گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
پ. د. عایشه زەراکۆل
ئوستادا پەیوەندییێن ناڤنەتەوەیی ل زانکۆیا کامبریج/ بریتانیا
وەرگێڕان ژ فارسی: مەسعود خالد گولی
د ڤی بابەتی دا مەبەستا نڤیسەرا بابەتی ژ دەستەواژەیا (رێکخستنا جیهانی: World Order) زلهێزەکا وەکی (ئەمریکا، چین یان رووسیا)یا نۆکە نینە، بەلکو ئەڤ دەستەواژەیە بۆ کۆمەکا بنواشە و یاسا و رێسا و بها و پلەیان دهێتە گۆتن، کو پەیوەندییا د ناڤبەرا وەلاتان دا چێدکەن. واتە کێ ماف هەیە فەرمانڕەواییێ بکەت، کی دڤێت دویڤکەفتیێ وان بت، کیژان بها ب رەوا دهێنە هژمارتن و کیژ ب نەرەوا؟ وێ دڤێت بێژت؛ رێکخستنا جیهانی یا کو پشتی شەڕێ جیهانیێ دووێ چێبووی، رێكخستنەکا ئەورۆپاتەوەری(Eurocentrism)یە، لێ ئەڤرۆکە ب وەرارکرنا هێزێن ئاسیاییێن وەکی (چین و هند و رووسیا و…هتد) بەحس یێ دهێتەکرن، کو (رێکخستنەکا دی یا جیهانی) ل ئاسیا چێببت. زەراکۆل تەکەز دکەت، کو نابت ئەم ب تنێ ب چاڤێ (زلهێزەکا ئاسیایی) ل (رێکخستنەکا جیهانی) بنێڕین. بۆ نموونە ئەو دبێژت؛ هەگەر چین یان هند ب تنێ ببنە هێزێن لەشکری یان ئابووری، لێ شەنگستێن وان هەر وەکی بەری یێن رۆژئاڤاییان بن، هینگێ ئەو نابنە (رێکخستنێن جیهانییێن ئاسیایی).
چیرۆکا دەرکەفتنا هزرکرنا ئەورۆپاتەوەری (Eurocentrism) د زانستێن جڤاکی و دیرۆکێ دا، پیچەک زارۆکانە بوو. زارۆکێن بچویک نەشێن باوەر بکەن، کو بەری ئەو بهێنە سەر دنیایێ دایبابێن وان ژی هەبوون. پترییا گەنجان د رێکا خوە یا مەزنبوونێ دا، وەسا هزر دکەن، کو ئەو ئێکەم کەسن یێن کو تشتێن نوی تاقی دکەن. گەلەک ژ گەنجان نفشێن بەری خوە ب پیر و کەڤنەپەرێس دبینن، و نفشێ خوە وەکی تایبەت و داهێنەر. و وەسا هزر دکەن کو هەر دێ وەسا بت و پشتی وان دەم دێ راوەستت. لێ بەشەک ژ پرۆسێسا گەشەکرنێ، دەرکەفتنا ژ ڤێ سادەباوەری و خوەپەرەستنێ یە. دەمێ ئەم مەزنتر دبین، هێدی هێدی تێدگەهین کو کەسێن بەری مە ژی، گەلەک سەربۆرێن وەکی یێن مە هەبوون، لێ ب تنێ وان چێژ ژ هندەک مۆدێلێن جودا جودا وەردگرتن و هندەک تەکنۆلۆژیێن جودا جودا یێن نۆکە ژی وان نەبوون. و ئەڤ چەرخا فەلەکێ دێ ل نفشێن داهاتی ژی هەر دوبارە بت. ژ بەر هندێ، بەلکی زێدە سەیر نەبت، کو زانستێن جڤاکییێن مە ژی، یێن کو د سەدسالێن نۆزدێ و دەستپێکا بیستێ دا – واتە ل دەمێ سەردەستییا ئەورۆپا(رۆژئاڤا) ل سەر جیهانێ – پێشڤە چووین، تێگەهشتنەکا وەسا سادە ل سەر دیرۆکا جیهانێ هەبوو؛ چونکی هینگێ ئەورۆپا(رۆژئاڤا) د بوارێ سەردەستیێ دا ژ هەمی وەلاتێن جیهانێ گرنگتر بوو، لەوما وەسا دهاتە هزر کرن، کو هەر د ئەزەل دا ئەوروپا(رۆژئاڤا) د هەمی بواران دا پێشەنگا جیهانێ بوویە.
ئەڤرۆ د پترییا زانستێن جڤاکی دا رەخنەگرتن ل ئەورۆپاتەوەریێ ب تشتەکێ ئاسایی و نۆرمال دهێتە هژمارتن. راستە کو ب ساناهی مرۆڤ دشێت د زانستێن جڤاکی دا ب رەخنەگرتنێ، ئەورۆپاتەوەریێ تاوانبار بکەت، لێ ڤەدیتنا رێکەچارەیان بۆ وێ رەخنەیێ گەلەک یا ب زەحمەتە. هەردەم ئەڤ مەترسییە هەبوویە، کو ژ بۆ خوە رزگارکرن ژ هزرکرنا ئەورۆپاتەوەریێ، ئەم دیرۆکا جهێ سەرنجا خوە دانینە شوینا وێ. هەروەسا هزرکرنەکا زارۆکانەیە، کو ئەم هزر بکەین بەس بۆ ڤی سەردەمی ئەورۆپییان دیرۆکێن (خوەپەرستانە و خوە ب مەزن دیتن) یێن چێکرین. دیرۆکا جیهانی یا چینتەوەر و روسیاتەوەر ژی چارەسەر نینە، بەلکی ئەو ژی هەر دوبارەکرنا هەمان چەرخێیە.
د پەیوەندیێن ناڤنەتەوەیی دا ژی، هەتا ڤان داوییان وەسا قوتابی دهاتە تێگەهاندن، کو ‹›د بنیات دا هیچ رێکخستنەکا ناڤنەتەوەیی(و د ئەنجام دا هیچ پەیوەندییەکا ناڤنەتەوەیی) نەبوویە، لێ د سەدسالا هەڤدێ دا (ئەورۆپییان) ب رێکا (پەیمانا ئاشتییا وەستفالی) ل سالا ١٦٤٨ێ رێکخستنەکا هەرێمی ئاڤا کر و پاشی ئەو ل جیهانێ بەلاڤ کر. پارچێن دی یێن جیهانێ ژی، کو ژ هەڤ جودا دهاتنە هژمارتن و چ تێکەلی و پەیوەندی د ناڤبەرا وان دا نەبوون، ب خێرا یاریکەرێن ئەورۆپی، سەرەتا ئەو ب ئەورۆپایێ ب خوە ڤە و پاشی ئەو هەمی پێکڤە هاتنە گرێدان››.
د وان جۆرە پەرتووکێن خواندنگەهان دا، (رێکخستنا ناڤنەتەوەیی) ب سیستەمەک ژ یاسا و رەفتار و دەزگەهان کو پەیوەندیێن د ناڤبەرا دەولەتان و یاریکەرێن ناڤنەتەوەیی دا کونترۆل دکەت، دهاتە پێناسە کرن. پرەنسیپ و رەفتارێن کو بنواشێن رێکخستنا ناڤنەتەوەیی یا مۆدێرنن، ئەڤەنە: سەروەرییا نەتەوەیی، ئێکپارچەییا هەرێمی، مافێن مرۆڤی، مایتێنەکرن د کاروبارێن ناڤخوەیی دا، چارەسەرکرنا ناکۆکییان ب رێکێن ئاشتییانە، فرەلایەنگری و سەروەرییا یاسایێ. ژ بەرکو د پەیمانا وەستفالیایێ دا هاتییە فەرزکرن، کو نابت ب هیچ رەنگەکی دەولەت مایتێکرنێ د کاروبارێن هەڤدو دا بکەن، لەو ئەو پەیمان ب ژێدەرێ رێکخستنا مۆدێرن هاتییە هژمارتن.
