن وێ (تالیس)، (ئەناکسیمەندەر) و (ئەناکسیمێس) بوون، هەرچەندە ڤان ل سەر ئێک تشت پێکنەکربوو بۆ بنیاتێ گەردوونێ، بەلێ هەرسێ ل سەر هندێ هەڤبۆچوون بوون، کو بنیاتێ گەردوونێ ژ تشتەکێ مادییە.

بەلێ مەدرەسا (فیساگۆرس)ی هزرا بنیاتێ گەردوونێ کو مادەیە قەبیل نەکر و گۆت بنیاتێ گەردوونێ ژ هژمارێ یە نە ژ مادەی. و فەیلەسۆف (ئەمپەدۆکلێس)ی هزرا بنیاتێ ئێک مادەی ڕەدکر و گۆت: بنیات چار مادەنە نە ئێک، ئەو ژی ئەڤەنە( ئاڤ، با، ئاگر و ئاخ).

بنگەهێ چێبوونا گەردوونێ

د شارستانیەتێن کەڤندا:

ئاڤه‌دانييا (شارستانیەتا) سۆمەری:

دەقێن سۆمەریا د دەنە دیارکرن، کو بنگەهێ گەردوونێ و چێبوونا تشتا ژ ڤان دەسپێکریە:

ئێک: ل دەسپێکێ دەریا بوو ئەوا د ئەزەل دا هاتیيە دیتن.

دو: سێ خوداوەند هەبوون: ئان (ئاسمان)، کی (ئەرد) ، ئەنلیل (با).^(١)

سۆمەری دبێژن جیهان ڤالاتیيەک بوو ب تنێ خوداوەندەک هەبوو ب ناڤێ نمو(ئاڤ)، ئەوی نێرەک بوو ب ناڤێ ئان(خوداوەندێ ئەسمانی) و مێیەک بوو ب ناڤێ کی (خوداوەندا ئەردی)، ڤان هەردوکا هەڤژینی کر و خوداوەند ئەنلیل(خوداوەندا بای) بوو.

ژ وان ئەفسانەیێن د ڤێ ئاڤه‌دانيێدا، دەستپێکا گەردوونێ، تۆفان، دیرۆکا عەشتار و تامۆزێ، داستانا گلگامش.⁽^۲⁾

ئاڤه‌دانى (شارستانييا) مسرێ:

ئاڤا ئێکێ یا کو ژ جیهانا ژێری، دەسپێکا ژیانێ ژێ چێبوو و ژیان ژ ڤێ ئاڤا ژێری دەرکەفت، ئەوا مسريیا دگۆتێ: نوون ئانکو (ئاڤا جیهانا ژێری).^(٣)

ئەفسانەیا خوداوەند (ئاتوون)ى، کو خۆ ب خۆ د ئاڤێ دا دیت و ئاتوونێ ژ خۆ دو بوون، شو (با)، تفنووت (شەهـ)، ژ ڤان ژی دویێن دی ژ دایک بوون، جب (ئەسمان) و نووت (ئەرد).^(٤)

د ئەفسانا چێبوونێدا ل نک مسرییا (ئاتووم) ژ ئاڤێ دەرکەت ئەوا دبێژنێ (نوون)، بێی هەڤژین شو(با) و تەفنووت (شەهـ) بوون، پاشی جەب (ئەسمان) و نووت (ئەرد) ژ ڤان بوون.^(٥)

ئاڤه‌دانييا هندێ:

هزرا (هند)ێ کەڤنترە ژ یا یۆنانێ، ب تایبەت خواندنگەها (ڤیدا)یێ یا بەری یۆنانێ ب هزاران سالان دەرکەفتی. بەلێ هندەک بۆچوونێن مادی دەرکەفتن و ئەڤان دەستهلاتا ڤیدایێ و ژیانا پشتی مرنێ ڕەدکر، وان وەسا هزردکر، کو بنگەهێ ئێکێ یێ دەستپێکا جیهانێ ژ عونصوورێن مادی نە و ئەو ژی ئەڤەنە (ئاڤ، با، ئاگر و ئاخ).^(٦)

ئاڤه‌دانييا چینێ:

ل نک ڤان ئێکبوونا هەبوونێ یا هەی، عونصوورێن پۆزەتیڤ ل ئەسمانی نە و یێن نێگەتیڤ ل ئەردی هەنە، د فەلسەفا چینێ دا هەمی چێکری د گوهۆڕین و چێبوون و لڤینێ دانە، ئانکو چینیيا بەری هێراکلیتۆسی ڕاکریە د ڤێ هزرێدا.^(٧)

(مەلایێ جزیری) وەکی د ڤێ هزرا چینیا دا دبێژت:

چار ئوممەهاتن سێ بەنات

هەر بێ قەرارن بێ ثەبات

ئانکو د بێ ڕاوەستیانن و هەرگاڤ د گوهۆڕینێ و لڤینێ دانە.

