گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
د. نەسرەدین ئیبراهیم گۆلی
پشتی كۆمارا ئیسلامییا ئیرانێ هاتە سەر دەستهەلاتێ ل سالا 1979، ململانە و ناكۆكییێن نوی ل دەڤەرێ پەیدا بین، كو ئێك ژ وان ناكۆكییان د ناڤبەرا وەلاتێ ئیرانێ و ئیسرائیلێ دا بی، كو جودا بی ژ ململانەیێن وەلاتێن عەرەبی دگەل ئیسرائیلێ. هەرچەندە ل دەستپێكا شەڕێ ئیرانێ و عێراقێ، ئیسرائیلێ چەند جاران ل دژی دوژمنێ خۆ یێ كەڤنار، ئانكۆ رژێما بەعس، هاریكارییا ئیرانێ كربی، بەلێ ئەڤ هاریكارییە دەمكی بین و نەبینە ئەگەرێ هندێ ئیران دەست ژ ئایدیۆلۆژییا ناكۆكی دگەل ئیسرائیلێ هەلگرت.
هندەك شارەزایێن وەكی ئەمیر تاهری، رۆژنامەڤانێ ناڤدار یێ ئیرانێ و سەرنڤیسەرێ رۆژناما پر تیراژا (كەیهان) یا ئیرانێ ل سەردەمێ شاهی و شرۆڤەكارێ سیاسی د وێ باوەرییێ دایە ئەڤ ململانەیە ژلایەكیڤە بۆ ململانەیا د ناڤبەرا جۆهییان و موسلمانان ل دەستپێكا هاتنا ئیسلامێ دزڤڕیت، كو مە نەڤێت بچینە ناڤ هویركاریێن وێ. ژ لایەكێ دیترڤە ئەو وەسا دبینت رژدییا دەستهەلاتا كۆمارا ئیسلامییا ئیرانێ بۆ دژایەتیكرنا ئیسرائیلێ رەهەندەكێ ئایدیۆلۆژییا شیعەگەرییە، كو ئارمانج ژێ رێخۆشكرنە بۆ سەرهلدان و دەركەفتنا ئیمامێ دوازدێ یێ شیعەیان، واتە ئیمام محەمەد مەهدی كۆڕێ ئیمام عەسكەری. د باوەرا مەزهەبێ شیعەدا پێدڤییە بۆ هندێ ئەڤ رێخۆشكرنە دروست ببیت، شیعە بسەر جۆهییان دا زال ببن و وان ژناڤ ببەن، بۆ ڤێ چەندێ د ماوەیێ چل و پێنج سالێن دەستهەلاتا كۆمارا ئیسلامییا ئیرانێ دا درویشمێن (مرن بۆ ئیسرائیلی!) و (دڤیا ئیسرائیل ژناڤ بچیت!) درویشمێن سەرەكینە و ل پشت وان بزاڤانە، ئەوێن ئەڤ وەلاتە پالدای پارەیەكێ مەزن ل وان گرۆپ و چەكدار و میلیشیایان خەرج بكەت، ئەوێن ل شوینا ئیرانێ و پێش وێ ڤە دژایەتییا ئیسرائیلێ دكەن. هەلبەت ژ بیرا مە نەچیت ئیران بۆ ڤێ دژبەرییا خۆ دگەل ئیسرائیلێ پشتا خۆ ب سەرهات و گۆتنێن هندەك ئیمامێن شیعە و نەخاسمە ئیمامێ شەشێ، ئانكۆ جەعفەرێ سادق گرێددەت.
ڤان درویشمێن توند د ماوێ چار دەهكێن دەستهەلاتا ئیسلامییا ئیرانێ كارتێكرنەكا نەرێنی لسەر تەڤایا كەسایەتی و سایكۆلۆژیایا بەشەك ژ خەلكێ ئیرانێ كرییە، ب رادەیەكێ ئەو و نەخاسمە ئالیگرێن وێ دەستهەلاتێ و ئەوێن ژێیاتی بۆ حكومەتا ویلایەتێ فەقیه هەی، ب ڤێ هزرێ یێن مەرج تێدا هەبن، وەك چاوا زانایێ مەزنێ تیۆرا رەفتارگەراییا ئیڤان پێترۆڤیچ پاڤلۆفی ئاماژەپێدای و باوەرا وی ئەوە، كو هەردەمێ مرۆڤ بۆ ماوەیەكێ لبن كارتێكرنا رەگەز و فاكتەرەكێ دەرەكی دا بمینیت، دێ د كاودانێن هەڤشێوە و دوبارەدا و سەبارەت ب وی فاكتەری تووشی گوهۆڕینەكا فیزیۆلۆژیكی و سایكۆلۆژیك بیت و دبیت ئەو چەندە ببیتە بەشەك ژ رەفتارێن كەسایەتییا وی مرۆڤی (و یان گیانەوەری).