ئەفسانەیا وەستفالیایێ د پەیوەندیێن ناڤنەتەوەیی دا ل ڤان سالێن داویێ ببوو ئارمانجا رەخنەیان و دگۆتن تێگەهێ رێکخستنا ناڤنەتەوەیی ب شێوەیەکێ گەلەک کەڤن یێ هاتیە پێناسەکرن. ب باوەرا وان بسپۆرێن رەخنەگر چ رێکخستنەکا ناڤنەتەوەیی نینە، کو بشێت دگەل رێکخستنا مۆدێرن بهێتە بەراوردکرن(هەرچەندە جهێ پرسیارێ یە، کو ما کەنگی ل سەردەمێ (نویگەراییێ: Modernity) رێکخستنەکا وەسا هەبوو؟). ئەڤ مژارە ژ وێ راستیێ دهێت کو بازنێ زمانەڤانییا مە بریتییە ژ هندەک پشکێن سیاسەتا جیهانی، کو ئەو پشک ب تنێ د نویگەرارییێ دا هەبووینە، بۆ نموونە (تێگەهێن مافێن مرۆڤی، دەزگەهێن ناڤنەتەوەیی، یان ژی ئێکپارچەییا هەرێمی) و ئەو د ناڤ پێناسەیا رێکخستنا ناڤنەتەوەیی دا دگەل هندەک تایبەتمەندیێن دی هاتینە دانان، کو رەنگە گەلەک ژ مێژ ڤە هەبووینە، بۆ نموونە: (تێگەهێ سەروەریێ یان میکانیزمێن چارەسەرکرنا ناکۆکییان ب رێکێن ئاشتییانە). تەنانەت تێگەهێ (رێکخستنا ناڤنەتەوەیی) ب خوە ژی تێگەهەکە، کو سەرەداڤان ل بەر مرۆڤی بەرزە دکەت؛ چونکی ئەو، هەبوونا (دەولەتا نەتەوەییی) کو تا رادەیەکێ د سیاسەتا مرۆڤی دا دیاردەیەکا نوی یە، وەکی تشتەکێ فەر دهژمێرت، لێ هەگەر ئەم ڤێ فەراتیێ بدەینە لایەکی، کو ب تنێ ئەو رێکخستن هەژی خواندنێ نە یێن ژ لایێ دەولەتێن نەتەوەیی ڤە دهێنە ئاڤاکرن؛ هینگێ دێ بینین، کو گەلەک پرسگرێک ل دۆر پەیوەندییێن ناڤنەتەوەیی د دیرۆکێ دا ل دەرڤەی ئەورۆپا و بەری نویگەراییێ هەبووینە، کو ئەم دشێین ل سەر راوەستین. هەر ژ بۆ ڤێ چەندێ، ئەز باشتر دبینم، کو ل شوینا تێگەهێ (رێکخستنا ناڤنەتەوەیی) تێگەهێ (رێکخستنا جیهانی) ب کار بینم، کو بریتی یە ژ بڕیارێن دەستکردێن مرۆڤی، کۆمەکا لێک تێگەهشتنان و کۆمەکا دەزگەهان کو پەیوەندیێن یاریکەرێن سەرەکییێن سیاسەتا جیهانێ دیار دکەن و چێدکەن(لێ یاریکەرێن وەسا کو دشێن ب بۆرینا دەمی بهێنە گوهۆرین، وەکی: دەولەتێن نەتەوەیی، مالباتێن ئەرستۆکراتی، دەولەتێن باژێر… و هتد). ژ بیر نەکەین، کو رێکخستنا جیهانی د ناخێ خوە دا ئارمانجەکا گشتی یا جیهانی یا هەی و دیتنا وێ بەرفرەهخوازی یە.
دەمێ ئەم هۆسا لێ دنێرین، ئەم دشێین ببینین، کو بێگومان بەری وەستفالیایێ و سەدسالا هەڤدێ ژی، رێکخستنێن جیهانییێن دی هەبوون و (رۆژهەلات) ژی مالا رێکخستنێن جیهانی و رێکخەرێن وان رێکخستنێن جیهانی بوویە. و ب مێزەکرن ل رێکخستنێن جیهانییێن ئاسیایێ، کو بەری سەردەستییا ئەورۆپا هەبووینە، دێ فێری گەلەک تشتان بین.
رێکخستنەکا چەنگیزی(The Chinggisid Order) هەبوو، کو ژ لایێ چەنگیزخانێ مەغۆل و مالباتا وی ڤە ل سەدسالێن سێزدێ و چاردێ هاتبوو ئاڤاکرن؛ و دویڤ دا رێکخستنا جیهانی یا (پاشچەنگیزی: The Post-Chinggisid World Order) ل سەردەمێ (تەیمووری)یان و دەستپێکا سەردەمێ (مینگ)ی ل سەدسالێن سێزدێ و پازدێ چێبوون؛ و ل داویێ ژی ل سەدسالێن پازدێ هەتا هەڤدێ رێکخستنەکا جیهانی یا گشتگیر ژ هەر سێ ئیمپراتۆریێن پشتی تەیمووری، واتە (عوسمانی، سەفەوی و گورکانییان) دگەل مالباتا (هابسبۆرگی ل ئەورۆپا) چێبوون. ئەڤ رێکخستنە پارچەیەک ژ پرۆسەیەکێ بوون، دروست وەکی رێکخستنا مە یا هەڤچەرخ، کو ب رێکخستنا ناڤنەتەوەیی یا سەدسالا نۆزدێ ڤە گرێدایی بوو، واتە پەیوەندییەک د رێبازێن وان یێن هەڤبەش دا هەبوو. د هەر ئێک ژ ڤان قۆناغان دا، جیهان ل بن دەستهەلاتا چەند مالباتەکێن مەزن بوو، کو وان فەرمانرەواییا خوە تەریب دگەل رێکخستنا چەنگیزی ب رێڤە دبر. مەبەست ژ (رێکخستنا چەنگیزی) یان (رژێما چەنگیزی) ئەوە، کو ل سەدسالا سێزدێ زایینی، چەنگیز خانی جۆرەک ژ پادیشاهییا رەها یا پیرۆز ل ئەوراسیا و دەڤەرێن دەردۆرێن وێ ڤەگەراند، کو ئەم پتر وی جۆرێ فەرمانرەواییێ بۆ سەردەمێن گەلەک کەڤن ڤەدگەڕینین، کو بۆ سەردەمەکێ درێژ بوو ئەو جۆرێ فەرمانرەواییێ ل بەشەکێ مەزنێ ڤێ دەڤەرێ نەمابوو؛ چونکی ب دیاربوونا ئایینێن ئێکتاپەرێسیێ و سیستەمێن خودانباوەرییا ئیلاهی، و ب هاریکارییا بنەما و رێبازێن ب هێز، کو ژ هەمی مرۆڤان دگرت، هێزا دنیاییا فەرمانرەوایێن سیاسی کونترۆل کر. ب هێزداربوونا ڤان جۆرە ئایینان ژ داوییا سەردەمێن کەڤن و هێرڤە، هێزا سروشتی یا پادیشاهان ل سەرانسەری ئەوراسیا گەلەک لاواز ببوو. ئێدی پادیشاهان ب خوە نەدشیان یاسایان دانن؛ چونکی پێدڤی بوو وان هێزا خوە دگەل شەریعەتا نڤیسی و شرۆڤەکارێن وێ پارڤە کربا. چەنگیز خان و مەغۆلان ئەڤ مۆدێلا پادیشاهییا کونترۆلکری شکاندن (بەری وان ژی خەلکەکێ دی هەولا ڤێ چەندێ دابوون، لێ نەشیابوون سەرکەفتنێ بینن). ژ بۆ ناساندنا سیستەمێن کو ب ڤی رەنگی دەرکەفتین، ناسناڤێ (چەنگیزی) ژ (مەغۆلی) باشترە؛ چونکی ئەڤ سیستەمە سیستەمێن مالباتی بوون، نە یێن نەتەوەیی.