هەروەسا دبێژت:

هن سوفلەوی بازی دکن

هن مەیلێ ئەڤرازی دکن

ئانکو ئەڤە بەر ب نزمیێ ڤە دچن و جزیری دبێژتە ڤێ نزمیێ (بازی) ئانکو یارییێ، هەر وەکی جزیری دڤێت ب ڤێ پەیڤێ، حوکمی ل سەر کارێ وان بدەت و بێژت ئەڤ کارێ ئەو دکەن؛ کارەکێ نەهێژایە و نێگەتیڤە. ئەوێن مەیلا بەر ب ئەڤرازیێ ڤە دکەن ، ئەڤان کارێ وان دبتە سەمایەکا خۆش و یاریيەکا شاهانە و ببها، ئانکو پۆزەتیڤە.^(٨)

بنگەهێ چێبوونا گەردوونێ د ئایيناندا:

میترائى:

چار ڕەگەز ئەون: ژ (با، ئاگر، ئاڤ و ئەردی) پێک دئێن و ئەڤ هەر چارە د میترائیەتێ دا هاتنە پیرۆزکرن و وەک خوداوەند ددانان.^(٩)

نوینەرێن هەر چار عونصوورێن ناڤدار: ئاڤ، ئاخ، با و ئاگری (قەلەڕەشک چەڤەنگێ بایە، شێر یێ ئاگری، مار یێ ئاخێ، ئامان یێ ئاڤێ)، کو هەمی تشت ژێ پەیدابووینە، هەردەم ل پەرستگەهێ ئامادەبوون.^(١٠)

چارستوون: هەر چار ستوین د میترائیەتێ دا نیشانا هەبوونێ و ژیانێ نە.^(١١)

ئاڤ، ڕۆناهیا ئاگری، ئاخ و بایێ شکەفتێ هەر چار عونصوورێن هەبوونێ نە و دبنە چەڤەنگێ جیهانەکا بچویک.^(١٢)

د میترائیەتێ دا دبێژنێ هەر چار بایێن هاتینە گرێدان ب هەر چار دەمسالێن خوداوەندی ڤە.^(١٣)

سابئی:

د سابئیەتێ ژی دا ئەڤ هەر چار عونصوورە دئێنە پیرۆزکرن و پەڕستن، ئەڤ عونصوورە وەکی وێنە ل سەر مۆرێن وان یێن پیرۆز هەنە، ل سەر دئێنە دیتن: (مێشا هنگڤینی، شێر، دویپشک، مار)، ئەڤه‌ ژی نیشانێن هەر چار عونصوورانە:(مێشا هنگڤینی ـ با)یە، (شێر ـ ئاگر)ە، (دویپشک ـ ئاڤ)ە و (مار ـ ئەرد)ە.^(١٤)

زەرادەشتی:

ئاگر د ئاینێ زەرادەشتیدا گەلەک یێ گرنگە و دڤێت هەر پەڕستگەهەکێدا هۆلەکا تایبەت بۆ ئاگری هەبيت … ئەڤ پیرۆزیيە د دەقێن پیرۆزێن ئاڤێستایێ دا هاتینە، هندەک ژ وان دەقێن ئاڤێستایێ یێن دەربارەی ئاگری:

(تە پیرۆز و بەرز دنرخینین، ئەی ئاگر، ئەی کوڕێ ئەهرومەزدا) یەسنا: بەشێ ٦، دەقێ ۱۱، ئاڤێستا ۱۲۱.^(١٥)

ئەڤ هەر چار عونصوورە ل نک زەرادەشتییان د پیرۆزبوون، لەوا ل نک وان چێنەدبوو ب چ ڕەنگان بهێنە پیسکرن، لەوا ئاگر درویشم و هێما بوو بۆ زەرادەشتیێ ب خۆ، چێنەدبوو ئاڤا دچیت و یا ڕاوەستیای بهێتە پیسکرن، یان مری بهێنە بن ئاخکرن.^(١٦)

ئێزدیاتى:

د قەولێ ب ناڤێ (ئافراندنا کنیاتێ) دا دبێژن:

کو کنیات پێ د زەیینی

چار قسمەت تێک هنجنی

ئاخە و ئاڤە و بایە و ئاگرە

قالبێ ئادەم پێغەمبەر ژێ نژنی^(١٧)

ب ڕامانا خولقاندنێ ئەڤ چار یارێن دیارکری (ئاڤ، با، ئاخ و ئاگر)ن و ژ ڕەخێ باوەریيا ئايينی ڤە دبنە وەکی (وان ئەلەمەنتێن کنیات ژ وان دهێتە ئاڤاکرن و بێی وان ژیان نابە و بەلکی ئەون بنیاتێ پەیدابوونا ژیانێ ل سەر ئەردی بۆ هەمی گیاندارا ژ مرۆڤ و ئاژەل و ڕووەکان.^(١٨)، بەلێ د ئێزدیاتیێ دا ل شوینا (ئەردی)- (ئاخ) دئێت و دبێژن: (ئاخە، ئاڤە، بایە، ئاگرە) و ئەون کو ژیان و گەردوون و مرۆڤ ژ وان چێدبن^(١٩)، چارستوون د ئێزدیاتیێ دا نیشانا بایە ژ هەر چار کناراڤە دهێت و نیشانا دیارکرنێ یە.^(٢٠)