ژیانا خەلكێ ئیرانێ بۆ ماوەیێ نێزیكی چل سالان لبن كارتێكرنا بەردەوام و دوبارە یا ڤان درویشمێن دژی ئیسرائیلێ، بێگۆمان، كارتێكرنەكا مەزن لسەر پێكهاتەیا عەقلی و مەعریفی و لایەنێ سایكۆلۆژیێ وێ خەلكێ كرییە، وەك زانایێ فرەنسی رەگەز ئیرانی پرۆفیسۆر حسام نۆزەری، ئاماژەی پێددەت، کو ئەو یەک بووینە بەشەك ژ كەلتوور و فەرهەنگێ وی خەلكی و بووینە ئەگەر و پالدەرەك بۆ وان دا رەفتارێن وەك ئێك ل دژی یان دگەل بوویەر و لایەنەك دیاریكریدا ئەنجام بدەن. نموونا وێ ژی د ڤی بابەتی دا دژایەتیكرنا بەشەك ژ خەلكێ ئیرانێ یە دگەل ئیسرائیلێ و بوون و نەمانا وی وەلاتی و نەتەوەیی.
ب ڤی رەنگی ئەم دبینین پلان و هزرا دژایەتیكرنا ئیسرائیلێ ل وەلاتێ ئیرانێ ژ ئایدیۆلۆژیایەكا ئایینی- مەزهەبی هاتییە ڤەگۆهاستن بۆ ئەدەبیات و فەلسەفەیا سیاسی، حكومەت هەر سال ب ملیۆنان دۆلاران لێ خەرج دكەت. بەشەك ژ ڤێ بزاڤێ ژی بزاڤێن وی وەلاتینە بۆ هندێ بشێت چەكێ ئەتۆمی بدەستخۆڤە بینیت، وەك بزاڤەك بۆ دروستكرنا گەفان لسەر ئیسرائیلێ، یان وەكی بەرپرسێن ئیرانێ دبێژن: بۆ رێگریكرن ل گەفێن ئیسرائیلێ بۆ سەر وەلاتێ ئیرانێ. هەرچەندە ڤێ بزاڤێ ل ڤان چەند سالێن دویماهیكێ دا ئەڤرازی و نشیڤی بخۆڤە دیتیە و ل دۆر ئاستێ ڤێ شیانێ شرۆڤەیێن جودا جودا دهێنەكرن و دیار نینە ئەڤ ولاتە د ڤی بیاڤی دا گەهشتیە كیژ قووناغا كارێ چێكرنا چەكێ ئەتۆمی. جڤاكێ نێڤدەولەتی و نەخاسمە ئەمریكا و رۆژئاڤا نیگەرانییا خۆ ژ ڤی كاری نیشان داینە و هەتا گەفێن بەردەوام ل وەلاتێ ئیرانێ دكەن، كو ناهێلن ئەڤ وەلاتە ببیتە خۆدانا چەكێ ئەتۆمی، ڤی هەلویستی هندەك جاران بزاڤێن ئیرانێ بۆ گەهشتن ب چەكێ ئەتۆمی سست كرینە، نەخاسمە ل سالێن بۆری، رێبەرێ بالایێ ئیرانێ عەلی خامنەیی فەتوایا حەرامكرنا وێ دابوو، بەلێ یا رۆهن نینە تا چ رادەیەكێ ئەڤ فەتوایە ل بەرچاڤ هاتییە وەرگرتن، نەخاسمە پشتی «باهۆزا ئەقسا» و هێرشا تەڤگەرا حەماسێ بۆ سەر ئیسرائیلێ ل حەفتێ ئۆكتۆبەرا سالا بۆری، كو ل دویڤ راگەهاندنێن ئیسرائیلێ نێزیكی هزار و دوسەد كوشتی هەبووینە و ب سەدان كەس ژی هاتینە رەڤاندن ژ لایێ چەكدارێن حەماسێ و شەڕەكێ دژبەر دناڤبەرا ئیسرائیلێ و حەماسێ دا و ل دویڤ دا حزبوللا لوبنانی، نوكە ژی د ناڤبەرا ئیرانێ و ئیسرائیلێ دا ژی پەیدا بوویە.
