گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
جوان عزەت
بۆ هه‌ر ده‌ستپێكه‌كێ هزره‌ك و پرسیاره‌ك هه‌یه، من دڤێت ژ ڤێ پرسیارێ ده‌ست پێ بكه‌م، بۆچى گرنگە ژن هشیار ببیت؟ ئه‌رێ بوونه‌ك هه‌یه ب ناڤێ نه‌هشیاریا ژنێ؟ ئه‌گه‌ر هه‌بیت ئه‌رێ یا په‌سه‌نده؟ گەلۆ ئه‌گه‌ر نه‌هوشیاریا ژنێ به‌رهه‌مێ نه‌بوونا ژنێ بیت، رۆلێ وێ وه‌ك ژن د جیهانێ دا چییه؟ گەلۆ ئه‌و فۆرمێ دگەل بوونا ژنێ دبیتە فۆرمێ قالبدانێ، هه‌ستكرن ب مێبوونا ژنێ یه، یان هه‌ستكرن ب بنده‌ستیا ژنێ یه؟.
ئه‌گه‌ر ئه‌م وەکو تێكستێ جڤاكى خواندنێ بۆ ڤێ دۆزێ بكه‌ین دێ شێن ئه‌گه‌ر و كێشه‌یێن دۆزا ژنێ وەکو نه هشیارى دیاركه‌ین، ژ وان ژى جڤاك مێبوونا ژنێ ناكه‌ته واته‌یا ژنبوونا ژنێ، چونكو ژن د مێبوونێ/ پرسا ره‌گه‌زى دا، هه‌رده‌م پێدڤى ب لێگەرین و پێناسه‌كرنا خوە وه‌ك مرۆڤ، به‌لێ ل گۆر پیڤەرێ ئه‌قلێ کومه‌لایه‌تى، وەسان هاتیە فۆرمکرن، کو مێرى پێدڤى ب وێ چه‌ندێ نینه ره‌گه‌زێ خوە بنیاسیت، ئەڤ نەنیاسینا هۆشمەندیا مێرى نەنیاسینا بوون و ناڤەرۆکا هۆشمەندیا ژیانێ یە. ژ به‌ركو مێر سەنتەریا هێزا جڤاکى و سیاسى و دەولەتداریێ دکەت. ب تێگه‌هشتنا سیمون دى بوارێ“نێربوون” د هزرا کومێ دا گرفت نینه، به‌لێ “مێبوون” كێشه‌یه‌كا تایبه‌ته. ئانکو كێشه‌یا ژنێ یا به‌شدارى بیاڤێ گشتى بووى. سیمۆن گه‌هشته وێ باوه‌رێ کو فورمێ ڤێ كێشه‌یێ ژ فورمێ“ژن بوویە جەمسەرێ دیالێکتیکەکا رەگەزى” ئەڤ دیالێکتیکە هەر ژ سەردەمێ دیرۆکا ئەفسانەى هەتا ئەڤرۆ ژ لایێ بالاده‌ستیا نه‌ریتێ نێرسالاریێ ده‌ستپێكریه و دگه‌ل وێ ژن ب خوە خوە ژى وه‌ك ژماره‌كا زۆرا دیرۆكى به‌شدارى بلندبوون و بالاده‌ستكرنا سرۆشتێ ڤى سیستەمى بوویه و بوویە بەشەک ژ قوربانیا دەستپێک و دۆماهیکى. د ئه‌نجامێ ڤێ هزركرنێ دا دگەل گۆهەڕینا چاخ و سەردەم و دیرۆکان سرۆشتێ ژنێ ب سرۆشته‌كێ نه‌گۆرێ ژیانێ هاتیه په‌سه‌ندكرن و ژ هەقیقەتا وێ یا ژیانکرنێ دۆر مایه، له‌ورا سیمۆن دبێژیت: «بالاده‌ستیا مێرسالارى و ژێرده‌ستیا ژنێ، بەشەکێ وێ ڤه‌دگه‌ریت بۆ بنگه‌هێ نه‌تێگه‌هشتنا ژنان دەربارەى دیرۆک و ناسناما وان ب خوە، چونكو ژنان وه‌كو هێزه‌كا ئێكگرتى هه‌ولنه‌دایه ناسنامه‌یه‌كا تایبه‌ت د بزاڤا راسته‌قینه یا سه‌ربه‌خوە دا بۆ خوە درۆست كه‌ن»(١). هزربکە ده‌مێ تەڤگەرا ژنان ل فه‌ره‌نسا ده‌ستپێكرى ل سه‌رده‌ستێ کومه‌له‌یه‌كا ژنان بوو، ئه‌و خالا ژنان كریه هێمایێ به‌رگریكرنا ب ده‌ستڤه‌ئینانا مافێن خوە وه‌كو بەرپرسیارەتیا هەلگرتنا بارێ زارۆكى، به‌شداریا ناڤه‌ندێن سیاسى و هونه‌رى و بازرگانى و ئازادیا كه‌سى“ئێكگرتن” هەبوو. پرسیار ئەوە گه‌لۆ بۆچى ژن د ڤى سەردەمى دا د ئێكگرتى نینن؟. راستە كیشه‌یا ئێكگرتنێ كێشه‌یه‌كا فه‌رهه‌نگى و دیرۆكى یه. د زۆرینەیا جوگرافیان دا هه‌رده‌م نه‌ئێكگرتنێ سیمایێ خوە رێز كریه. هونه‌رێ ئێكگرتنێ، هه‌موو ده‌مه‌كێ په‌یامه‌كا بۆ گه‌هاندن و هشیاریێ هەیە. به‌لێ هونه‌رێ نه ئێكگرتنێ، هه‌موو ده‌مه‌كێ په‌یامه‌ك بۆ هه‌لوه‌شاندن و زۆرتر بنده‌ستكرنێ هه‌یه. ئێکگرتنێ ژى وەکو هەر چەمکەکێ دى دەم و دەرفەت و تایبەمەندیێن خوە هەنە. راسته د هه‌موو جڤاكان دا بزاڤه‌كا دۆئالیزمى هه‌یە، دابه‌شكرنا وێ بزاڤێ ل سه‌ر ره‌سه‌ن و نه‌ره‌سه‌ن، باوه‌ردار و بێ باوه‌ر، چینا ده‌وله‌مه‌ند و چینا هه‌ژار و… هتد هاتیه به‌رده‌وام كرن. به‌لێ ئه‌ڤ دۆئالیزمه دگه‌ل ره‌گه‌زێ «نێر و مێ» جهێ هزركرن و دووباره شرۆڤه‌كرنێ یه. «نێر و مێ» وەکو پاسیڤ و ئه‌كتیڤ هه‌ردووكان پێدڤى ب هێزا له‌ش و ده‌روون، ئه‌قل و ئابوور و ئازادی و سەربەستیا راسته‌قینه هه‌یه. نه‌كو د ڤى بیاڤى دا مێر ب پاسیڤكرنا ژنێ ئه‌كتیڤ بن، ژن ب ئه‌كتیڤكرنا مێرى بنده‌ست بن!. تایبه‌تى ده‌مێ كەلتوور ل سەر بنگەهێ ترس و نه قه‌بوولكرنا «یێ دى» خوە ئیفاده دكه‌ت، وى ده‌مى ژن و مێر هه‌ردوو د كارێكتەرا خوه دا راسته‌رێ لاوازى و شكەستن و نه‌هوشیاریێ دهێن، ژبه‌رکو د قوناغێن غه‌ریزه و سۆزدارى دا به‌رده‌وامیێ دده‌نه پێشهات و بوار و بیاڤێن ژیانێ و نه‌شێن ب ئه‌قل ده‌ربازى قۆناغێن ئیتیک و مه‌عریفێ ببن. ل ڤێرێ پرسیارەک خوە ئیفادەکەت، گەلۆ نەهوشیاریا ژنێ ژ چ دهێت؟!.