چەنگیز خانی هێزەکا یاسادانانێ یا بلندتر و زێدەتر ژ نوێنەرێن ئایینی و نەئایینی ب دەستڤە ئینا. ئەوی خوە وەکی یاسادانەر ل قەلەم دا، لێ ئیدیعایا پێغەمبەرینیێ و گەهاندنا فەرمانێن خودێ نەکر. ئەوی یاسا ددانان و چاڤەرێ بوو کو خەلک وان یاسایان جێبەجێ بکەن، تەنانەت هەگەر وان یاسایێن خوە یێن ئایینی هەبان ژی. نەما کو وان قانوون و رێکخستنێن ئایینییێن خوە هەبن. ئەڤ کۆمکرنا بژاردەیا دوماهیێ د کەسەکی دا، پێدڤی ب مەشروعیەتەکا بەردەوام هەبوو. ئیدیعایا هەبوونا هێزەکا هۆسا مەزن ب تنێ ب دەستهەلاتدارییەکا گشتگیر دهاتە جی، و ب دامەزراندنا ئیمپراتۆرییەکا جیهانی و داگیرکرنا جیهانێ دهاتە سەلماندن. و ژ بەر کو چەنگیز خان د دامەزراندنا ئیمپراتۆرییەکا ژ ڤی رەنگی دا سەرکەفتی بوو، لەو شیا ڤی تێگەهێ تایبەتێ سەروەریێ ل هەمی ئەوراسیایێ بەلاڤ بکەت.
چیرۆکا چەنگیز خانی وەکی یاسادانەر و فاتحێ جیهانێ بۆ سەدان سالان بەردەوام بوو (هەرچەندە پاشی تەیموور لەنگی ل دویڤ دلێ خوە گۆڕانکاری ئێخستنە وان یاسایان) و د ڤێ مەیدانێ دا رەوایەتی دا شێوازەکێ فەرمانرەواییا سیاسی و تەنانەت ل وان جهێن کو هێزا ئایینی ئاستەنگەک ژ بۆ پادیشاهییا رەها هەی ژی، پشتەڤانی ل بهێزکرنا فەرمانرەوایێن سیاسی کر. ڤان جۆرە فەرمانرەوایان هەردەم هەول ددان ئیمپراتۆرییەکا جیهانی ب دەست خوە بێخن و بۆ گەهشتن ب ڤان ئارمانجێن خوە وان پتر توند و تیژی و هۆڤایەتی ب کار دئینا و جار ژی پەنا دبرنە بەر شێوازێن ئاڤاکەر. رێکخستنێن جیهانییێن ئاسیایی د ناڤبەرا سەدسالێن سێزدێ و هەڤدێ دا، دیرۆکەکا گرنگ ژ رێکخستنێن جیهانییێن هێزدار و کاریگەر چێکرن، کو ئەو رێکخستن ژ دەرڤەی دەستهەلاتا ئەورۆپا بوون. و هندی ناڤەندگەراییا سیاسی(Centralism) پێشمەرجەکا پێدڤی یا فەرمانرەواییا مۆدێرن بت، مرۆڤ دشێت بێژت، کو تێگەهشتنێن ئاسیاییێن هاوشێوە د وارێ سەروەریێ دا، هەم بەری رێبازا ئەورۆپی هەبوون و هەم کارتێکرن ژی لێ کرینە.
ب ڤی رەنگی، ئێکەمین رێکخستن، رێکخستنەکا جیهانی یا دەستپێکێ بوو کو چەنگیز خانی و مالباتا وی ل سەدسالا سێزدێ ئاڤاکربوو. هەگەر ب راستی ژی رۆژهەلاتەک هەبت، کو ژ رۆژئاڤای جودا بت، ئێک ژ خالێن جوداییا وان دێ ئاها ئەڤە بت؛ چونکی ئیمپراتۆرییا چەنگیز خانی د بنیات دا ئیمپراتۆرییەکا ئاسیایی بوو، کو دەستهەلاتا وێ ژ زەریا هێمن دگەهشتە دەریا سپی یا ناڤەراست. یاریکەرێن ڤێ رێکخستنێ دگەل نیمچەگزیرتا هندێ ل باشووری و رێکخستنێن هەرێمییێن ئەورۆپی(دەردۆرێن دەریا سپی یا ناڤەراست) ل رۆژئاڤای پەیوەندی هەبوون (و کارتێکرن ل گۆڕانکارییێن ڤان دەڤەران دکرن یان ژی دکەتنە ژێر کاریگەرییا وان)، لێ رێکخستنێن حکومی ل ڤان دەڤەران گەلەک تێکەلی ڤێ رێکخستنا مەزن یا ئاسیایی نەببوون و هەر ئێکێ لۆژیکا خوە ژ بۆ هێزێ و رەوایەتیێ و شەڕی هەبوو.
د ڤێ رێکخستنا ئاسیایی دا، ژ بۆ جارا ئێکێ مللەت ل ژێر دەستهەلاتدارییەکا ئێکگرتی دا بوون (ئەو د رووبەرەکێ جوگرافی دا دژیان، کو ئەڤرۆ ب ناڤێن رووسیا، چین، ئیران و ئاسیا ناڤین دهێنە نیاسین). پاشی ئەو کەتنە بن دەستێ هندەک دەستهەلاتێن مالباتی، کو میراتگرێن راستەوخۆیێن رێبازێن چەنگیزی بوون (ئۆردۆیا زێڕین/جوجی، یوئان، ئیلخانی و جەغتای)؛ ب واتەیەکا دی: وان ب رێکا رەواکرنا دەستهەلاتێن مالباتی و ب رێکا داگیرکرنێ، ل ژێر سیبەرا خانێ مەزن یان هەمان خاقانی دەستهەلاتدارییا جیهانی ب دەست خوەڤە ئینا. هەروەسا وان ب رێکێن هشکی و دەریایی، کو هەمی کیشوەرێ ئاسیا و هەروەسا زەریایا هندی بخوەڤە دگرت، پەیوەندییێن ب هێز هەبوون.