هەرچاوا بیت، د رەوشا نها دا پرانییا خەلكێ ئیرانێ و پشتی نێزیكی چل و پێنج سالان ژ دەستهەلاتا كۆمارا ئیسلامییا ڤی وەلاتی و بزاڤ و یاریێن وێ یێن سیاسی و سەربازی یێن مەترسیدار تێر و بێزار بووینە و ل دویڤ راپۆرتێن لایەنێن ئابۆری هێلا هەژاریێ ل ڤی وەلاتی د ئاستەك مەترسیدار دایە، خەلك ب درویشمێن جودا دەربڕینێ ژ داخوازیێن خۆ دكەن، داخوازا ب دویماهیك ئینانا پشتەڤانیكرنا گرۆپێن چەكدار ل دەڤەرێ و جیهانێ ژلایێ ڤی وەلاتی دكەن و داخوازییا ئارامی و تەناهی و گرنگیپێدان ب دابینكرنا ژیانەك هەژی بۆ خۆ دكەن، وەك بەشەك ژ وان پێدڤیاتان، زانایێ ب ناڤودەنگێ ئەمریكی د بیاڤێ سایكۆلۆژیێ دا و خۆدانێ خەلاتێ نۆبێل، ئابراهام ماسلۆ، د تێز و تیۆرا خۆ یا پۆلینكرنا پێدڤییاتان دا ئاماژەی پێ ددەت و لایەن و پێدڤیاتێن فیزیۆلۆژیك و بووژەنی یێن وەكی خوارن و ڤەخوارن و … هتد، ل دویڤ دا ژی تەناهی و ئارامی و ئاسایشا سایكۆلۆژی ب فاكتەرێن گرنگ و سەرەكی یێن بەردەوامییا ژیانا مرۆڤان دهەژمێریت، ڤێجا هندەك پێدڤیاتێن دیتر یێن جڤاكی و گشتی ل دویڤ وان رێزبەندی دكەت و بۆ گەشەیا ئاسایی و دەروونی یا مرۆڤی ب پێدڤی و فەر دزانیت، ل دەمەكی تاكێ ئیرانی ژ یێن سەرەكی و سەرەتایی بێبەهرە و چ هێڤی و ئۆمێدەك ب پێدڤیاتێن دویڤ دا نینە و نەماینە.
لەوما دبینین د دەمێ بۆری و نوكە دا، ئەڤ خەلكە گەلەك ب دژواری كەفتیە بن كارتێكرنا خراب یا ئابۆری، سیاسی، جڤاكی و سایكۆلۆژییا دەستهەلاتا سیاسی- مەزهەبییا وەلاتێ خۆ و ب تەمامی هەست ب شكەستنا كەسایەتییا خۆ و ژ دەستدانا كەرامەت و شكۆیا خۆ دكەت و چاڤێ وان ل رویدانا مۆعجیزەكێ یە، كو بشێت وان ژ دەستێ ڤێ دەستهەلاتێ رزگار بكەت.
دبیت ئەوان ب ڤێ چەندێ بڤێت وەك چاوا فەیلەسۆفێن مەزنێن وەك بارۆخ سپینۆزا و ژان پۆل سارتەر، و … هتد، زانایێ مەزنێ جۆهی د بیاڤێ سایكۆلۆژیدا، ڤیكتۆر فرانكل، ئاماژەی پێ ددەن رامان و واتایەكێ ب ڤێ ژیانا ئەو نوكە تێدا بدەن. ئەو ژیانا هندەك كەس و زانایێن وەك پرۆفیسۆر دكتۆر تەقی ك. ئەسەدی، بسپۆرێ مەژی و دەمارا ل ئەمریكا، دبینیت بخۆ چ رامان و واتایەك تێدا نینە، ڤەكۆلینێن زانستی یێن زانایێ ناڤدار یێ بریتانی، چارلز داروین و خۆدانێ تیۆرییا جیهانییا (تەواوكەری) ژی تا رادەیەكێ نێزیكی ڤان بیروباوەرانە.
ئاستێ ڤێ كارتێکرنا خرابا رەوشا ئابۆری، سیاسی، جڤاكی و سایكۆلۆژی ل سەر تاكێ ئیرانی هند زۆرە، كو ئەو ژ هەمی لایەكیڤە یێ هەڕفتی، دیار و خۆیایە دەمێ مرۆڤ و جڤاكەك باوەری بخۆبوون ل دەف نامینیت و دهەڕفیت، وەك بسپۆرەكێ دەروونناسییێ یێ بڕێڤەبرنێ وەك ئازمەندیان، ئاماژەی پێددەت دبیت پەنایێ بۆ هەر تشتەكی ببەت و هەر هزر و بیروباوەرەكێ دبینیت و یان گۆهلێ دبیت، باوەر بكەت.
ڤێجا د ڤی سەروبەریدا جیهانا سەردەم ژی چ پویتەی ب چارەسەركرنا ڤێ ئاریشەی نادەت، نەخاسمە قەیرانێن وەكی جەنگێ رووسیا و ئۆكرانیا و … هتد، ل گۆڕێ بن و دویر نینە پشتی هەلبژارتنێن ئەمریكا، بەشەك ژ خەلكێ نەرازیی یێ ئیرانێ خۆ ل هیڤیێ گرتی و وەسا هزر دكەن هەكە ترامپ بسەر بكەڤیت، دی وان ژ ڤێ دەستهەلاتێ رزگار كەت، ئەو ژی ئەگەر ل ڤێ هەلبژارتنێ سەربكەڤیت. بەلێ مەرج نینە ئەڤ چەندە رووی بدەت و هیچ گوهۆڕینەك چێ ببیت، نەخاسمە ئەزموونا خۆلا بەری نوكە یا ترامپی ل كۆچكا سپی نیشاندایە ئەوی چ ئارمانجەك بۆ گۆهۆڕینا سیستەمێ سیاسی یێ ئیرانێ د بەرنامێ كارێ خۆ دا نینە. هەروەسا ئەو درویشمێن ئیسرائیلێ بلندكرین و بەحس ژ گوهۆڕینا دەستهەلاتا ئیرانێ و ب هاریكارییا خەلكێ نەرازی یێن ڤی وەلاتی ژی چ بنەما و راستی بۆ نینن و تنێ گۆتنێن سیاسی و بەلكو گۆتگۆتك و یان ژی جەنگەكێ سایكۆلۆژییە ئەڤ وەلاتە دگەل دەستهەلاتدارێن ئیرانێ دكەت. ئانكۆ د ڤێ قووناغێ دا كەس د خەما خەلكێ ئیرانێ دا نینە و چ ژڤان بۆ گوهۆڕینا سیستەمێ سیاسی یێ وی وەلاتی ل گۆڕێ نینن. بەلگە ژی بۆ ڤێ گۆتنێ ئەوە سەرەرای هندێ بەردەوام وەلاتێن رۆژئاڤا گازندە ژ گەلەك رەفتارێن ئیرانێ دکەن، بۆ نموونە سێدارەدانا چالاکڤانان، تەپەسەركرنا خۆپێشاندانا ب توندترین شێوە و … هتد، بەلێ هەر ئەڤان وەلاتان ب ملیارها دۆلاران بازرگانییا دگەل ئیرانێ هەی و سەرەدەرییێ دگەل وێ حكومەتێ دكەن وەك كەتوارەك و خۆدان دەستهەلات.
دبیت دەستهەلاتا ئیرانێ خۆ لگەل كاودانێ نها بگونجینیت و درێژیێ بدەتە مانا خۆ، لێ ئەڤە ب مەرجەكییە هندەك گوهۆڕینێن رادیكال و ریشەیی د ئاستێ ناڤخۆیی و هەرێمی و جیهانی دا ئەنجام بدەت، وەك:
1- دەستبەردان ژ سیاسەتا ململانێ دگەل ئیسرائیلێ و دانپێدان ب وی وەلاتی وەك كەتوارەك سیاسی و ئایینی.