دبیت زۆر ئەگەر هەبن، ئێک ژ وان ئەگەران ئەوە، کو نەهشیاریا ژنێ ژ نەبوونا ئابوورەکا سەربەخوە دهێت. د جڤاکێن دەڤەرێ دا پەیوەندیا ژنێ پەیوەندیەکا وزەیا مال و کارکرنا ئەرکێ خێزانى ب تنێ یە، ئێک ژ گرفتێن بندەستیا ژنێ، ژ هێزا دەسەلاداریا ئابوورا سیستەمێ نێرسەنتەر سالارى سەرهلدەت، بۆنموونە، ژنەک ئەگەر خوەدان سەرمایەیێ خوە بیت، دشێت بریاردەرا ژیانا جڤاکەکێ بیت، بەلێ مێر ئەگەر خوەدان سەرمایەیێ خوە بیت، ل سەر بوونا ژنێ بریاردەرە، بەلێ وەک جڤاک ب تنێ دشێت، بریاردەرێ هێزا دەسەلاتداریێ بیت. لەورا نەوال سعداوى ب ڤێ پێنگاڤێ چوویە پێش، کو»ئێکەم پالدەرێ راستەقینە یێ کارکرنا ژنان ل دەرڤەى مالێ یە، ئەو ژى ئابوورى بوونە، بەلێ جڤاک وەک نەریتەکێ بەردەوام ئەگەرێن ئابوورى نیشا ژنێ نادەت»(٢). بۆچى ئەڤ نە روونیا ئابوورى بەردەوام دگەل ژنێ دووبارە بوویە؟ هەروەها ئەگەر ژن کەفتە بەرووکا هشیاریا ئەگەرێن ئابوورێ، گەلۆ وى دەمى جڤاک، دێ پاشڤە مینیت یان بۆ پێش چیت؟!.
ئەگەرێ دوویێ، نەنیاسینا دیرۆکێو ژیان بەرهەمێ پاشخانا دیرۆکا یە، دیرۆک ب خوە ژى ژ مرۆڤان دروست دبن، ژبەرکو مرۆڤ دیرۆکن، دیرۆک ژى سەرهەڤیا چێکرنا مرۆڤ و مللەت و دەولەتا یە، یا روونە ئەو ژنا کو خوەدان پاشخانەیەکا دێرینا دیرۆکى یە، بەلێ وەکو پێویست پەیوەندێن وێ دگەل دیرۆکێ، هێشتا پەیوەندى یێن سرۆشتى نە دەربازى پەیوەندیێن دیرۆکا جڤاکى نەبووینە، راستە جڤاك ئه‌گه‌رێ کومه‌كا كێشه‌یا یه، بەلێ هێشتا نه‌بوویه جڤاكێ تاك و خێزانه‌كا سه‌ربه‌خوە و سه‌نته‌ربوونا مرۆڤى ب ئه‌قلێ مه‌ده‌نیه‌تێ، هێشتا ناسنامه‌كرنا ژنێ ل سه‌ر هێلا نه‌زانین و ب شه‌یتانكرنێ یا سه‌رهه‌ڤه!. پرسیار ئەوە، گەلۆ د ڤێ خالێ دا ئه‌م ژن چاوان بگه‌هینه ئاستێ هشیاریێ؟ هشیارى تشته‌ك نینه ب ناڤێ كه‌لتوورێ نه‌گۆر، به‌لکو كاركرنه ل سه‌ر كه‌لتوورێ گۆهەرین و نووبوون و باوه‌ریێن پێشكه‌فتنێ. هەروەها هشیارى ب خوە ژى ژ گۆهەرینێ دهێت، گوهەرین ب خوە ژى بەشەکە ژ سرۆشتێ دیرۆکا گۆهەرینێ. وەکو چاوان ئاراستەیێ جیهانێ ب ئه‌قلێ پیشه‌سازى، باوه‌ریێن رۆحى و هزرى دئینیته ژیانێ، وه‌سان د هشیاریێ ژى دا، گرنگه ئه‌م ژن هه‌ست ب به‌رپرسیاره‌تى و پرسیاركرنا بۆچى ئه‌م بنده‌ستین؟ بکەین. دگەل وێ هزر دڤان پرسیارێن هزرى و فەلسەفى دا بۆچى زۆلم لێ كرینه؟ بۆچى جڤاكى ئه‌م ب مێ سه‌لماندینه؟ بۆچى ئه‌م د دیرۆكا خوە دا هاڤى و بێ دیرۆکین؟ و…هتد بكه‌ین. وى ده‌مى ئه‌گه‌ر ئەم وەک ژن هه‌ست ب نیاسینا هزر و له‌ش و سەربەخوەبوونا کار و تێگەهشتنا خوە ل هەمبەرى جڤاكى نه‌كه‌ین، ئه‌م نه‌شێن نێزیكى نیاسینا جیهانگیرى و ئه‌قلێ رۆمان و سه‌ربەستى و ئۆرگانیبوونا خوە ژى وەک مرۆڤ ببین، به‌لكو دێ د تێگه‌هشتێن خوە یێن خه‌له‌ت دا بەهایێن خوە یێن مرۆڤى ژ ده‌ست ده‌ین. هزربكه جڤاك، نە ب تنێ پێدڤی ناسنامە و نێشانێن پێشكه‌فتنێ یە. ناسناما جڤاكی ژنە و ئارمانجا سه‌ره‌كى ژ وێ ناسنامه‌كرنێ ئاراسته‌كرنا بنگه‌ها یه. كلیلا بەرفرەهەبوونا ڤان بنگەهان ژى، گرنگە ب زانستێ په‌روه‌رده‌ى، سیاسى، رۆشنبیرى، هزرى و فەلسەفى بكەڤیتە خزمەتا ئاڤابوونا ئەقلى دا. بەلێ هەتا ئەو ناسنامە و نیشان ببنه جهێ گۆهەرینێن سەردەم، پێدڤییە ژن ژى پرەنسیپێن خوه یێن بێ پێناسە بگۆهەرن، ناسناما خوه یا نوو دەستنیشانكەن و هەولبدەن خوه ژ بن بارێ پەیڤا “کووله‌داریێ” هشیاربكەن. ئەگەر گشتی ل سه‌ر ڤێ پرسێ راوه‌ستین، واتە نه‌هشیاریا ژنێ بۆ ناڤ جڤاكێن رۆژهه‌لاتێ دا، دوورى هزرا ئازاد بوویە ده‌رئه‌نجامێ نه‌هشیاریا گشت جڤاكى. ڤێ گرێ یێ د روژگارا ئەڤرو ژی دا نەشیایە وه‌ك بناغەیێ فه‌لسه‌فى ئێك زمان و ئێك ئه‌ده‌ب و ئێك خزمه‌ت د فه‌رهه‌نگا هوشیاریا جڤاكى دا ئاراسته‌بكه‌ت، چونكو جۆگرافیا رۆژهه‌لاتێ ب جۆگرافیا سته‌مكارى، تولهدان، داگیركرن، قەدەغەکرنا زمانان و دینده‌هێن کۆمى هاتیە پێش و نه‌كاراكرنا د دروستبوونا ئه‌قلێ مه‌ده‌نى، ئیتیکى و رۆمانێ دا، وەکریە کو ئەڤ هەموو چەمکە بکەڤنە ژێر بارێ رەوشەکا گران و کەتى.