ئێزدیيان ئەڤ عەقیدە ژی بۆ خۆ ژ زەرادەشتیان وەرگرتیيە، ئەڤ هەر چار ڕەگەزە ب پیرۆزی ل قەلەم داینە، هەروەسا باوەر دکەن، کو خودێ ئادەم ژ ڤان هەر چار ڕەگەزا چێکريیە، لەوا دێ بینی گەلەک جارا پێ سویند دخون، چونکی ل دەف وان د پیرۆزن، ئاگر ل نک وان ژ هەمی ڕەگەزان پیرۆزترە، لەوا دێ بینی بەردەوام ئاگری ل نک گۆڕێن ئیمامێن خۆ و جهێن پەڕستنێ ل دەف خۆ هلدکەن. من دیت ئێڤاری ل لالشێ ئاگر هلدکرن و وی ئاگری ئەو گەلى یە ڕۆهن دکر ب تایبەتی شەڤێن چارشەمبێ، چێدبت ئەڤ باوەریيە ژ ئاگرپەڕێسا وەرگرتبت ئەڤێن زێدە ئاگری پیرۆز دکەن.^(٢١)

تيۆرا بنگەهێ گەردوونێ د فەلسەفا یۆنانیدا:

ئەلکسەندەر دبێژت: کارتێکرنا زانست و ئايینێن ڕۆژهه‌لاتی ل سەر یۆنانیا نەبوویە. پیرنت دبێژت: نەخێر یۆنانیا چ عونصوورێن فەلسەفی ژ بابلی و هندی و مسرییا وەرنەگرتینە. ^(٢٢)

تالیس:

چەرخێ شەشێ بەری زایينێ یێ ژیايی، زانایێ فەلەکی بوو، ب هزرا وی وەسا بوو، کو (ئاڤ) مادەیێ هەمی تشتا یە و ئەرد ژی یێ ل سەر ئاڤێ.^(٢٣)

تالیس دانەرێ خواندنگەها ژ هەمییا کەڤنترە د دیرۆکێ دا، دانەر و بابێ فەلسەفێ هەمیێ یە.

نێزیکی سالا (٦٢٤ ب.ز) ژ دایک بوویە، نێزیکی سالا (٥٥٠ ب.ز) مرییە. تالیس ب تالیسێ مەلەتی Thales of Miletus یێ ناڤدارە، مەلەتی ئێکە ژ لیوایێن ژووریێ کوردستانێ (باکۆرێ کوردستانێ).

تالیس کەسێ ئێکێ یە د فەلسەفێ دا هزرا مادی ل نک وی پەیدابووی و دونیا ل سەر بنیاتێ مادی شرۆڤەکری، ئەوی فەلسەفا پیتەی ددەتە (میتافیزیکیيا)یێ پشتگوهـ هاڤێت و فەلسەفا خۆ یا مادی دانا و گۆت: (ئاڤ) کاکل و گەوهەرا دونیایێ یە، مادێ دەستپێکێ یە دونیا ژێ ڤەپەشی.^(٢٤)

فەلسەفا تالیسی ل سەر دو بنگەها هاتیە ئاڤاکرن:

ئێک: بنیاتێ هەمی تشتا ئاڤە و هەر تشتەک بۆ ئاڤێ دزڤڕیت.

دو: ئەرد قورسەکێ ڕاست و ڕاستە (دەشتە) و یێ ل سەر ئاڤێ کەفتيیە.^(٢٥)

ئاناکسیمێندەر:

نێزیکی (٦١١ ب.ز) ژ دایک بوویە، ل دۆرێن سالا (٥٤٧ ب.ز) مرییە، ئەو ژی خەلکێ مەلەتی یێ یە ل باکۆرێ کوردستانێ.^(٢٦) ئەو شاگردێ تالیسی بوو و سەرکێشێ خواندنگەها سروشتی بوو پشتی تالیسی، زانین ب فەلەکێ و جوگرافیایێ هەبوو، ئەوی ژی وەکی تالیسی گۆت دەستپێک و بنیاتێ گەردوونێ مادەیە، بەلێ پا نە ئاڤە، ئەو Ae iron ـە، بەلێ ڤەکۆلەر ل سەر ڤێ ئێکلا نەبووینە، کانێ د چەندێتیێ دا بێ دويماهیيە؟ کانێ یێ تخویب دایە ژ لایێ چەواتیێ ڤە یان ئەو ژی یێ بێ تخویبە، هۆسا بۆ مە دیار دبیت کو ئەپیرۆین مادەکێ نەبەرچاڤە ژ چەوتیێ ڤە و نەیێ تخویب دایە ژ لایێ چەندێتیێ ڤە، دهێتە ناڤکرن ب ڤان ناڤان: بێ دويماهی، نەبەرچاڤ، یان ئەپیرۆین.^(٢٧)