هەبوونا رێکا بازرگانییا ناسکری ب (رێکا ئارمیشی) بۆ بەری ئیمپراتۆرییا چەنگیزی ڤەدگەڕیا. لێ مەغۆلان پشتی داگیرکرنێ ئەڤ پەیوەندییە ب هاریکارییا سیستەمێ پۆستێ ب ناڤێ (یام) بهێزتر لێکرن و د بیاڤێن بەرفرەهـ دا، خالێن پەیوەندیێ ل هەمی دەڤەرێن ل ژێر رکێفا خوە د ناڤ سنوورێ کیشوەری دا ئێکگرتی لێکرن. ب ڤی رەنگی، ئەوراسیا یا سەدسالا سێزدێ وەکی سەردەمێن بەرێ ب هەڤ ڤە گرێدایی بوو، لەوما گەڕیدەیێن ناڤدارێن سەدسالا چاردێ، وەکی (مارکۆ پۆلۆ)ی یان ژی (ئیبن بەتوتە)ی، بێی کو ژ هەڤکارییا خەلکێ باژێرێن مێهڤاندار نیگەران ببن دشیان ژ ئەورۆپا یان ژی باکورێ ئەفریقایێ هەتا چینێ ب ئارامی گەشتێ بکەن و ل بەرامبەر ب تنێ وان گەڕیدەیان داخوازا وی خەلکێ مێهڤاندار ب جهـ دئینا، کو ئەو ژی داخواز ژێ دهاتە کرن زانیاریێن نوی دەربارەی باژێر و دەستهەلاتدارێن کو د رێکا خوە دا دیتین، بدەنێ.
هندەک ژی بەروڤاژی ژ چینێ بەرەڤ رۆژئاڤایێ ئاسیایێ ڤە دچوون و وان هێدی هێدی رێکێن نوی ل ئەورۆپا و ئیرانا ئەڤرۆکە، ل ژێر دەستهەلاتا فەرمانروایێن نوی ڤەکرن. ئێک ژ لایەنێن هەری ژبیرکری یێن ڤێ رێکخستنێ ئاسانکرنا گوهۆڕینا ناسنامەیی یا هەمەجۆر بوو؛ ب تایبەت د ناڤبەرا (ئیرانێ) و (چینێ) یا وی دەمی دا: ل سەدسالێن ١٣ و ١٤ێ، د شیان دا بوو، کو بەرپرسێن کارگێڕی، زانا، هونەرمەند، پیشەکار و ئەندازیار ل ئالیەکێ ئاسیایێ ژ دایک ببن و ل ئالیێ دی یێ ئاسیایێ خانەنشین ببن، کو ئەڤێ کاریگەریێن کویر ل سەر پیڤەرێن هونەری، رەوشەنبیری و زانستی یێن هەردو جڤاکان هەبوون. نموونا هەری باش یا ڤێ گوهۆڕینا رەوشەنبیری، گوهۆڕینا بنگەهین یا هونەرێ ئیسلامی ژ سەدسالا ١٣ێ و پێڤە ل ژێر کاریگەرییا چینییان بوو، بۆ نموونە ئەم دشێین وێ کاریگەریێ د بەرهەمێن وەکی سیرامیکێن شین و سپی دا ببینین، کو نۆکە ب پشکەک ژ ناسناما رۆژهەلاتا ناڤین دهێتە هژمارتن. هندەک دیرۆکنڤیسێن (ئیمپراتۆرییا مەغۆلان) ڤێ پرۆسێ ب ناڤێ (گوهۆڕینا چەنگیزی) ب ناڤ دکەن.
ئیمپراتۆری یان ژی خاقاناتا مالباتا چەنگیزی، پشتی پتر ژ نیڤ سەدەی ل سەر پرانییا دەڤەرێن ئاسیایێ حوکمرانی کری (کو بۆ ئەڤرۆ ژی ئەڤ چەندە یا ئاسان نینە) پارچە پارچە بوو و بۆ چار میرنشینێن بچویکتر هاتە دابەشکرن؛ هەر ئێک ژ وان ل دەڤەرێن کو رێڤەبەرییا وان د دەستێ تایێن جودا جودا یێن نەڤیێن چەنگیزی دا بوو، بنەجهـ بوون. ئەڤ خاقاناتە(ئەڤ میرنشینە) دەمەکێ سەربخوە و رکابەرێن هەڤدو بوون و بۆ دەمەکێ کورت ژی شەڕێن گران ژ بۆ ئاڤاکرنا دەولەتەکا مەزن تاقی کربوون، لێ چ ژ وان نەشیابوو ل سەر یێن دی زال ببت. سەرەنجام ل دەستپێکا سەدسالا ١٤ێ ئەو ب جۆرەکێ هەڤسەنگییا هێزێ د ناڤبەرا خوە دا رازی بوون، کو ئەو سەردەم ژ بۆ بازرگانییا بەژایی(هشکی) ل سەرانسەری ئەوراسیایێ گەلەک باش بوو و ئەو سەردەم ب (سەردەمێ ئاشتییا مەغۆلی/تەتەری) ناڤدار بوویە.
لێ بەلاڤبوونا (تاعوون)ێ ل دەستپێکا سەدسالا ١٤ێ ژ رۆژهەلات (ئاسیایا ناڤین) بەرەڤ رۆژئاڤای ڤە دویماهی ب رەوشا هەیی ئینا و هەمی خاقانات ژبلی ئێکێ هەلوەشیان. ئوردۆیا زێڕین ل سەر حوکمرانییا خوە ل سەر دەشتێن باکورێ رۆژئاڤایێ ئاسیایێ(رووسیایا نۆکە) بەردەوام بوو، لێ خاقاناتێن (جەغتای: ئاسیایا ناڤین) و (ئیلخانی: رۆژهەلاتا ناڤین) هەلوەشیان، و د ئەنجامێ دا هەتا سەدسالا ١٤ێ جهێ خوە دانە ئیمپراتۆرییا تەیموورییان، کو ژ (ماوەرائولنەهرێ) سەر هلدابوو، و خاقاناتا (یوئان) ژی ل سەر دەستێ بنەمالا دەستهەلاتدارا (مینگ) ژ ناڤ چوو. ب ڤی رەنگی، ئێکەم (رێکخستنا جیهانی) کو ژ (سەروەرییا چەنگیزی) دەرکەتبوو، ب داوی هات.
رێکخستنا جیهانی یا دویڤ دا، کو شوینا (رێکخستنا چەنگیزخانی و خاقاناتێن جێنشینێن وی) گرتی، جوداهییەکا زێدەتر و هەڤڕکییەک د ناڤبەرا دو زلهێزان دا چێکر. ژ داوییا سەدسالا چاردێ هەتا نیڤا سەدسالا پانزدێ، مالباتا (تەیموور لەنگ)ی و مالباتا (مینگ)ی، کو ژ لایێ (هونگ – وو)ی ڤە هاتبوو دامەزراندن، ژ دو ئالیێن ئاسیایێ ڤە ژ بۆ شوینگرتنا سنسلا چەنگیزخانی، هەڤڕکی دکرن. مینگی و تەیموورییان د ناڤ هەڤڕکییێن خوە دا جیهان ئێخستە ناڤ (رێکخستنا پاشچەنگیزی) دا. لەو ئەم دبێژین (پاشچەنگیزی) چونکی هەم تەیمووری و هەم مینگی ب شێوەکێ راستەوخۆ ب مالباتا چەنگیزخانی ڤە گرێدای نەبوون، لێ ئەو گەلەک ب رێکخستنا ئەژدادێن خوە داخبار بوون. وان بۆچوونێن جیاواز ل سەر چەنگیزییان هەبوون، لێ دروست وەکی جیهانا مە یا نوی، نەدشیان ژ میراتێ بنگەهینێ بابکالێن خوە بڕەڤن.