هه‌تا كو جڤاك ژنێ، وەك گرنگیەكا بیۆلۆژی“جنسی + زاروكبوونێ” ب تنێ نه‌بینیت. پێدڤییە ل سەر بنەمایێن مەعریفێ بهێتە هشیارکرن. هەتا کو ئەگەرێ راستیا ڤى سیمایى بزانین، مەعریفە و هەقیقەت دوو بنەمایێن لێكدابراى نینن، مەعریفە دهێت پاشى هەقیقەت دەست پێ كەت، بەلێ كێشه ل ده‌ڤه‌رێ ئه‌وه ژن به‌رهه‌مێ كەلتوورەكێ یە، هەر تشت بەرى فه‌لسه‌فا مەعریفێ وەربگریت ل سه‌ر زێهنیه‌تا ژنێ كریه هەقیقه‌ته‌كا ره‌ها. ل گۆر هزرا فه‌لسه‌فى گرنگه هه‌ر تشت د یاسایا خوە دا بكه‌فیته كارى و»ره‌هایى و رێژه‌یى» وه‌ك دوو پرسێن گرنگ بهێنه ژێك جوداكرن. د هزرا ره‌ها دا ژنێ هیچ تشتەك نەبوویە بناڤێ مەعریفه، بەلكو هزرا نه‌ریتى بوویە فۆرم بۆ بریڤەبرنا هه‌موو چه‌مكێن ژیانا وێ. ل گور پیڤەرێ مەعریفى هزرا فیلۆسۆفان ل سەر سێ چەمكان مینا “ فەلسەفا ئەقل، ئەزموون و زانست” كاركریە بۆ گوهەرینا وان دەقان و سەلماندنا وێ هەقیقەتا ل پشت ئاراستەیێ ئیدیۆلوژى، دەسەلات، چەمكێن کۆمەلایەتى و كەلتوورى هەى، یا ره‌وا نینە ئەگەر ئیدیۆلۆژیەك بهێت بەرى نووینه‌ریا زانست و یاسا یا بكه‌ت وەهمێ بەلاڤ بكەت و هەقیقەتێ هندا بكەت. سەبارەت ڤێ دۆزێ بزاڤا ژنێ د ڤان چەمكان دا بزاڤەكا ڤالا نینە، گرنكە دگەل ئەزموونێن رابردووى مفاى ژ بەرهەمدانا زانستى وەربگریت و بگەهیتە هەقیقەتا خوه یا ئەقلى. دەربارەی ڤێ پرسێ«سالا 1829 ژنەكا سپی پیستا باشوری نامەیەكێ بۆ گوڤارا خانمان یا بناڤێ یندیزماگازین”yendis magazinee” هنێریت بەلاڤكەرەكا پارێزگارى بوو، داخوازێ ژ هه‌ڤ ره‌گه‌زێن خوه دكەت بۆ “ئازادیا کووله‌داریێ” كۆم ببن پەنایێ بۆ “غەریزا چاكى یا ئیتیکێ ژنان” دبه‌ت و تێدا بانگەشا وێ چەندێ كەت، کو ژنان ب تنێ دەسەلاتا وێ چەندێ هەیە، دوماهیێ ب کووله‌داریێ بینین، ب ڤی مەرجی ژنان ل سالا 1832 بۆ ئیكەم جار ل باژێرێ فیلادلفیا و بۆستون”Philadelphia Boston” پاشی هەولدان ل باژێرێن دی تر کومەلایەكا ژنان دژی سته‌ما کووله‌داریێ دروستبكەن، هەتا ل سالا 1833 وان ژنێن ئازاد کومبوونەك ئەنجام دا و تێدا جڤاكەكێ دژی هزرا كووله‌داریێ ل ئەمریكا دامەزراند و بەردەوامی دا ب دۆهیك ئینانا به‌شه‌ك ژ قوناغێن وێ»(٣). ئەڤە ئێك ژ نموونێن بەرچاڤ بوو كو شیا شۆرشه‌كێ د هشیاریا ژنان دا پەیدابكەت، داكو بزاڤ و دیرۆكا وان گه‌شه‌سه‌ندنه‌كا دی د ناڤخوەیا جڤاكی دا ئاراستە بكەت و ژن د گەل بارێ ئابووری، ئیدارى، فێركرن و پەروەردكرنێ سۆدمەند ببن. ئه‌ڤه ئه‌و پره‌نسیپه بوو یێ كو ده‌رگه‌هێ هشیاریا ژنێ زوو تر ڤه‌كرى ڤیا بوو ژن بینین و فێرببن، كو جیهانا هشیاریێ جیهانا گه‌هشتن ب بنگه‌هێن ئه‌قلانى و ئیتیکى و سه‌ربه‌ستى و دیمۆكراسیا جڤاكى یه دڤێت ب شێوەكێ باش ل سەر راوەستن و نابیت ئەڤێ پرسێ د بێ سه‌ربه‌خوه‌یا پرسێن کومه‌لایه‌تى دا بهێلن. ژبه‌ركو هشیارى به‌رهه‌مێ كه‌دا به‌رهه‌مئینانا سێ پرسێن گرنگ “ئازادى، سه‌ربه‌ستى و سه‌ربه‌خوەیا ئابوورى” یه.
جێاوازى د ناڤبه‌را پرسێن جڤاکى و جێنده‌ریا ره‌گه‌زى دا چییه؟
پرسێن جڤاکى پرسێن گشتى نە و پەیوەندى ب مەدەنیبوون و رۆشنگەرى و ئازادیا ژینگەها تاکێ مرۆڤ و جڤاکى ڤە هەیە، بەلێ پرسێن جێندەریا رەگەزى پرسێن تایبەتن، پەیوەندى ب سەربەستیا هزر، ئەقل، دەروون و رەفتار و هشیاریا نێر و مێ، ژن و مێر، کچ و خێزان، خێزان و باب، دایک و زارۆک و…هتد ڤە هەیە. نێر و مێ د پرسێن خوە یێن بیۆلۆژى دا چێدبیت جێاوازى هه‌بیت. ره‌گه‌ز پرسه‌كا ده‌رووناسى یه، راوه‌ستیانێ ل سه‌ر بابه‌تێ كه‌سى و ده‌روونێ وى ب خوە دكه‌ت. به‌لێ جێنده‌ریا جڤاکى ل سەر بنەما و پیڤەرێ نێر/ وەک مێر و مێ/ وەک ژن پرسه‌كا دیرۆکى، سیاسى، فه‌رهه‌نگى، کومه‌لایه‌تى و ئابوورى یه، راوه‌ستیانێ ل سه‌ر بابه‌تێ كه‌سى و کۆمه‌لناسیا وى دكه‌ت. پرسا نه‌هشیاریا ژنێ پرسا بیۆلۆژى نینه، بەلکۆ پرسه‌كا کۆمه‌لناسى یه. ئه‌ڤ نه ره‌وایه‌تیه وه‌دكه‌ت ژن ببیته “یا دى/ مێ”، ژبه‌رکو دادپەروەرى د ناڤبه‌را هه‌ردوو لایان دا وه‌ك چه‌مكێ نه یه‌كبوونێ یە و ل سه‌ر زه‌فتكرنا بەها و مافێن ژنێ، دبیته بەهانه‌یا پرسێن جێندەریا ره‌گه‌زى بۆ ناڤ پرسێن جڤاکى. هه‌ردوولا د پرسێن خوە یێن زانستى دا وەکو ئه‌قل و غه‌ریزه و زمانێ مه‌عریفى و فه‌لسه‌فى هاوبەشیا خوە هەیە، بەلێ د رەوشا نەهاوسەنگیێ دا دچنە پێش. هزربکە، ئێک ژ گرفتا جڤاکى دگەل سنۆرداریا ژنێ ئەوە، کو شەرێ یەکسانیێ دکەت، ئەڤ نەیەکسانیە دهێلا فەلسەفى دا جهێ پرسیار و گۆمانێ یە، گەلۆ ژن کیژ جۆرێ یەکسانیێ دخوازیت؟ ئەرێ ئەو یەکسانیا دهێلا بیۆلۆژى دا یان ئەو یەکسانیا دهێلا زانستێ جڤاکى دا؟. ب روونى، یه‌كسانى د مافان دا بۆ رەگەزان وەکو ئێكه. نەوال سعداوى ل سەر وێ خالێ یا هەڤبەش بوو، کو»یەکسانى دناڤبەرا ژن و مێرى دا گرێدایى جڤاکێ ئەرک و مافایە»(٤). ڤێ خالێ بۆ گۆهەرینا جڤاکى و دامەزراندنا یاسا و تێگەهشتنێن نوو یێن پێدڤى ب ژیانا تایبەت و گشتى یا جڤاکى دزفرینیت. ئه‌و تشتێ د ڤێ بوارى دا دكه‌ڤیته به‌ر خالا تاوانباركرنێ نە هاوسەنگیا و لێک جووداکرنا مافا یە، بۆنموونە پرسا ئازادیێ مافەکێ رەوایێ سرۆشتێ مرۆڤى یه، به‌لێ بۆچى بۆ ژنێ نینە بەشدارى بزاڤا سیاسى، ئابوورى، ئازادیا هونەرى بیت؟ ماریا میس، وەک نڤیسکار و فیمێنیست ناسەکا ئەلمانى، د دیدارەکا خوە دا بێژیت،»مارکس سەرمایەدارى شاش د هێلا ئازادیا کرێکارى دا شرۆڤەکریە، چونکۆ ژن ئێکەم کرێکار بوویە و ژبیرکریە، کو کرێکارا ب رێڤەبرنا مال و زارۆکان بوویە، لەورا نابیت ژن د سیستەمەکێ خەلەت یێ سەرمایەداریا مێرسالارى دا، دخوازا یەکسانیێ بکەت»(٥). مەبەستا ماریایێ ئەوە، کو هێشتا کرێکار رزگار نەبوویە، ژن ب کرێکارەکا پلە ئێک و سیستەمێ سەرمایەدارى ژى بەرهەمێ دەستێ سیستەمێ نێرسەنتەر و مێرسالارسەنتەریێ بوویە. ئەگەر هاتوو بەشدارى پرۆسەیا یەکسانیا ڤى سیستەمى بوو، وى دەمى دێ زۆرتر قۆربانیێ دەت، بەلکو ل گۆر هزرا وێ، گرنگە ژن سیستەمى د هشیاریا خوە دا بگۆرهەیت بۆ هێزا دادپەروەریا جێندەرى. لەورا ل گۆر ڤێ خواندنێ، پاشخانا ئابوورى د بنگەھ دا رۆلێ ژن بندەست کریە، وەکو كا چاوان نابیت ماف د ئازادى دا بهێته پێشیلكرن، وه‌سا نابیت ئازادى ژى د ئه‌ركان دا بهێته زه‌فتكرن. ئه‌ڤ پرسه ره‌هێن خوە دكێشیته چه‌ند پرسیارێن ئه‌نتۆلوژى، گه‌لۆ ئه‌و چ تشته وه‌دكه‌ت کو جێاوازیا ژنێ ژ یا مێرى زۆرتر ره‌نگ و به‌رفره‌هیا خوە هه‌بیت؟ یان ب پرسیاره‌كا دى ئه‌رێ ئه‌و چ ئه‌گه‌رن وه‌سا ل كه‌سى دكه‌ن، کو ژن ببیته ره‌گه‌زێ دوویێ؟ هه‌روه‌ها چاوان مێر كه‌فته د به‌رۆكێ هەقیقەت سه‌روه‌ریا كه‌لتوورى دا ژن كه‌ڤته د به‌رۆكێ پشتگۆھ ئێخستن/ هاڤیبوونا كه‌لتوورى دا؟ پله‌به‌ندیا مێرى كه‌نگى و ل كیڤه گه‌هشته ئاستێ په‌سه‌ندكرنێ؟ ئه‌و میكانیزمه چنه ئه‌وێن بووینه ئه‌گه‌رێ درۆستكرنا سته‌مێ ل سه‌ر بوونا ژنێ؟ چاوان ئه‌و میكانزمه ل هەمبەر بنده‌ستیا ژنان بهێنه گوهه‌رین؟ سیمۆن دگه‌ل ئه‌زموونا خوە گه‌هشته ئاستێ دامه‌زراندنا فه‌لسه‌فا ره‌گه‌زێ دوویێ كو ژن د نه‌بوونێ دایه و مێر دبوونێ دایه. ئانكو، مێر پێش بوونا ژنێ یه. ئه‌ڤ ره‌فتارا جێنده‌رى دژهەڤى سرۆشتى بوونا دیرۆکا جێندەرى یە. روونكرنا وێ د وێ چه‌ندێ دا یه، کو“كه‌س وه‌ك ژن ژ دایك نابیت، به‌لکو دبیته ژن”(٦). ئه‌گه‌ر پرسێ بكه‌ینه پرسا جێنده‌ركرنا مرۆڤى، مرۆڤێ به‌رده‌وام زێده‌بیت و دخوەت و دمریت، ل سه‌ر تێگه‌هشتنێن جڤاكى، خوە ئاراسته ناكه‌ت، به‌لكو ل سه‌ر تێگه‌هشتنێن نه‌ریتى خوە ئاراسته كه‌ت. د نه‌بوونا ب جێنده‌ركرنا مرۆڤى دا، واته مرۆڤ وه‌ك گیانه‌وه‌ر ژدایك نابیت، به‌لکو دبیته گیانه‌وه‌ر. ئه‌ڤ نه‌شروستى بوونه جۆرێ کومه‌لایه‌تى یێ مرۆڤى دگه‌هینیت. خالێن هاوبه‌شیا هزرى یا ژن و مێرى د پرۆسه‌یا یه‌كسانیێ دا گرنگه دادوه‌ریێ ل سه‌ر دامەزراندنا دادپه‌روه‌ریێ بكه‌ن. هزربكه د قۆناغێن هشیاریا خوە دا، ئه‌ز وه‌ك مەقامێ ژنێ، دگه‌ل خوە به‌رده‌وام كه‌فتیمه ڤێ هزركرن و پرسیارا هزرى، بۆچى ئەم ژن دیرۆكا خوە نانڤیسن، یێ دى/ مێر بۆ مە دنڤیسن؟ دگه‌ل خواندنێن دیرۆكى و فه‌لسه‌فى ئه‌ز تێگه‌هشتم، كو نه‌هشیاریا ژنێ بوویه رێگر ل به‌رده‌م نه‌نڤیسینا دیرۆكا وێ. هه‌ر كه‌سه‌ك نه‌شێت دیرۆكێ بنڤیسیت، ئه‌گه‌ر بۆ هندێ نه‌هاتبیت دا بمینیت. ل ڤێرێ دوو خالێن گرنگ هاریكاریا ژنێ دكه‌ن، کو ئه‌و هشیار ببیت، ئێك:»ده‌مێ ژن رووبه‌رووى “هه‌ژاریێ” دبیت». دوو: ده‌مێ ژن رووبه‌روى ئه‌زموونا “سته‌مكاریێ” ل سه‌ر ده‌ستێ یێ دى/ داگیرکرنا جۆگرافى، ناسنامە، سیاسى، ئابوورى، رەگەزى، نه‌ریتێ مێرسەنتەرى وبابسالارى و…هتد دبیت. ئه‌ڤ ئەگەرە وەدکەن، ژن زۆرتر هەست ب هێزا پرسیارکرن، لێگەریان و هشیاریێ بکەت. دبیت ل ڤێرێ پرسیارەک دى ژى پەیداببیت، ئێک ژ خواندەڤانان هزربکەت، پا ئەگەر وەسایە، نها جڤاکێ مە د ڤێ قوناغێ دا سەرەدەریێ دگەل ژنێ دکەت، بۆچى ژن وەکو پێویست هشیار نەبوویە؟ ئەز دخوازم ب ڤى ئەقلى بەرسڤ بدەم، ژبەرکو جڤاکێ مە ب هەردوو رەگەزان ڤە، وەکو پێویست نەبوویە جڤاکێ خوەنیاسینێ!. هەروەها مێر ل قۆناغا دەرەبەگى یە و ژن ل قۆناغا نەریتى یە، ئەڤ نەهاوسەنگیا هەى دەرفەتا هزرکرنێ هند نەدایە مێرى، هەتا کو ژن ب شێت هزر بکەت!. بۆنموونە بەرى بزاڤا فیمینیزمێ ل ئاورۆپا پەیداببیت، بزاڤا ئەقلێ پیشەسازى و چاپخانە و کەلتوورێ خواندن و پرسیار، گۆمان و ریفۆرم و رەخنەسازیێ رۆلێ خوە هەبوو، گەلۆ ل جڤاکێ مە ئەڤ بزاڤە شیاینە رۆلێ خوە ببینین؟، واتە ژن ل سەر ئاستێ تاکى دبیت کەمینەیەکێ هشیارى هەبیت، بەلێ ل سەر ئاستێ گشت جڤاکى هێشتا نەبوویە دیاردە. لەورا هشیارى وى ده‌مى دكه‌ڤتیه سه‌ر ئاستێ هاوسه‌نگیا خوە یا ته‌ندروست، دەمێ قەبوولکرنا ململانێ ل سەر ئاستێ هەموو بوارێن جڤاکى ده‌ست پێ دكه‌ت. بۆنموونه ل جهێ ژن مێرى ژناڤبه‌ت و مێر ژنێ ژ ناڤبه‌ت. ژن دچیته پێش و مێر زێده‌تر دچیته پێش، ئاستێ ململانێ دناڤبه‌را دۆزا جێنده‌رى دكه‌ڤیته سه‌ر ئاستێ تێگه‌هشتنا جێنده‌رکرنا مرۆڤى. ئه‌ڤ پرسه پرسا دیالیكتیكا هێگلى یه و ئه‌و په‌یوه‌ندیا دناڤبه‌را “ئاغا و کووله”يى به‌رده‌وام كریه، ل سه‌ر ئاستێ ڤێ هه‌ڤدژیێ، دیالیكتیكا “نێر و مێ” ژى د هەموو قۆناغێن ژیانێ دا رۆل هەبوویه. هەر كریارەكا د جڤاكی دا بهێتە ئەنجامدان ئەگەر ل گۆر ئیتیکێ زانستى وەك یاسا برێڤه نه‌چیت، هینگێ ئەڤ كریاره پێدڤى ب ره‌خنه و رونكرنەكا ئەقلانى و دانانا تیۆرى یە، كو د ڤێ باوه‌ریا بالاده‌ست دا مرۆڤ وه‌ك ره‌گه‌ز خوە ژ ده‌ست نه‌ده‌ت، بەلکو بۆ هزرا ئاڤاكرنێ بەشداری په‌روه‌ردەیا سازیێن وی جڤاكی ببیت. ئه‌و گۆهه‌رینا د چه‌مكێ شۆرشێ دا هێته‌كرن ل سه‌ر ململانا ژنێن چه‌په، چه‌پ ب واته‌یا هشیارى و به‌رپرسیارى. ئه‌گه‌ر ژن به‌رهه‌مێ هزرا چه‌مكێ دایك و تێركرنا حه‌ز و ئارەزوویێ ب تنێ بیت، نه‌شێت شۆرشێ ژ بۆ دادپەروەریا ره‌گه‌زان ئه‌نجام بده‌ت و ئه‌و د خزمه‌تكرنا خوە دا ژى نابیته به‌رهه‌مه‌ك ژ به‌رهه‌مێ دادپەوەریا چینایه‌تیێ، به‌لکو دێ بیته به‌رهه‌مێ تێکەلبوون و شێلانا ره‌گه‌ز و چینایه‌تیێ. ده‌مێ فه‌لسه‌فا دادپەروەریا جێنده‌رى دروست بوو، چینایه‌تى دێ هاوسەنگ بیت. ئێدى ئه‌قلێ پیشه‌سازى و مه‌ده‌نى دێ خوە ئیفاده‌كه‌ت. كا چاوان هەر كەلتوورەكێ زمان، ئاین، سیستەم و ناسناما خوه یا جودا هەیە، گرنگە وی كەلتووری مافێ رەخنەكرن و دانپێدانێ ب خه‌له‌تیا هەموو چەمكان ژى هەبیت. دانپێدان ب خوە خوە د ئاستێ پێشكه‌فتنێ دا ریفۆرم و نووخوازیه. نموونه ئه‌و جڤاكێن حه‌ز نه‌كه‌ن بچنه پێش و بگه‌هنه جیهانا مۆدێرن، بەردەوام هوسا خوە تێدگەهینن، کو ژن د ئەسل دا كێم ئەقلا سرۆشتی بوویە گەلەك جاران دەستان بۆ دقوتن و د پشت را وێ گونەهبار ددانن! سرۆشت ژ ڤێ چه‌ندێ یێ به‌رى یه، یێ نه‌به‌رى زمانێ جڤاكى و په‌روه‌رده‌یا سیاسى و ئه‌قلێ دائخستى بێ نەبوونا پاشخانەیا کەلتورێ فه‌لسه‌فەناسى یه. ئه‌گه‌ر ئه‌و جڤاك تێبگه‌هن، كو ژن و مێر ژ بلى بوونه‌وه‌رێن سرۆشتى، بوونه‌وه‌رێن جڤاكى و سیاسى نه تۆ بێژى ئه‌و بگه‌هنه كیژ ئاستێ پێشكه‌فتنێ؟ سیمۆن گه‌هشت بوو وێ باوه‌رێ کو “ئه‌م ژن نیشتمانه‌كێ تارینه”(٧). بۆ من وەک مەقامێ ژنێ، ئەڤ خالە جهێ پرسیارەکا جەوهەرى یه، گەلۆ ژ نه هوشیاریا مه ژنان، ئه‌م ژن نیشتمانه‌كێ تارینه، یان ژى تاریبوونا نیشتمانێ مه ژ تاریبوونا جڤاكه‌كێ نه‌هشیار دهێت؟ دەمێ ئه‌م ژن هزر د ئاڤاكرنا خوه دا كەین، دڤێت بزانین كو كێشە نە ئەوە ئەم یێن دژین، یان ژی رێبەرییا مال و مۆلكان دكەین، بەلكو كێشە دناڤبەرا ئاڤابوون و نە ئاڤابوونا مە دا، ئەگەرێ نه‌بوونا “ ئەقل و كەلتوور، پرەنسیپ، یاسا، هزر و پرۆسێسا ژیانێ” یە. مادەم هشیاربوون زنجیرەیەكە و پەیوەندی ب هزر و ئاست و بنەمایێن ژیانێ ڤە، وەکو ئێگگرتن هەیە، گرنگه ژن ب رێكا كاركرنا ئەقل و هزرێ، خواندنێ بۆ پێنگاڤێن هشیارى و پێشكه‌فتنێ بكەن، ب مەرجەكێ هەبوونەكێ دامەزرینین، کو ئەو هەبوون دیرۆكا گوهەرینا وان بزانیت، داکو ئێدی بیاڤێ ئامادەبوونا وان د ناڤەرۆكا جڤاك و دادپەروەریێ دا بەرەڤ سێگوشا “هەڤركی، كاریگەری و كارەساتان ”نه‌چیت. وه‌ك هایدیگەر گۆتى،»کو مرۆڤی هەبوونەك دناڤ دیرۆكێ دا نینە، ل دەرڤەی گۆهەرینێ بیت، بەلکو وێ هه‌بوونێ ئه‌گه‌ره‌ك هەیە، کو ئەم مرۆڤێن كامل نین و بەردەوام د پرۆسێسا هەبوونێ داینە»(٨). ئەو هەبوونا بەرهەمێ وێ گوهەرین تێدا بیت، ئەو هەبوون هشیاریه. د راستیا ژیانا مرۆڤى و ره‌گه‌زێ مرۆڤى دا، ژن دوو ئاستان دا دگه‌هیته بیاڤێ ئاشكه‌راكرنا نهینێن خوە یێن جێنده‌رى، ئێك“ئاستێ خۆاندنا سایکولۆژیا کۆمه‌لایه‌تى” ده‌مێ نه‌ریت شه‌رێ ده‌روونى دگه‌ل تایبه‌تمه‌ندیا ژنێ دكه‌ت، دوو“ئاستى ئیدیۆلۆژى” ده‌مێ ژن ب هنده‌ك ئه‌ركێن دى دهێته راسپاردن، وەکو پرسێن فینومینولۆژى/ دیارده‌ناسى به‌رامبه‌ر گشتیكرنا پرسێن وێ ب خوە. ل ڤێرێ دەمێ ئەم دهێن ل سەر مژارا ژنێ گەنگەشە و شرۆڤەیا هزریانە دکەین، مەبەست ئەو نینە، کو ئەم دخوازین جورەک ژ جوران ژنسالاریێ بەرهەم بینین، بەلکو مەبەست ئەوە، کو کێشەیا بندەستى و ستەمکارى و هاڤیبوونا ژنێ د جڤاکێ رۆژهەلاتێ دا، کێشەیەکا دیاردەى، جڤاکى، سیاسى و جۆگرافى و ناسنامەیى یە. شرۆڤەکرنا ڤێ کێشەیێ به‌ربه‌سته‌كا مه‌زن لادده‌ت، کو تێدا ئه‌ركێ ژن و مێرى ب ئه‌ركێ مرۆڤێ مه‌ده‌نى و شارستانى رۆلێ خوە ب بینیت. ئه‌ڤ هونەرە ده‌رگه‌هه‌كه، کو جڤاك ب ده‌وله‌مه‌ندى و سه‌ربه‌ستیا ژنێ، پێدڤی ب نیگارەكێ مودێرن/ پێشكەفتی تر دبیت و بەری هەرتشتەكێ هشیاریا وێ بەرەڤ بەهایێ هێزا مودێرنبوونا جڤاکى ڤە دبەت و ئێكەتیەكا دیالیكتیكی ل سەری د دەولەتێ دا و ل خوارێ د مەدەنیبوونا خێزانێ دا دروست دكه‌ت، كا پێدڤییا ژنێ د ئەدەبییاتا مودێرن و چەمكێ ئەدەبی دا چییە؟. «ژانێت وۆلف” دەربارەی ڤێ چەندێ پرسیارەكێ ئازرینیت و دبێژیت“بۆچی ژنێ د ئەدەبیاتا مودێرنیزمێ دا بوونه‌كا كێم نه‌دیار هه‌یه؟ پاشی بەرسڤێ ب سێ رەهەندان ڤە گرێددەت، یا ئێكێ، بێژیت: ماهیەت، جەوهەرێ لێکولینا کومەلناسیێ یە. یا دوویێ، تێگەهشتن هەتا ئاستەكێ نەبوویە لایەنگرا چەمكێن مودێرنیزمێ. و یا سيێ، پێدڤییە تیشكێ بێخینە سەر وێ چەندێ، کو دۆرهێل راستيیا بنگەهێ ژنان دناڤ جڤاكی دا بۆ ڤەگەرینیتە ڤە»(٩). ئەڤە ئەگەرێن سەرەكینە، کو پەیوەندی ب ئاستێ نه‌ڤه‌کولینكرنا پرسێن کۆمه‌لناسى و ده‌رووناسى و جڤاكناسى ڤە هەیە. ب مه‌رجه‌كێ کو ئاستێ ژنێ بەردەوام د ئاستێ وەرارێ دا بیت و وەرارەك بیت جهێ هزرمەندیا كه‌س و جڤاكى بگریت، نه‌کو ژنێ بدانیته به‌ردادگه‌ها تابوو و تاوانباركرنێ، چۆنکو د رێبازا فه‌لسه‌فى دا مه‌رج نینه ژن مێیه‌ك جوان یا كرێت بیت، بەلێ مەرجە هزربكەت كا ب چ تشتی دشێت بیته مرۆڤه‌ك جوان و به‌رهه‌مه‌ك باش!. ژ بلی ڤی سیمایی، ئەگەر ب درۆستی هزربكەین دیرۆك هەتا ڤێ قوناغێ بۆ مه وەکو جڤاك نەبوویە ئەو ژێدەر، کو ئه‌زموونێ ژێ وه‌ربگرین هزربكه‌ین، بۆچى هێشتا ئه‌قلێ نه‌ریتێ ره‌وشت و بێ ره‌وشت، حه‌لال و حه‌رام، سه‌رده‌ست و بنده‌ست، باش و خراپ، پارێزگاریێ ل سه‌ر بوونا مه ژنان دكه‌ت؟ یان بۆچى هێشتا ئه‌قلێ هێزێ ل هەمبەر مە ژنان خوە زال دبینیت؟ یان بۆچى هێشتا تێگه‌هشتنا جڤاكى بۆ مه ژنان تێگه‌هشتنه‌كا نه‌خوێنده‌وارا نه‌یه؟ دیسان بۆچى هێشتا ئه‌م ژن د چه‌مكێن ژیانێ دا وەك متایەكێ ئه‌رزان بۆ كرین و فروتنێ دهێنە بكارئینان؟ راستە ل ڤێرێ ئەز بەحسێ چەمك، رەهەند و پیڤەرێن ژنێ دكەم، بەلێ هوون بێژن مه‌به‌ستا من كیژ چەمك، رەهەند و پیڤەر بن؟ داکو پتر روون ببیت، مەبەستا من ژ چەمكان ئەوە:
– چەمكێ ئابوورى، ئۆلى، کومەلایەتی، پەروەردەی، ئیتیکی دا، هێشتا ژن ل ژێر پارادیما سرۆشتى دهێته هه‌ژمارتن و دەربازى سرۆشتێ دیرۆکى نەبوویە.
– هەروەها د رەهەندێ زانستى، فەلسەفى و سیاسى دا، هێشتا ژن نەبوویە لایەنگرا پرسیارێن خوە یێن هزرى و فه‌لسه‌فى و گه‌هشتن ب بەرسڤێن خوە یێن زیندی.