ئاناکسیمێندەری وەسا هزر دکر، کو ئاڤ ب کێر هندێ نائێت ببيتە مادێ ئێکێ، چونکی گەرمی و ساری بەری ئاڤێ نە. مادێ ئێکێ ئەو مادەیە یێ دويماهی نەبیت، ئانکو نەیێ بەرچاڤە و یێ بێ تخویبە.⁽²⁸⁾

ئاناکسیمێنس:

ئەڤی چێبوونا گەردوونێ بۆ مادەی دزڤڕاند، ل دۆرێت سالا (٥٥٨ ب.ز) ل باژێرێ مەلەتیێ (باکۆرێ کوردستانێ) ژ دایک بوویە، ل دۆرێن سالا (٥٢٤ ب.ز) مرییە.^(٢٩)

ئەڤی ژی وەکی سەیدایێ خۆ ئاناکسیمێندەری دگۆت: بنیاتێ گەردوونێ مادەیە، بەلێ پا د ناڤی دا ئێک نەبوون ل شوینا ئاڤێ و ئەپیرۆینی، گۆت: ئەو مادە با (هەوا) یە، ئەو هەردەم د لڤینێ دایە و ئەڤ لڤینەیە گەردوون پێشئێخستی.^(٣٠)

هێراکلێتۆس:

ژ سالا (٥٤٠) هەتا سالا (٤٧٥ ب.ز) د ژیانێدا بوویە، ل باژێرێ ئیفسۆس ژ دایک بوویە، فەلسەفا ڤی یا جودا بوو ژ خواندنگەها ئەیۆنیيا، دگۆت هەمی تشت بەردەوام دهێنە گوهۆڕین، هێراکلێتۆس هزر دکەت، کو بنەکۆکا گەردوونێ ئاگرە، ئەڤ گەردوونە هەرێ هەی و نوکە ژی یێ هەی و دێ هەر مینت ژی، ئاگرەکێ ساخ و نەمرە، هەر تشت ژ ئاگری دەردکەڤت و دێ هەر بۆ ئاگری زڤڕت.^(٣١)

ئێمپێدۆکلێس:

ل دۆرێت سالا (٤٩٥ ب.ز) ل ئاگریگێنت Agrigent، کو دکەڤیتە بەر باژێرێ سیزیلیێ Sizilien و ل دۆرێن سالا (٤٣٥ ب.ز) مرییە.

ژ مالەکا دەولەمەند بوو و ب فەلسەفێ و نۆژداریێ و هەلبەستێ یێ بناڤ و دەنگ بوو، دەستپێکێ بانگەوازيیا پێغەمبەرینیێ و پاش یا خوداینیێ کر، باوەری ب (کراس گوهۆڕین)ێ هەبوو.

کارتێکرنا خواندنگەها ئەیۆنی ل سەر وی یا دیاربوو، ئەوی بنیاتێ گەردوونێ کو (ئاڤ) ژ تالیسی و (با) ژ ئاناکسیمێنسی، (ئاگر) ژ هێراکلیتۆسی وەرگرت، وەکی فیساگۆرسیا گۆت، کو سروشت ژ جۆتا پێک دئێت (گەرم و سار / هشک و تەڕ)، بەلێ جودایا وی ل گەل فیساگۆرسیا، ئەو بوو وی (مادە) دکرنە بنیاتێ گەردوونێ، بەلێ فیساگۆرسیا (ژمارە) دکرە بنیات، بەری ئێمێدۆکلێسی چ فەیلەسۆفا چار عونصوور پێکڤە کۆمنەکرینە، هەر فەیلەسۆفەکی مادەک ژێگرت بەلێ ئێمپێدۆکلێسی چار ژێگرتن و (ئاخ) ژی لێ زێدەکر، ئانکو (ئاخ) ژ دانانا ئێمپێدۆکلێسی بوو.

ئەوی د گۆتە ڤان چار عوونصوورا: کۆک Roots و ئێمپێدۆکلێسی دگۆت: عونصوور، د ئەزەلی و ئەبەدی نە، ناچێبن و خراب نابن و ناهێنە گوهۆڕین و هەر ئێکی چەواتیيا خۆ یا تایبەت هەیە:

(گەرم ـ ئاگر)، (تەڕ ـ ئاڤ)، (سار ـ با)، (هشک ـ ئاخ).

وی ناڤێن خوداوەندا دانە ڤان چار عونصوورا و ب کەسایەتیێن ئەفسانەیی (میتۆلۆژی) ڤە گرێدان:

هەلگرا ژیانێ Hera نیشانا ئاگرییە، Zeus نیشانا بایە، Aidoeous نیشانە بۆ ئەردی، Nestis ژی نیشانە بۆ ئاڤێ.

د چەوانیا ڤان عونصووران دا ئێمپێدۆکلێسی گۆت:

دو هێزێن هەین، کو ب (هەڤگرتن و ژێکڤەبوون)ا وان تشت چێدبن، ئەو هێز ژی (ڤیان و نەڤیان)ن.^(٣٢)

چار عونصوور ل نک ئێمپێدۆکلێسی:

ئەوی دگۆت چ زێدەبوون یان کێمبوون یان گەشە د سروشتی دا چێببن ژ ئەگەرێ ڤان هەر چار عونصوورایە ل دویڤ ڕێژا وێ کا چەند بلندە و چەند نزم. ئێمپێدۆکلێسی ب ڤان سالۆخەتێن وی داینە چار عونصوورا پشكداریێ د هزرا بارمیندی دا د پتریا سالۆخەتادا دکەت.