ئەم دشێین ب ساناهی کاریگەریێن پشتی چەنگیزخانی ل سەر تەیموورییان ببینین؛ چونکی تەیموور لەنگ ب خوە ژی فەرماندارەکێ تورکێ مەغۆلی بوو و گەلەک هەول دان کو رهێن خوە بگەهینتە مالباتا چەنگیزخانی. ئەوی هەڤژینی دگەل شاهزادەکێ ژ تیرەکا چەنگیزخانی پێک ئینا، و ب رێیا ئویجاخەکێ ژ تیرەکا چەنگیزخانی فەرمانرەوایی دکر و چ جاران ناسناڤێ (خان) کو ب تنێ ژ بۆ زارۆکێن چەنگیز دهاتە ب کارئینان، ل سەر خوە نەدانا و ل شوینێ ناسناڤێن (ئەمیر) و (صاحبقران: پایەبەرز) ل سەر خوە دانابوون. لێ بەلێ وی هەر د بنیات دا – و ب مەرەم – خوە ل سەر مۆدێلا چەنگیزخانی چێکر و وەکی چەنگیزخانی د رێیا داگیرکرنا چینێ دا مر. وی ل سەر شێوازێ چەنگیزی هەمی پالپشتییا خوە ئێخستە سەر (هێز)ێ و ب دویڤ داگیرکرنا جیهانێ و ب دەستڤەئینانا پێگەهەکێ فەرمی و رێزداریێ کەت. تەنانەت وی رێیەکا نوی ژ بۆ ئاشتییا تەنگاڤیێ د ناڤبەرا دەستهەلاتا چەنگیزی و ئیسلامێ دا دیت؛ چونکی (ستێرناسی) پرەک بوو د ناڤبەرا جیهانبینییا چەنگیزی و یا ئیسلامێ دا.
بەروڤاژی وی، مینگ کو ژ مللەتێ (هان) بوو، پشتی هەلوەشاندنا سنسلا یوئان، ب ئاشکرایی ل دژی هەر جۆرە کاریگەرییەکا چەنگیزی راوەستیابوو. لێ دیارە کو ئیمپراتۆرێن دەستپێکێ یێن مینگی (واتە هونگوو و یونگلۆ)ی ژی، وەکی چەنگیزخانی ئەو ئارەزوو و ئارمانج هەبوون، کو شانازییەکا جیهانی ب دەست خوەڤە بینن، لەوما ئەم دشێین وان وەکی (پاشچەنگیزی) بژمێرین. ل سالا ١٠٤٣ێ، یونگلۆی فەرمانا چێکرنا (١٣٧) کەشتیێن زەریایی دا؛ پاشی وی فەرمانا چێکرنا (١١٨٠) کەشتیێن دی دا. وی ئەرکێ بەرپرسیارییا وان کەشتییان سپارتنە (چەنگ هە)ی، کو ئەو هەتا زەریایا هندی پێشڤە چوبوو. ئەڤ ئەرکه ب (گەشتێن خەزینا مینگی) هاتنە نیاسین. و نیشاندانا هێزێ ژ لایێ وەلاتێ چینا مۆدرێنا ئەڤرۆکە ڤە، وان گەشتان د هزرا خەلکی دا دوبارە نوی دکەتەڤە.
لێ تشتێ کو پڕانیا جاران د ڤەکۆلینێن هەڤچەرخ دا ناهێتە دیتن، چارچۆڤا مەزنتر و پاشخانا دیرۆکی یا ڤان گەشتانە. شاندێن دەریایی ب تنێ بەشەک ژ چیرۆکێ بوون – یونگلۆی شاندێن بەژایی ژی رەوانەی باژێرێ (هەرات)ا پایتەختێ تەیموورییان کرن. تەنانەت بسپۆرێن بیاڤێ گەشەکرنا پەیوەندیێن ناڤنەتەوەیی یێن دیرۆکا چینێ ژی، پڕانیا جاران هەم ژ رێژەیا کاریگەریا فاکتەرێ فەرمیخوازییا سەردەمی مینگی و یوئانی و چەنگیزی بێ ئاگەهن و هەم ژ یا رکابەرێن ئاسیا ناڤین. پرانییا ڤەکۆلینێن پەیوەندیێن ناڤنەتەوەیی، کو ب سەدسالا بیستێ ڤە گرێداینە، هێشتا وەسا هزر دکەن، کو ئاسیا ناڤین د سیاسەتا جیهانی یا دیرۆکێ دا مەیدانەکا کێم گرنگ بوویە. لێ د سەدسالا ١٥ێ دا، ئەڤ مەیدانە ناڤەندا جیهانەکێ بوو، کو ژ ئالیەکی ڤە تەیموورییان و ژ ئالیێ دی ڤە مینگی ئەو رێک ئێخستبوون و ب رێڤە بربوون.
تەیموور نەشیا چینێ بستینت و سەرەنجام ب فەرمیبوونەکا دوئالی دگەل مالباتا مینگێ دەستپێکێ رازی بوو. کیشوەرەکێ پێکهاتی ژ مالباتێن بچویکتر، ب مالباتێن مەزن یێن تەیموور و یوئان/مینگی ڤە هاتنە گرێدان. هندەک ژ وان ئارمانجێن خوە یێن وەکی چەنگیزخانی ژ بۆ ئاڤاکرنا ئیمپراتۆرییەکا جیهانی هەبوون، و یێن دی، بۆ نموونە مالباتا (چۆسۆن)ی ل کۆریایێ، ب کێمانی ب تێگەهشتنەکا ژ هەمان میراتێ چەنگیزخانی کار دکرن. پەیوەندیێن مادی ژی، بەشەک بوون ژ میراتێ رێبازا جیهانی یا چەنگیزخانی ل هەمی ئاسیایێ. بۆ بازرگانیکرنێ ب رێکێن بەژایی متایێن مینگی دبرنە ئاسیایا رۆژئاڤا (کو ل وێرێ دهاتنە فرۆتن بۆ رۆژهەلاتا ناڤین و ئەورۆپایێ) و زیڤ دئینانە رۆژهەلاتی. هەم تەیموورییان و هەم مینگییان پشتەڤانییا ئابوورییا کارێن هونەری و پیشەسازیێن مەزن ل ڤی سەردەمی دکرن.
بەلکی هندەک بێژن، کو پەیوەندییا راستەوخۆ د ناڤبەرا هەر دو مالباتان دا ل هەر دو ئالیێن ئاسیایێ بەردەوام نەبوویە، لەوما وێ پەیوەندییێ تێرا هندێ نەکریە کو رێکخستنەکا جیهانی بهێتە ئاڤاکرن، لێ وەکهەڤییەک یا د ناڤبەرا رێکخستنا (تەیمووری/مینگی) ل دوماهییا سەدسالا ١٤ێ و دەستپێکا سەدسالا ١٥ێ دگەل رێکخستنا دەرکەفتی ژ هەڤڕکییا (ئەمریکا/ئێکەتییا سۆڤیەتێ)ا پشتی شەرێ جیهانی یێ دووێ دا هەی. د هەردو رێکخستنان دا جەمسەرەکی ب ئاشکرایی هەول ددا میراتێ رێکخستنا جیهانی یا بەری خوە کێم بکەت یان رەد بکەت، لێ جەمسەرێ دی پێشوازی لێ دکر. بەس پا د راستیێ دا هەردو ژی بەرهەمێ ئەزموونەکا مێژووییا هەڤپشک بوون و د جیهانبینییا خوە دا گەلەک تشتێن هەڤپشک هەبوون. تەنانەت دەمێ کو دەستهەلاتدارییێن تەیمووری و مینگێ پەیوەندییەکا راستەوخۆ د گەلێک نەهەی ژی، لێ وان ب شێوەیەکێ سیمبۆلیک هەڤڕکییا هەڤدو دکرن و ئەڤێ چەندێ فرێت و ئەڤۆکێن رێبازا رێکخستنا جیهانی یا سەدسالێن ١٤ و ١٥ێ ل ئاسیایێ بهێز دکرن.