2- دەستهەلگرتن ژ چێكرنا چەكێ ئەتۆمی و كۆمكۆژی بۆ هەر مەبەستەكا هەبیت، نەخاسمە گەفكرن ل ئیسرائیلێ و وەلاتێن هەرێمی و دەڤەرێ و ئەو جهێن هێز و بنگەهێن لەشكەری یێن ئەمریكا لێ هەی.
3- گوهۆڕینا سیستەمێ سیاسی یێ وەلاتی بۆ وەلاتەكێ فیدرالی و دانپێدان ب هەرێمێن كوردی، بەلووچ، ئازەری، عەرەب، توركمان و … هتد، ئەڤە دگەل بنەمایێن دیموكراسییێ یێن جیهانی و پێڤەرێن وێ دگۆنجن.
4- ئازادییا راگەهاندنێ و ئازادكرنا هەمی گرتیێن سیاسی.
5- گرنگیپێدان ب ژیانا خەلکی و دەستهەلگرتن ژ هزرا بەلاڤكرنا شیعەگەرییێ ل دەڤەرێ و جیهانێ، كو پارەیەک مەزن تێدا دهێتە مەزاختن.
6- دەستبەردان ژ پشتەڤانیكرن ژ گرۆپێن میلیشیایێن چەكدار وەكی حزبوللا، حەماس، حوسی و … هتد، هەرچەندە پشتی هێڕشێن ئەمریكا و ئیسرائیلێ ئەڤ گرۆپە د نزمترین ئاستێ شیان و رێكخستنێ دانە، چونكی سەركردێن دیارێن وان بدەستێن ئیسرائیلێ یێن هاتینە كوشتن یان ژی ژ ترسا كوشتنێ نەوێرن خۆ دیار بكەن.
7- چاكسازیێن ئابۆری، جڤاكی، سیاسی، … هتد، یێن هەمی لایەنی بۆ قەرەبۆكرنا رابردویا شكەستنخوارییا دەستهەلاتێ.
لێ هەمی ئەڤە ب مەرجەكینە هەكە وەلاتێ ئیرانێ ب رەنگەكی ژ رەنگان ژ ئاگرێ پرۆسیسا شەڕێ نوكە یێ دەڤەرێ، كو هندە سالە بزاڤا دویرئێخستنا وێ ددا و نوكە یا گەهشتییە بەر دەرگەهێن وێ، دەربكەڤیت و ب ساخی رزگار ببیت و ئاریشەیا دەستنیشانكرنا جێگرێ رێبەرێ كۆمارا ئیسلامییا ئیرانێ ب دروستی و بێ كێماسی بسەر كەڤیت، هنگی دێ شێین پێشبینی بكەین ئەڤێ دەستهەلاتێ مفا و وانەیێن باش ژ سەربۆرا دەستهەلاتا خۆ یا مەزهەبی- سیاسی ل ڤان چل و پێنج سالێن ژیانا خۆ و یا دكتاتۆرێن دەڤەرێ وەرگرتین، ب ئارمانجا بەردەوامیدان ب مانا خۆ دەستێن گەلەك ژ وان هزر و دیتنێن شاش و نەكەتوار و نەلۆژیك بەرداین و بزاڤا هندێ دكەت خۆ نێزیكی وێ خەلكێ بكەت ئەوێ د ڤی ماوەیێ نێزیكی نیڤ سەدەی و ژ بەر هەمی جۆرێن گەندەلییا سیاسی، ئابۆری، كارگێڕی، و … هتد، ژ دەستهەلاتێ زیز و عاجز و تووڕە نە، كو د ڤی ماوەیێ دویر و درێژ دا چەند جاران سەرهلدان كرین، بەلێ ژ بەر نەبوونا پشتەڤانییا جیهانی و نەبوونا ئێكگرتنێ دناڤ گرۆپ و حزبێن ئۆپۆزسیۆنا دەرڤەیی وەلاتی و نەبوونا كەسەك دیار بۆ هندێ هەمی لسەر وی كەسی كۆك بن ببیتە سەرۆكێ وەلاتی، هەروەسا توندییا سەرەدەرییا دەستهەلاتێ و تەپەسەركرنا وێ، نەگەهشتیە چ ئارمانجان.
* پرۆفیسۆرێ هاریكار/ زانكۆیا زاخۆ