بەلێ دێ چەوا لڤینا ڤان گەوهەرێن ئەزەلی شرۆڤەکەی؟

ئەڤ پرسە نەیا نوویە بۆ ئاریشا لڤینێ، چونکی بەری وی بۆچوونا (چین)ێ و (هێراکلێتس)ی ل سەر هەبوونێ د هەمی لایێن وێدا، گوهۆڕین و لڤین ب خۆ ڤە دگرت، بەلێ بارمیندی گۆت: نەخێر ب جێگیربوونێ یە، نە کو گوهۆڕینێ، بەلێ ئێمپێدۆکلێس بۆ وێ چه‌ندێ چوو، کو کۆکا لڤینێ ژ دو بنەمایا پێکدهێت ئەگەرێ وان ژی:

ئێک: پەیوەندی و ئێکگرتنا عونصوورانه‌.

دو: ژێکڤەبوونا عونصوورانه‌.

هێزا ئێکگرتنا وان ژی (ڤیان)ە و یا ژێکڤەبوونا وان (نەڤیان)ە.

هندەک ڤەکۆلەر ل وێ هزرێ بوون، کو ئەو عونصوورێن ئێمپێدۆکلێس بەحس ژێ دکەت دبنە (شەش) ل گەل وان هەردو هێزێن لێ زێدەکرین ئەو ژی ڤیان و نەڤیانن، بەلێ د ڕاستی دا ڤیان و نەڤیان نابت بهێنە هژمارتن ژ عونصوورا و ئەو ب تنێ (عللەتن) د کارکرنا هەبوونێ دا.

ڤیان و نەڤیان د ئەزەلینە وەکی چار عونصووران (پێی پێ چار عونصووران)ە.

ڤیان: د ناڤ عونصوورا دایە ب ڕەنگەکێ وەکهەڤ د درێژی و پانیێ دا.

نەڤیان: ژ دەرڤەی عونصوورایە و نەڤیان د گرانیێ دايه.

ل بن کارتێکرنا فیساگۆرسی، ئێمپێدۆکلێسی فۆکسا خۆ دانا سەر مژارا ڕێژەییێ و سالۆخدا ب (کاری تێ دکەت و ژێکڤە دکەت).^(٣٣)

بەلی (مەلایێ جزیری) ژی دبن کارتێکرنا فەلسەفا ئێمپێدۆکلیسی بۆ هندێ دچيت، کو ڤیان عونصوورێ پێنجێ یە و هەکە ئەڤ عونصوورە نەبا هەر چارێن دی نەدبوون، جزیری دڤیا تيۆرا عونصوورێ پێنجێ، کو (عەشقە) زێدە بکەت. ئانکو مەلایێ جزیری وەکی فەیلەسۆفەکێ سۆفیگەری دئێتە نیاسین، ئەڤە ژی ب وێ هەلبەستا ل بن ناڤێ (مە لەو فنجان ل سەر دەستە) دیار دبيت، دەمێ دبێژت:

«مە جەوهەر عونصوورەک خامس نوما ئیرۆ د طالع دا

د ڤێ تەقویمێ ئنسانی ل طالع بوونە خال ئەبروو»

مەلا دبێژت: بەلێ دەمێ من بەرێ خۆ دایە تالع و ئێغبالا خۆ، من دیت کو مە عاشقان عونصوورەکێ دی یێ پێنجێ هەیە تێکەلی وی هێڤێنی بوویە یێ ئەم ژێ هاتینە چێکرن … هەر وەکی مەلای دڤێت بێژتە مە: ئەگەر چێکری هەمی ژ چار عونصووران پێکهاتبن، ئەم عاشق ژ پێنجان یێن پێک هاتین، عەشق نە ب تنێ قەدەرەکە بۆ مە هاتیيە نڤیسین، بەلکی ئەو عونصوورەکێ سەرەکییە د چێبوونا مە دا.^(٣٤)

تيۆرا بنگەهێ گەردوونێ د هەلبەستا کوردی دا:

ئەڤ هزرا هەنێ یا کو دبێژت: (ئاڤ، با، ئاگر و ئاخ) بنگەهێ هەمی تشتانە و ژێدەرێ چێبوونا هەمی تشتانە، پتر ژ دو هزار سالا ڤەکێشا و بەرێ بنیاتێ فەلسەفی و زانستی و نۆژداری بوو.

هەلبەستڤانێن کورد ژ مەلایێ جزیری و فەقیێ تەیران و ئەحمەدێ خانی بگرە و هەتا شێخ نوورەدینێ بریفکانی و ئەحمەدێ موخلص و هەتا دگەهیە هەلبەستڤانێن نویخواز و ئازاد، پتريیا وان ل بن کارتێکرنا ڤێ فەلسەفێ بووینە و ماینە.