هەروەسا هەڤڕکییا (تەیمووری/مینگی) ژی، وەکی رێکخستنا (شەرێ سار) گەلەک ڤەنەکێشا. ل ناڤەراستا سەدسالا ١٥ێ زایینی دا، ئەوراسیا تووشی قەیرانا زێر و زیڤی و کێمبوونا پارەی بوو و سەردەمەک ژ قەیرانا پێکهاتەیی(ژینگەهی – مێژوویی) تاقی کر، کو بوو ئەگەرا کێمبوونا بازرگانییا ب رێکا بەژاییێ. ل ئاسیایا رۆژئاڤا ب توندی زیان ب سنسلا تەیموورییان کەت و وان کونترۆلا خوە ل سەر ئەردێن خوە ژ دەست دا. ل نیڤا دووێ ژ سەدسالا ١٥ێ ژی، کاریگەرییا چەنگیزییان ل سەر مینگان کێم بوو و تەڤگەرا (کۆنفوشیوسییا نوی/ Neo-Confucianism)ێ جهێ وێ گرت. ڤێ تەڤگەرێ هێز دا بیروکرات و رایەداران، و دەستهەلاتا فەرمانرەوایێن مینگی ئێخستە بن کونترۆلا خوە و ناڤەندیبوون سنووردار کر. و رۆژ بۆ رۆژێ ئیمپراتۆرییا مینگی لاوازتر لێهات و بەر ب دەروونگەرایی(Introversion) و گۆشەگیریێ ڤە چوو. رێکخستنا جیهانی یا دوجەمسەرییا تەیمووری و مینگی پارچە پارچە بوو و ئێدی دەرفەت بۆ هلنەکەت کو د چارچووڤێ تشتەکێ رێکخستی دا بهێتە ئاڤاکرن.
زەمینا بەرهەمدارا دی ژ بۆ پرۆژێن رێکخستنا جیهانی یا ل سەر رێبازێن پالپشت ب سەروەرییا چەنگیزی، ل باشووێ رۆژئاڤایێ ئاسیایێ سەرهلدا. ل سەدسالا ١٥ێ زایینی، ئەڤ هەرێمە ل ژێر دەستێ ئیمپراتۆرییا (خاقاناتێن تەیمووری) بوو، و رێبازێن چەنگیزی دگەل تێگەهێن هەیی یێن پادیشاهییا فارسی، وەکی پێشبینییێن هەزارسالان، فالبینی، زانستێن ڤەشارتی(علوم خفیە)، و کەڤنەشۆپیێن ئیسلامی یێن ڤێ هەرێمی، هاتبوونە تێکەلکرن. تێکەلبوونا چاندا سیاسی یا (چەنگیزی، فارسی و ئیسلامی) بوو ئەگەرێ دەرکەتنا هەری کێم سێ مالباتێن مەزن، کو هەر ئێک ژ وان ب تەنا سەرێ خوە حەز دکرن و هەول ژی دان، کو سەروەرییا جیهانی د دیرۆکێ دا بکەڤتە دەستێ وان، کو ئەو هەرسێ مالبات ژی (ئۆسمانی، سەفەوی و گورکانی) بوون.
هەتا سەدسالا ١٦ێ، ڤان هەر سێ مالباتان پێکڤە فەرمانرەوایی ل پتر ژ سێکا ئاکنجیێن جیهانێ دکر. هەروەسا وان کاکلکا ئابوورییا جیهانێ ژی ئێخستبوو بن کونترۆلا خوە. ئەڤ هەر سێ رژێمە، هەرچەندە پرانییا جاران ب ئیمپراتۆریێن ئیسلامی دهێنە نیاسین، لێ هەڤپشکیێن وان ژ (ئیسلامێ) پتر بوون (و هندەک جاران وان رێبازێن ئیسلامی یێن کەڤن رەد دکرن). و وەکی نموونێن دی یێن بابەتێ مە، ڤانا ژی (ب تایبەتی ل سەدسالا ١٦ێ) هەمان مۆدێلا رێڤەبەریێ وەرگرتن، واتە جۆرەکێ پادیشاهییا پیرۆز؛ شێوازێ دەستهەلاتێ، ناڤەندی(مەرکەزی) بوو و سەرکێشێ دەستهەلاتێ ژی کەسەک بوو کو خودانێ هێزەکا سیاسی و ئایینی ڤێکڕا بت.. و ئەڤ جۆرە پادیشاهییا پیرۆز میراتەکێ (چەنگیزی – تەیمووری) بوو بۆ وان مای. پشتی تەیمووری، فەرمانرەوایێن (عوسمانی، سەفەوی و گورکانی) وەکی وی، ئیدعایا ساحبقرانیێ دکرن، و ل سەر بنگەهێ (نیشانێن ئەسمانی، ژیان ل سەردەمێ کەسێ دوماهییا زەمانی، و دابینکرنا پێشبینیێن هزار سالان) باوەرییا خەلکی بۆ خوە رادکێشان. و (ستێرناسی و زانستێن ڤەشارتی) ژی پشتەڤانییا پرۆژێ فەرمانرەواییا یا جیهانی یا ڤان ئیمپراتۆرییان دکر. ب ڤی رەنگی، ل سەدسالا ١٦ێ ئەڤ حکومەتێن ل باشوورێ رۆژئاڤایێ ئاسیایێ بوون، کو جیهان(لێ هێژ ئەورۆپا نەکەتبوو د ناڤ دا) بەرەڤ جیهانیبوونێ ڤە رێک دئێخستن.
پرانییا زانایێن پەیوەندیێن ناڤنەتەوەیی سەدسالا ١٦ێ وەک دەستپێکا رێکخستنا جیهانی یا ب ناڤەندگیرییا ئەورۆپا دبینن. هەرچەندە نائێتە ئینکارکرن کو سەدسالا ١٦ێ سەردەمەکێ گەشبوون و پێشڤەچوونێ بوو ژ بۆ ئەورۆپایێ (ب تایبەت ژ بۆ ئسپانیایا هابسبۆرگان)، لێ ل گۆر ئاسیایێ، ئەورۆپا کێمتر پێشڤە دچوو. هەگەر هوین داوییا چیرۆکێ د ڤەگۆتنا دیرۆکێ دا نەخوینن، د سەدسالا ١٦ێ دا هێشتا نە دیار بوو کو یاریکەرێن ئەورۆپی دێ گەهنە سەروەرییا جیهانی.
پڕانییا دیرۆکێن ڤی سەردەمی (د وارێ پەیوەندیێن ناڤدەولەتی دا) گرنگییەکە کێم ددەنە پەیوەندیێن رۆژهەلاتییێن هابسبۆرگان، لێ هەر ئەڤ پەیوەندیەنە، کو ئستانداردێن پشتی سەدسالا ١٦ێ ئاشکەرا دکەن. ب تایبەتی د سێکا ئێکەما سەدسالا ١٦ێ، هەڤڕکێ سەرەکیێ هابسبۆرگان هەمان ئۆسمانی بوون، کو ئەو ب خوە د هەمان دەم دا دگەل سەفەوییان ژی د هەڤڕکیێ دا بوون و گورکانییان هەول ددان کو ژ بن کاریگەرییا وان دەرکەڤن. مالباتێن ئەورۆپییێن بچووکتر ژی حەز هەبوون لێ هێژ ئەو دەم نەهاتبوو کو ئەو خورت ببن، و ل دەستپێکێ وان ژ بۆ خورتبوونێ پشتا خوە ب هەڤالبەندێن خوە یێن رۆژهەلاتی و هەروەسا بازرگانییا دگەل ئاسیایێ گەرم کربوو.
ئەڤە هەمی ژ بۆ هندێ یە، کو ئەم بێژن دڤێت ئەم چیرۆکا کەڤنەشۆپی یا ل پشت ئەفسانەیا وەستفالیایێ د تێکلیێن ناڤنەتەوەیی دا بدەینە لایەکی: واتە چیرۆکا رێکخستنا ئەورۆپی یا سەدسالا ١٦ێ و دەولەتێن نەئەورۆپی وەک ئۆسمانی یان رووسیا. جیهانا سەدسالا ١٦ێ ناوکەک ژ ئیمپراتۆریێن پشتی-تەیموورییێن ئاسیایا باشوورێ رۆژئاڤایی هەبوو، کو ب توندی هەڤڕکییا هەڤدو دکرن دا دەستهەلاتا جیهانێ بێخنە بن دەستێ خوە، و یاریکەرێن ئەورۆپی وەک هابسبۆرگان هەول ددان ل دژی دەستهەلاتا ڤێ ناوکێ راوەستن (ئەڤە د دەمەکی دا بوو، کو یاریکەرێن دی یێن ئەورۆپی ب رێیا تۆرێن بازرگانی و هەڤپەیمانییان ب وێ ڤە گرێدای بوون). هێژ مینگی نەچار بوون ل سنوورێن خوە شەڕێ شەڕڤانێن مەغۆلی بکەن.. ل باکورێ رۆژئاڤای، (مۆسکۆڤیا) وەک کەمپەکا زێڕین دوبارە هاتبوو ئاڤاکرن. پڕانییا مللەتێن جۆراوجۆر ل ئاسیایا ناڤین هێژ ل دویڤ رێبازێن فەرمانرەواییا (چەنگیزی) دچوون، و حەزا ناڤەندگەرایی و ئیمپراتۆرییا جیهانی ب تنێ وەک خەون و خەیال بۆ وان ما. لەوما جیهانا سەدسالا ١٦ێ هێژ گەلەک رێکخستن ژ رۆژهەلاتی وەردگرت. فێمکرنا ڤێ چەندێ گرنگە؛ چونکی پێشبینیێن مە ل دۆر هندێ دگوهۆڕت، ئەو دبێژت چ جار دەستهەلاتا ئەورۆپییان ژ بن ناچت. د چارەنڤیسێ هیچ هەرێمەکێ دا نەهاتییە نڤیسین، کو ئەو نەشێت جیهانێ رێک بێخت؛ ئەنجام ب تەنێ ب رێکێ ڤە گرێدای نینن، بەلکو ئەو ب پێشهات و گۆڕانکارییان ڤە ژی گرێداینە.
بەرفرەهبوونا ڤێ رێکخستنا رۆژهەلاتی ژ بەر چارەنڤیس یان مەزناهیا ئەورۆپایێ د رێکا وێ دا، نەهاتە راوەستاندن، بەلکو ژ بەر گوهۆرینێن نەپێشبینیکرییێن دوماهییا سەدسالا ١٦ێ و ناڤەراستا سەدسالا ١٧ێ بوو، کو سەردەمەکێ تێکچوویی بوو ژ لایێ سیاسی ڤە ل سەرانسەری ئەوراسیایێ. هندەک مێژوونڤیسان ناڤێ ڤی سەردەمی، کو سەردەمەکێ درێژە ژ سەرهلدان، شەڕێن ناڤخوەیی و کێمبوونا ئاکنجیییان ل سەرانسەری نیڤا باکور ژ گۆیا ئەردی، یێن کرینە (قەیرانا گشتی یا سەدسالا ١٧ێ). مێژوونڤیسان شرۆڤەیێن ژێکجودا ل دۆر ئەگەرێن پەیدابوونا ڤی سەردەمێ پڕی سەرهلدان و ئالۆزی داینە: هندەک ئەگەرێن ڤێ چەندێ بۆ بابەتێن دارایی ڤەدگەڕینن، (بۆ نموونە دەرئەنجامێن جیهانییێن )شۆرەشا بهایان( یان ژی هەلاوسانا کو ژ ئەنجامێ زێدەبوونا زیڤی د جیهانا نوی دا پەیدا بووی)، و هندەکان ژی ئەگەرێن ڤێ چەندێ بۆ (کێمبوونا ئاکنجییان) ڤەگەڕاندینە. و هندەکێن دی ژی ئەڤرۆکە تەڤیلهەڤییا ڤی سەردەمی ب (سەردەمێ بەستیێ بچویک) ڤە گرێ ددەن، کو لوتکا سەردەمێ سار ل نیڤا باکورێ گویا ئەردی ژ سەدسالا ١٣ هەتا سەدسالا ١٩ێ ڤەکێشابوو. یا راست سەردەمێن درێژێن سار و تویفانان، بنواشێن هەمی ئەگەرێن دی بووینە، کو ئەم ب ڤی سەردەمی ڤە گرێ ددەین، بگرە ژ خرابییا بەرهەمان، تێکچوونا بازرگانییێ ب رێکێن بەژایی، کێمبوونا ئاکنجییان ل هەرێمێن سنووری، و هەتا دگەهتە سەرهلدان و شەڕێن ناڤخوەیی.
ئەگەرێ وێ هەر چ بت ژی، لێ بێ سەروبەرییا بەردەواما سەدسالا ١٧ێ بوو ئەگەرێ پارچەبوونا بێڤەگەڕا رێکخستنا جیهانی یا سەدسالا ١٦ێ. ئەڤە خالەکا وەرچەرخانێ بوو بۆ رۆژهەلاتی؛ چونکی هەرچەندە هندەک ئالیێن رێبازا (سەروەریا چەنگیزی) ل سەدسالا ١٧ێ هێژ هەبوون و ببوونە سەدەمێ تەڤگەرا هندەک دەستهەلاتداران (وەکی نادرشاهێ ئەفشار ل ئیرانێ)، لێ پشتی سەدسالا ١٧ێ هیچ رێکخستنەکا جیهانی ل دۆرا ڤان رێبازان ب شێوەکێ سەرکەفتییانه پێک نەهات. بۆچوونەکا گشتی یا سەدسالا ١٩ێ ئەو بوو، کو ئاسیا ژ سەدان سالان بەرێ ڤە ب ئاوایەکێ بێڤەگەڕ بەر ب ژناڤچوونێ ڤە دچوو، لێ پرانییا دەولەتێن ئاسیایی و ئەوراسیایی ژ قەیرانێن سەدسالا ١٧ێ رزگار ببوون و د هندەک بواران دا تەنانەت ل سەدسالا ١٨ێ ژی دەست ب بەرفرەهکرنا ئەردێن خوە دابوون (وەکی رووسیا و چینێ). ئەڤ هەردو وەرچەرخانە، واتە (ژناڤچوونا رێکخستنێن جیهانی یێن کو ژ رۆژهەلاتی دەرکەتین) و (تەخمینا ژناڤچوونا دەولەتێن رۆژهەلاتی، سەرەرایی بەردەوامبوونا وان) پێکڤە گرێداینە.