هەروەسا نە تنێ د ئەدەبیاتا کوردان دا، بەلکی ئەدەبیاتا مللەتێن دەوروبەر ژی دا دێ کارتێکرنا ڤێ فەلسەفێ ل سەر وان بینی، بۆ نموونە: جەلالەدینێ ڕۆمی دبێژت:

دەما کەفتیە ناڤ لەش و گەوهەرێ جان

ئەوی چار تەبعێ فاسد بوونە جیران

دەما گەوهەرا ڕحێ یا ب بها ژ بلندیێ هاتی و کەفتیيە د ناڤ قالبێ لەشی دا ئەوێ ژ ئاخێ چێبووی، ئەو بۆ جیرانا چار تەبعێن خراب و فاسد یێن لەشی دا هەین، ئەو ژی: (ئاڤ، ئاخ، ئاگر و با)نە، ڤێجا وان کار ل پاکییا ڕحێ کر.^(٣٥)

مەلایێ جزیری دەربارەی چار عونصوورا د هەلبەستا خۆ یا ب ناڤێ (ئەللاهـ سەحەرگەها ئەزەل) دا دبێژت:

چار عونصوورن چار طەبعەتن

ڤێکرا ب میزان ڤێک کەتن

ب هەڤڕا موخالف سیرەتن

لێ د صوورەتێ شەخصییە دا

د علمێ حیکمەتێ دا دبێژن: ئەو مەخلووقاتێن د فەلەکا هەیڤێ دا هەین، بناخەیێ وان هەمیان بۆ چار تشتا دزڤڕن، ئەو ژی ئەڤەنە: ئاگر، با، ئاڤ و ئاخ، هندەک جارا دبێژنە ڤان عونصووران (ماک) یان (ستوین) یان (مادە) یان (ئوستوقس). ڤان چار ماکێن نزم چار تەبع هەنە پێ دئێنە نیاسین، چونکی ئەون یێن ل سەر هاتینە چێکرن ئەو ژی ئەڤەنە: (گەرمی، سەرما، هشکی، تەری).

جزیری دبێژيت: ئەڤ هەر چار عونصوورە ل گەل هەر چار تبعەتێن خۆ پێکڤە ب کێشان و پیڤانەکا ڕێک و پێک گەهشتینە ئێک و بوونە ئەگەرا پەیدابوونا ژیانێ ل سەر ئەردی، هەر چەندە هەر ئێک ژ وان یێ جودایە ژی ژ هەڤالێ خۆ ، بەلێ ئەو جودابوونا وان هەما د صوورەتی ب تنێ دایە، نە کو د ئەسلێ مادی دا یێ ئەو ژێ چێبووین، چونکی ب دیتنا جزیری ئەو هەمی ژ هەیوولایێ چێبووینە، هەیوولا ئێکە، دەمێ ئەو هاتینە تەصویرکرن و هەر ئێک بوو خودان شەخسییەت و هاتنە ژێک جوداکرن.

هەروەسا جزیری دبێژيت: هەکە ب میزانەکا دروست ئەڤ چارە پێکڤە کۆم نەبن و نەگەهنە ئێک، صوورەت بۆ لەشان نائێتە دان، ئەو ژێک جودا نەدبوون و باسکەک ژ باسکەکی ڤەنەدبوو، ئانکو: ئەو هەمی هەر دا مینن ئێک مادە و دبێژت ئەو هەرگاڤ د بێ ڕاوەستیانن و هەردەم د گوهۆڕینێ دانە و ئەو د ڤێ دونیایێ دا گەلەک ب عەشق و مەیلن بۆ ئێک و دو و ئێک و دو دگرن و ئەڤ ئێکگرتنا وانە دبتە ئەگەرێ بەردەوامبوونا ژیانێ.

ئەحمەدێ خانی ژی د مەم و زینێ دا ئیشارەتێ ددەتە مەسەلا کو ئەڤ عەناصر و تەبائع ئەوێن هاتینە چێکرن ئەگەرێن هەبوونا ژیانێ نە، دەمێ دبێژت:

ئەفلاک و عەناصر و مەوالید

ئەخلاط و طەبائع و مەقــالید

ڤێکڕا د بدیعولشتراکن

تێکدا د سریعولنفکاکن

سەررشتەئێ گەوهەرا بەقانە

سەرمایەئێ عللەتا فەنانە

ئانکو: ئەڤ هەر شەش تشتە یێن ناڤێن وان هاتین و ب داهێنان دگەهنە ئێک و زوی ژێکڤەدبن، دەمێ ئەو دگەهنە ئێک ئەو دبنە سەرێ داڤا گەوهەرا مانێ، دەمێ ژێکڤەدبن دبنە سەرمالێ عللەتا نەمانێ.^(٣٦)

فەقیێ تەیران د هەلبەستا (ئەی ئاڤ و ئاڤ) دا دبێژيت:

ظاهر کرین چار باکرە

با و ئاڤ و ئاخ و ئاگرە

حەیوان هەمی ژێک چێکرە

دار و نەباتا کسوەتێ^(٣٧)