ئێک ژ مەزنترین مفایێن دەربازبوونا ژ ئەورۆپاتەوەریێ و د ئەنجام دا هەبوونا میناکێن زێدەتر ژ دەرڤەیی دیرۆکا ئەورۆپایێ ژ بۆ شرۆڤەکرنا پرسگرێکێن ئیرۆیینێن مە، ئەوە کو ئەڤ میناکە هوشمەندییا مە بەرفرەهتر لێدکەن. هەتا بەری ماوەیەکی، زانایێن پەیوەندییێن ناڤنەتەوەیی وەسا هزر دکرن، کو پشکێن بنگەهینێن ریكخستنێن ناڤنەتەوەیی گەلەک گۆڕانکاری ب سەر دا ناهێت – واتە پێشوەخت وان وەسا دانابوو کو ب تنێ دێ هژمارا هێزێن مەزن یان ناسنامەیا وان هێتە گوهۆڕین. و هەتا ڤێ داویێ ژی، قوتابخانا پەیوەندییێن ناڤنەتەوەیی قەبوول نەدکر، کو چێدبت رۆژەکێ رێکخستنا ناڤنەتەوەیی یا لیبرال بهەلوەشیێت یان رێکخستنەکا بیانی جهێ وێ بگرت (وەکی تیۆرییا – دوماهییا مێژووێ- د دەهسالێن ١٩٩٠ی دا).
دەمێ ئەم لێکۆلینێ ل دۆر مەترسیا رێکخستنێن جیهانییێن رۆژهەلاتی دکەین، ئەم دبینن کو خالا داویێ یا هەر رێکخستنەکێ، قەیرانێن پێکهاتەیی(ژینگەهی – مێژوویی)نە (هەرچەند مرۆڤ نەشێت ئەگەران ب ئاوایەکێ دروست دیار بکەت). وەسا دیار دبت، کو پارچە پارچەبوونا هەر رێکخستنەکا جیهانی یا رۆژهەلاتی ب کێمی بەرهەمێ (قەیرانەکا گشتی) بوویە، کو وێ قەیرانێ وەختەکی کاریگەری ل پشکەکا بەرفرەها نیڤا باکورا گۆیا ئەردی دکر.
رێکخستنا جیهانی یا چەنگیزی یا دەستپێکێ د دەمەکێ دا پارچە پارچە بوو، کو نەخوەشیا تاعوونێ ل سەرانسەری ئاسیایێ (و پاشی ئەورۆپایێ) بەلاڤ ببوو و ئەو نەخوەشی د سەردەمەکێ دا نەما، کو هندەک مێژوونڤیسان ناڤێ وی سەردەمی یێ کریە (قەیرانا سەدسالا ١٤ێ). رێکخستنا جیهانی یا (پاشچەنگیزی) ژی د سەردەمەکێ دا پارچە پارچە بوو، کو هندەک مێژوونڤیسان ناڤێ وی سەردەمی یێ کریە (قەیرانا سەدسالا ١٥ێ)، و خویایە کو پتر ژ هەر جهەکی ل ئاسیایا رۆژئاڤا و ئەورۆپایێ هەست ب کاریگەرییا وێ هاتەکرن.
ب نێرینەکا هویرتر و کویرتر ئەم دشێین بێژین، کو ئەو نەئارامییێن سیاسی یێن، کو ژ ئەگەرێ ڤان قەیران و پارچە پارچەبوونا رێکخستنێن وان یێن هەیی، سەرهلددا، بەرهەمێ هەڤڕکیێن هۆزایەتی یان ژی مژارا (ڤەگوهاستنا هێزێ) نەبوویە، بەلکو پتر ژ بەر بوویەرێن پێکهاتەیی(ژینگەهی – مێژوویی)، وەکی گوهۆڕینا رەوشێن هەڕێمایەتی، ئێشێن ڤەگر، کێمبوونا ئاکنجییان، پرسگرێکێن دراڤی و …هتد بوو؛ واتە سەدەم ئەو تشت بوون یێن هەتا بەری هینگێ پەیوەندییێن ناڤنەتەوەیی چ خەم سەخمەراتی وان نەدخوار. بەروڤاژی تەخمینێن هەیی د وارێ پەیوەندییێن ناڤنەتەوەیی دا سەبارەت هێزێن مەزن، ئەڤ مێژووە نیشان ددەت، کو هەڤڕکییێن مالباتێن مەزنێن کو تێگەهشتنەکا هەڤپشک ژ (مەزناهیێ) هەی د راستیێ دا پێدڤی بوو ببانە هۆکارێ خورتبوون و موکومییا رێکخستنا جیهانی یا هەیی.
ئەم دشێین ئەزموونەکا هاوشێوە د هەڤڕکییێن زلهێزان دا ل سەدسالا ١٩ێ یان ژی د شەرێ سار دا ببینین. هەڤڕکی (هەما بێژە هندی بازرگانی و هەڤکاریێ)، ئەلەمێنتەکێ ئاڤاکرنا رێکخستنێ یە؛ هلوەشینا رێکخستنێ پتریا جاران ژ جهەکێ دی سەر هلددەت. تێبینییا دوماهیێ ئەوە، کو رێکخستنێن جیهانی پشتی پارچەپارچەبوونێ ئێکسەر نەهاتنە گوهۆڕین؛ بەلکو چەند سەردەمەک بێی (رێکخستنێن جیهانی/ یان رێکخەرێن جیهانی) یێن د سەر ڕا دەرباز بووین (یان ژی ئەگەر هەبووبن ژی، یاریکەرێن دی هەست ب هەبوونا وان نەکریە). سەردەمێ پارچە پارچەبوونا قەیرانا سەدسالا ١٧ێ ژ هەمیان درێژتر بوو و بەلکو هەر ئەڤ درێژبوونە بووبتە ئەگەرێ نەمانا رێکخستنێن جیهانییێن رۆژهەلاتی.
هندەک هۆکارێن دیار یێن هەین، کو ئەم تەخمین دکەین ژ بەر وان هۆکاران د دەمەکێ نێزیک دا ژ سەدسالا ٢١ێ ژی، ئەم بکەڤینە د سەردەمەکێ دی یێ هاوشێوە دا، سەردەمەکێ شێل و بێل و ئالۆز و بێ پەرگار؛ چونکی هەمی هۆکارێن کو ل سەدسالا ١٧ێ رۆل هەین، کو سەرنجا رێکخەرێن جیهانی ژ پاراستنا رێکخستنێ دویر بێخن، ئەڤرۆکە ژی یێن دهێنە دیتن، وەکی: گوهۆڕینا هەرێمایەتی، گوهۆڕینێن دیمۆگرافییێن نەپێشبینیکری، نەجێگیرییا ئابووری و تەڤیلهەڤییا ناڤخوەیی.