مەلا خەلیلێ سێرتی د (نهج الانام) ل بن ناڤێ (مەبحەثێ مەلائیکەتا) دا دبێژت:

عناصر چهارن ژ وانن مەلەک

وەکی ئنس و جن نوورە قسمێ گەلەک^(٣٨)

فەق ڕەشیدێ هەکاری د ڤەهینۆکا (سر المحشر) دا دبێژت:

خەلقا مە کریە ژ چار عەناصر

ژ ئاڤ هەواء و ئاخ و ئاگر^(٣٩)

مەلا نەصرەددینێ زووقەیدی د عەقیدا خۆ یا ئیمانێ دا ، د سالۆخدانا خودایێ مەزن دا دبێژت:

نە ژێرە نە ژۆرە ژ بۆ زاتێ پاک

نە (ٲز)با‌ء، ئاگر نە (ٲز) ئاب و خاک^(٤٠)

شێخ نوورەددینێ بریفکانی دبێژت:

نە ژ ئاڤ و ئاخ و بایە، نە ژ ئاگر و هەوایە

جەوهەر کە ژێ خر دبوو، وەک وی نەبوون چو حارث^(٤١)

حارسێ بەدلیسی (سەوادی) د ڤەهینۆکا (لەیلا و مەجنوون) دا دبێژت:

ئەڤ چار فوصوول و چار عەناصر

مەولوودێ طەبایعێ موعەنصەر^(٤٢)

عەبدولفەتاحێ حەزروویی(فەتحی) دبێژت:

حەتا هەرچار طەبائع گرتن ئارام

ژ صەیدا مورغێ جان ڕا بوونە خوەش دام^(٤٣)

ئەحمەدێ موخلص (نالبەند) د (باغێ کوردا) دا دبێژت:

ژ نەفس و ئاڤ و ئاخا ئەو ڤەبۆری

حەتا نار و هەوائێ مەست و ژۆری

(فلاقیت النهایات بنوري)

مە سێڤا مەقصەدا خۆ گرت و لەق دا ^(٤٤)

مەم ڕۆنگا (موحەمەد تانریکولو) دبێژت:

بنگەهێ گەردوونا نە ئافراندی

نە هەوا و ئاگرە نە ئاخ و نە ئاڤ

یەک شت هەیە ب سەر و بێ داوی

د گوهۆڕین و قەفزان دا بزاڤ ^(٤٥)

کەژال ئەحمەد:

شمشێری لە (با) یە

قەلغانی لە (ئاگر)

قامەتی لە (بەرد)ەو

ڕووحی لە (ئاو)^(٤٦)

ژێدەر:

الاستاذ الدكتور مصطفی حسن النشار، تاریخ الفلسفة الشرقیة، الطبعة الاولی، ۲۰۲۱. ص۱۷٦- ١٧٧.
ٲ.د. عبدالجلیل كاظم الوالي، الفلسفة الیونانية، الطبعة الاولی- ۲۰۰۹. ص۱٥.
هەمان ژێدەرێ سەری. پ۱۳.
الاستاذ الدكتور مصطفی حسن النشار، تاریخ الفلسفة الشرقیة، الطبعةالاولی، ۲۰۲۱. ص۱۷٨.
د.ٳمام عبدالفتاح ٳمام، المعتقدات الدینیة لدی الشعوب. ص۳٦.
ٲ.د. عبدالجلیل كاظم الوالي، الفلسفة الیونانیة، الطبعة الاولی – ٢٠٠٩. ص١٨-١٩.
هەمان ژێدەرێ سەری. پ٢٣.
تەحسین ئیبراهیم دۆسکی، شەرحا دیوانا مەلایێ جزیری، بەرگێ ئێکێ. پ۲٦٥.
تۆفیق وەهبی، ئێزدیتی پاشمایێ میترائیێ ل حەزەر و کوردستانا ئیراقێ، وەرگێران و شرۆڤەکرن: فەهمی حەسەن، پ٥۷.
فاضل عمر، میترا و میترا پەرێسی(لێکۆلینەک دەستپێکی)، چاپخانا هاوار، دهۆك- ٢٠٠٦، پ٨٦.
هەمان ژێدەر. پ۹۰.
هەمان ژێدەر. پ۷٨.
تۆفیق وەهبی، ئێزدیتی پاشمایێ میترائیێ ل حەزەر و کوردستانا ئیراقێ، وەرگێران و شرۆڤەکرن: فەهمی حەسەن، پ60.
تۆفیق وەهبی، ئێزدیتی پاشمایێ میترائیێ ل حەزەر و کوردستانا ئیراقێ، وەرگێران و شرۆڤەکرن: فەهمی حەسەن، پ٥۷.
فەرسەت مەرعی، زەرادەشتیەتێ باشتر بنیاسە، دهۆك – ٢٠٢٢. پ٤٥-٤٧.
د. ئازاد سەعید سمۆ، ئێزدیاتیێ ب ڕێکا دەقێن وێ یێن پیرۆز بنیاسە، دهۆك- ٢٠١١، پ١٨٩-١٩٠.
تۆفیق وەهبی، ئێزدیتی پاشمایێ میترائیێ ل حەزەر و کوردستانا ئیراقێ، وەرگێران و شرۆڤەکرن: فەهمی حەسەن، پ24.
هەمان ژێدەرێ سەری، پ٥۷.
هەمان ژێدەر. پ٥۷.
هەمان ژێدەر. پ٦۰.
د. ئازاد سەعید سمۆ، ئێزدیاتیێ ب ڕێکا دەقێن وێ یێن پیرۆز بنیاسە، دهۆك- ٢٠١١، پ١٨٩-١٩٠.
ٲ. د. عبدالجلیل كاظم الوالي، الفلسفة الیونانیة، الطبعة الاولی- ۲۰۰۹. ص٣١-٣٢.
هەمان ژێدەر. پ ٥۲
سەعید دێرەشی، نووبهارا ئەحمەدێ خانی (ڤەکۆلین و ڕاڤەکرن و شرۆڤەکرن)، چاپخانە خانی. پ١٨٦.
هەمان ژێدەر. پ١٨٧.
هەمان ژێدەر. پ١٨٨.
ٲ.د. عبدالجلیل كاظم الوالی، الفلسفةالیونانیة، الطبعة الاولی –۲۰۰۹، ص٥٧.
سەعید دێرەشی، نووبهارا ئەحمەدێ خانی(ڤەکۆلین و ڕاڤەکرن و شرۆڤەکرن)، چاپخانا خانی. پ١٨٨.
هەمان ژێدەر. ١٨٩
ٲ.د. عبدالجلیل كاظم الوالی، الفلسفةالیونانیة، الطبعة الاولی –۲۰۰۹، ص60-61.
سەعید دێرەشی، نووبهارا ئەحمەدێ خانی (ڤەکۆلین و ڕاڤەکرن و شرۆڤەکرن)، چاپخانا خانی. پ١٨٨.
ٲ.د. عبدالجلیل كاظم الوالی، الفلسفةالیونانیة، الطبعة الاولی –۲۰۰۹، ص134-137.
د. عبدالعال عبدالرحمن عبدالعال، مشکلة التوفیق والاصالة لدی فلاسفة الیونان من امبادوقلیس حتی افلاطون، ؟– ۲۰۰٤، ص٢٥- ٢٨.
تەحسین ئیبراهیم دۆسکی، شەرحا دیوانا مەلایێ جزیری، بەرگێ چارێ، پ١٤.
تەحسین ئیبراهیم دۆسکی، چارینەیێن جەلالەدینی (وەرگێران ب شعر و شرۆڤەکرن)، پ١٠٨.
تەحسین ئیبراهیم دۆسکی، شەرحا دیوانا مەلایێ جزیری، بەرگێ ئێکێ، پ٢٦٣ – ٢٦٥.
فەقیێ تەیران (ژیان، بەرهەم، هەلبەستێن وی)، م.خالد سادینی. چاپا ۱۰، سته‌مبۆل- ٢٠٢٠. پ١٢٣: ژمارا مالکان (٣٩).
تەحسین ئیبراهیم دۆسکی، ل دۆر ئەدەبێ کرمانجی. هه‌ولێر- 200 ، پ٧٢.
هەمان ژێدەر. پ٩٩.
تەحسین ئیبراهیم دۆسکی، عەقیدەنامەیێن کرمانجی (کۆمکرن و بەرهەڤکرن)، هه‌ولێر- …، پ٣٣.
دیوانا شێخ نوورەددینێ بریفکانی، ژ کۆمکرن و دەستنڤیسا: شێخ مەمدووحێ بریفکانی، کۆمکرن و بەرهەڤکرن بۆ چاپێ: زاهد بریفکانی. (؟ -؟)، پ١١٦.
حارسێ بدلیسی (سەوادی)، لەیلا و مەجنوون، ڤەوژارتن و بەرهەڤکرن: تەحسین ئیبراهیم دۆسکی، دهؤك- ، پ ٢٦.
تەحسین ئیبراهیم دۆسکی، دیوانا فەتحی (بەرهەڤکرن)، دهۆك- ٢٠١٢. پ١٧٤.
دیوانا مەلا ئەحمەدێ موخلص (باغێ کوردا)، چاپا ئێکێ ٢٠٢٣، بەرگێ ئێکێ، بەرهەڤکرن: تەحسین ئیبراهیم دۆسکی، ئيران- 2022، پ٤٢.
ئانتۆلۆژیا هەلبەستا باکوور، ئامادەکرن: ئارژەن ئاری، چاپخانا: هاوار – دهۆک. پ١٢٧.
فەهمی بالایی. هارمۆنیا دەقێ شعری دگەل تابلویی شێوەکاری. دهۆك- 2024، پ١٩٤.

گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین

تيۆرا بنگەهێ گەردوونێ د هەلبەستا کوردی دا

ڤان بابەتان ببینە

کوردستان و گوهۆڕینێن کەش و ھەوای (پێشبینی، مەترسی، چارەسەری)