– زێدەباری وێ د پیڤەرێن پلاندانانێ دا، رێك و یاسا یێن ستراتیژیێن ژنێ ژ خێزان و سازى و رێكخراوێن گرێداى مافێ وێ، هێشتا وەکو میكانیزمه‌ك نه‌بووینه ده‌ستۆره‌كێ زانستى بۆ پاراستنا مافێن وێ. مه گۆت ژنبوون ب تنێ دیاره‌ده‌یه‌كا ره‌گه‌زى/ له‌شى نینه، دیارده‌یه‌كا کومه‌لایه‌تى یه. کومه‌لایه‌تى یه ب وان پێناسه‌یێن ب درێژاهیا دیرۆكێ ژن كریه ره‌گه‌زه‌كێ لاواز، شه‌یتانى، فتنه‌كار، پیلانگێر، ئامیرێ حەزۆ و بکارئینانێ، هەروەها د پەند و تێکستێن باوەریان دا «كه‌نگى مێر و جڤاكى خوازت وى ده‌مى دشێن بژه‌نن»، «ژن زه‌ڤیا مێرایه»، «كه‌نگى ڤیان دشێن بكێلن»،»ژن كه‌ڤنترین کووله‌یه»، «ژن خوەلقێنه‌را له‌نگه» و…هتد هه‌روه‌ها بۆچى بوونه‌وه‌ره‌كا بیۆلۆژى/ سرۆشتى یە، ب وان چه‌مكێن كریه بوونه‌وه‌ره‌كا په‌یڤدار ب زێده‌كرنا دینده‌هێ و پرسا سه‌نته‌ركرنا ئامرازى نەک ئامانجى!، ڤان پێناسه‌یان ژن به‌ره‌ڤ دونیایا بێ رابردوو و بەرەلایا ئه‌ڤرو و کۆشتنا داهاتووى و ئازادیا مەعریفى، ئیتیکى، هزرى ڤە بر. گەلۆ ل ژێر سیبه‌را ڤێ سته‌ما به‌رده‌وام، واته ئه‌قلێ داپۆشى یێ سیستەم مێرسالاریێ د شارستانیه‌تا میتۆلۆژى، زانست، ئۆل و فه‌لسه‌فه‌یێ دا، كیژ واته بۆ مه ژنان به‌رهه‌م ئینایه؟ هەتاکو ئه‌م ژن به‌ره‌ڤ هشیارى و هەقیقەتا ژیانەکا راسته‌قینه و جه‌وهه‌رى بچین!، ماده‌م ئه‌م وەکو ژن د دیرۆكه‌كا هشك و بنده‌ست و رامالینا زانین و ته‌په‌سه‌ریێ دا ئاراسته بووینه، گرنگه بۆ دۆرهێلەکێ هشیار و ئازاد كاروانێ خوە یێ ژیانێ رێكبێخین و سه‌ر ژ نوو ڤه شرۆڤه‌یا پێناسه، دیرۆک، چەمک، دۆز و چارەنڤیسێ خوە بكه‌ین.
داگیرکرنا ژنێ یان هشیاریا ژنێ؟
هه‌ر تشته‌كێ دڤى گه‌ردوونى دا په‌یوه‌ندى ب لێكدانا مەعریفەیا بەها، یاسا و ئیتیک/ ئەخلاق – رەفتارا ڤه هه‌یه. ئه‌گه‌ر هشیارى به‌رهه‌م نه‌هێت پێشکەفتن دروست نابیت. هزربكه پرسێن مودێرن پرسێن سه‌رده‌مێ دروستبوونا گالیلۆ/ ب زانستێ گه‌ردوونى، مارتن لۆسه‌ر/ رێنیساسا ئاینێ مەسیحى، دیكارت/ گومانكرنا ئه‌قلانیه‌تێ، هابرماس/ ئه‌قلانیبوونا جیهانان، بۆدلێر/ ئینانا چه‌مكێ مودێرن، رۆسۆ و جۆن لۆك/ په‌یمانا کومه‌لایه‌تى، میكاڤیللى/ هاوكشه‌یا سیاسى و…هتد هاته ژیانێ. ئه‌ڤى چه‌مكى كار ل سه‌ر گوهه‌رینا هزرێن ئه‌فسانه‌ى، ئه‌قلێ کومه‌لایه‌تى، دەسەلاتێن سه‌رده‌ست/ ئاینێ سیاسى و کومه‌لایه‌تى، ڤه‌گه‌راندنا بەها و پره‌نسپێن بابه‌تى و نووخوازیا چه‌مكێن ژیانێ ژ سه‌رده‌مێ پێش مودێرن بۆ سه‌رده‌مێ مودێرن كر، هه‌تا جڤاك گه‌هشتیه قۆناغا مه‌ده‌نیه‌تێ و مرۆڤ ژ هشیاریێ به‌ره‌ڤ پرسێن خوە یێن دیرۆکى چوو. راستە دەربارەى ژنێ کێم زێدە پێناسەیێن نێرسالارى هەبوون، بەلێ هەموو فەلسەفەیەک ژ کریارا بەرپرسیاریا مرۆڤى نەهاتبوو دابران، بەلکۆ زانەبوونا مرۆڤێ وى سەردەمى ب خوە تێرا نێزیکبوونا ئەقلێ دادپەروەریا رەگەزى دکر، کو بزاڤەکا فیمینیزمى ل سەر هزر و کەدا ژنان سەرهلدەت. ب هزرەکا دى کوشتن و بێکارى و هەژاریا وى سەردەمى، ئەو کاریگەریە ل نیک مرۆڤێ وى سەردەمى دروست کربوو، کو ئه‌گه‌ر جڤاكه‌كێ هه‌ژارى تێدا هه‌بیت، پێش ئه‌و جڤاكه هزر د هه‌ژاریێ دا بكه‌ت، كا بۆچى هه‌ژارى هه‌یه؟ پێدڤییه ئه‌و به‌رى هه‌ر تشتى هه‌ست ب نه‌خۆشیا هه‌ژاریێ بكه‌ت، پاشى ل ئالاڤێن چاره‌سه‌ریێ بگه‌ریت. پرسا ژنێ ژى د نه هشیاریێ دا هه‌مان تشته، به‌رى ژن هزر د ئاستێ سەربەست بوونێ دا بکەت، پێدڤییه هه‌ست ب بنده‌ستیا خوە بكه‌ت، پاشى خوە بۆ وان قوناغان ئاماده بكه‌ت. نها ئه‌م هزردكه‌ین، کو ئه‌م یێن د سه‌رده‌مێ مودێرن و پۆست مودێرنێ دا، به‌لێ ل گۆر لۆژیكێ فه‌لسه‌فى هێشتا ئه‌م یێن سه‌رده‌مێ پێش مودێرنێ ده‌ربازى قوناغا مودێرن نه‌بووینه، دونیایا مۆدێرن دونیایا ژ دایكبوونا بەها و پره‌نسپێن مرۆڤێ مه‌ده‌نى و جێاواز و دادپه‌روه‌ره. دونیایا مرۆڤێ ئاشتیخواز و پاراستنا ئه‌ركێن ئیتیکى یه. دونیایا قه‌بوولكرنا هزرا یێ دى یه. دونیایا مرۆڤێ خوه‌دان كه‌رامه‌ت و خوه‌دان ئه‌قلێ سه‌ربه‌خوە یه. بەلێ دونیایا پۆست مودێرن، دونیایا بلندبوونا دەسەلاتێن سیاسى، هونەرێ شێواندنێ، بچووکرنا مرۆڤى و مەزنبوونا سەرمایەدارى، شەرخوازیا رەگەزى ل سه‌ر هه‌موو بوار و بیاڤێن بەهایێن مرۆڤى یە، هەروەها ل سەر بوونا»یێ دى»دونیایا ژناڤچوونا مرۆڤى یه. سۆسیۆلۆژێ فره‌نسى تورین ده‌رباره‌ى مودێرنیزمێ/ دبێژیت،»هزرا مودێرن د گه‌ردوونێ ئه‌قلى دا، نه هه‌ر ب تنێ ل سه‌ر چالاكیێن پراكتیكى و ته‌كنۆلۆژى زال دبیت، به‌لکو ل سه‌ر چالاكیێن دەسەلاتدارى و ب ریڤه‌برنا تشتان ژى یا زاله«(١٠). دیارە د جڤاکێ مە دا هێشتا كه‌لتوورێ بنده‌ستى و سته‌مكارى، سه‌رده‌ستى و ژێرده‌ستیێ خوە زال دبینیت. داکو ئه‌م پتر ڤى چه‌مكى بناسین مه پێدڤى ب خواندنێن هزرى، زانستى و فه‌لسه‌فى یه. چێدبیت هێشتا هزرا نووخوازیا ئه‌قل و له‌ش و كه‌لتوور و دیرۆكا ژنێ نه‌كه‌ڤتبیته سه‌ر نژاندنا ئاستێ مودێرنێ، ژبه‌رکو مه ئه‌و رۆشنبیرى و هشیاریا بهێز نه‌بوویه رابردوویێ خوە ل سه‌ر هزرێن ئه‌قلانى بده‌ینه خواندن و ئاڤاكرن، ئانکو ئه‌و نووخوازیا ئه‌ڤرۆ ئه‌م وه‌ك تاك و جڤاك دگەل برێڤە دچین، ل ملله‌تێن پێشكه‌فتى ژ ئاستێ كه‌لتووركرنێ ده‌ربازبوویه بۆ ئاستێ هونه‌رسازى و پیشه‌سازى و زانستێ تەکنۆلۆژى. ئه‌ڤ دووجه‌مسه‌ریه دیاردكه‌ت، کو ژن ل رۆژهه‌لاتێ، هیشتا هه‌لگرا بیرباوه‌رێن بندەستى و پیرۆزیا گیانى یه، به‌لێ ژن ل رۆژئاڤا هه‌لگرا بیروباوه‌رێن گۆمان و دەربازبوونا ئاستێ ئه‌قلانیه‌تێ یه. بۆ نموونه/ ئه‌رێ چه‌ند یا ره‌وایه ژن به‌رده‌وام دیزانێ مالا خوە بگوهه‌ریت و نوو بكه‌ت، به‌لێ ئه‌قلێ وێ هێشتا ئه‌قلێ دۆهى و نه‌گوهه‌رینێ بیت! هه‌روه‌ها ئه‌رێ چه‌ند یا ره‌وا یه مێر خوە ئازاد ببینیت، به‌لێ تێگه‌هشتنا وى بۆ خێزانا وى، هێشتا تێگه‌هشتنا سه‌پاندنا ئەقلێ دۆهى بیت!. ب گشتى ئه‌قلێ هشیار ل روژهه‌لاتێ هێشتا نه‌بوویه به‌رهه‌م و زمانێ رۆشنگه‌ریا ئازادبوون وسەربەست بوونا کەس و جڤاکى. لەورا جڤاک ل سەر پێکهاتەیا رەخنەیا ئەقلێ پراکتیکى و باوەر، ریفۆرم و شۆرشێن سپى نەگەهشتە هشیاریا ژیانێ. سه‌ره‌راى وێ پشتى ده‌ركه‌ڤتنا كار و كارڤه‌دانێن جیهانى، دونیایا جڤاكێن پێشكه‌فتى ل روژئاڤا ئێدى په‌یوه‌ندى ب هزرێن دلینى و سرۆشتى ڤه نه‌مایه. مرۆڤ هه‌ر ژمێژە ل بوونه‌وه‌ریا سرۆشتى هاتیه دابران هه‌تا د سرۆشتێ خوه دا بوویە بوونه‌وه‌ره‌كێ لاواز و مه‌ترسیدار. چونکۆ هزرا مرۆڤى د جیهانیگیریا ئه‌ردى دا، به‌ره‌ڤ جیهانگیریا ئه‌سمانى چووویه و نها جیهانگیریا ئه‌سمانى، زه‌نگا دونیایێ دیاردكه‌ت. ئه‌گه‌ر ئه‌م وەکو مرۆڤ خواندنێن هزرى بۆ ڤێ پرۆسه‌یێ بكه‌ین دێ گه‌له‌ك پرسیار بۆ مه به‌رهه‌ڤ بن، به‌لێ چێدبیت مه وه‌ك جڤاكێ کوردى ئاستێ هشیاریا به‌رسڤدانا وان پرسیاران نه‌بیت. ژبه‌رکو ئه‌و دیارده‌یا ئه‌ڤرو گریدایێ ئاستێ كه‌لتوور و زانستێ ته‌كنولۆژیایێ دناڤ دونیایا مه دا دیار دبیت، په‌یوه‌ندى ب نه هوشیاریا مه ڤه هه‌یه!، ئه‌ڤ په‌یوه‌ندیه ژى بۆ نه ئه‌ندازه‌كرن و نه پێشكه‌فتنا دیرۆكا مه یا سیاسى، کومه‌لایه‌تى، جڤاكى، ئابوورى دزفریت، کو ب درێژاهیا سالانه بیرمه‌ندیا مه ل وى ئاستى نه‌بوویه بشێت به‌رسڤا پرسیارێن مودێرنكرنا ژیانا مه وەکو هزر و فه‌لسه‌فه، بەها و پره‌نسیپ، ئه‌قل و وژدان، زانست و هونه‌ر، دادپەوەریا جێندەرى و مەدەنیا خێزانى و… هتد بده‌ت. ب ڤێ نه هشیاریێ غه‌ریزا دلینى و شه‌رخوازیێ دناڤ سرۆشتى مه دا گه‌شه‌كریه و ل سه‌رشویشتن و شكه‌ستنا ده‌روونێ مه به‌رده‌وام بوویه و گه‌هشیته خاله‌كێ ئیدى بابه‌تێ جێنده‌رناسى به‌ره‌ڤ ده‌رزاندن و شكه‌ستنا هزرى بچیت. داکو ئه‌م باشتر تێبگه‌هین سه‌رده‌مێ جیهانگیریا ئه‌ڤرۆ سه‌رده‌مێ جیهانگریا ناکوكى یا یه. دڤێت ئه‌م ناکوكى و دیالێکتیک ژێك جۆدا بكه‌ین. ناکۆكى ل سه‌ر دژبه‌ریا یێ دى درۆست دبیت، ده‌ما دهێت هه‌ولده‌ت یێ دى ژ ناڤبه‌ت. ئه‌گه‌ر دوو ژن هه‌بن، به‌لێ كارێن وان جودا بن، یا ئێكێ دگه‌ل بیرۆباوه‌را نووخوازیێ بیت، ب تنێ هزر و ئه‌قل و ئیراده هه‌بیت، یادوویێ ل سه‌ر بیرۆباوه‌را نه‌ریتى بیت، به‌لێ دەسەلاتا سیاسى، جڤاكى، ئابوورى ل پشت بیت، ئه‌و پیشتگریه وى ده‌مى دبیته هێز بۆ ژناڤبرنا ژنا ئێكێ و ئه‌ڤه ب خوە خوە نه ژ ناڤبرنا هزر و ئیراده و ئه‌قلێ ژنێ ب تنێ یه، به‌لکو ژ ناڤبرنا ئه‌قلێ تاك و سیسته‌مێ پێشكه‌فتنا جڤاك و ده‌وله‌تێ یه. به‌لێ دیالێکتیک ل سه‌ر به‌رهه‌مداریا یێ دى درۆست دبیت، ده‌ما دهێت یێ دى به‌رهه‌مدار تردكه‌ت. ئه‌و ململانا دۆهى مه دناڤبه‌را ئه‌مریكا و چینێ و چین و رۆسیا و ئه‌مریكا و ئه‌لمانیا، ده‌وله‌تێن روژئاڤا دگه‌ل نه‌ته‌وه‌یێن روژهه‌لاتێ و … هتد. ددیت به‌شه‌ك بوو ل سه‌ر پێشكه‌فتنا یێ دى، به‌لێ ئه‌و ململانا ئه‌ڤرۆ ئه‌م دبینین به‌شه‌كه ژ پاراستنا به‌رژوه‌ندا مە ل سه‌ر کیستێ نەمانا «یێ دى»، یان بەرژوەندا یێ دى ل سەر کیستێ نەمان و وێرانکرنا مه!. بۆ نموونه د ده‌مه‌كێ دا رێكخراوه‌كا وەکو داعش په‌یداببیت ما تۆ هزر دكه‌ى، کو په‌یوه‌ندى ب ئیدیۆلۆژیەکا رادیكال یان تشته‌كێ دى ڤه هه‌یه؟ چه‌ند ژ مه وەکو هشیارى هزركر، ئه‌رێ كا ئارمانجا ڤێ رێكخراوێ چییه؟ بۆچى ده‌ركه‌فتیه؟ ئه‌گه‌رێن دروستبوونا وێ چنه؟ هه‌روه‌ها ئامارێن وان ژن و زاروكێن دگه‌ل وێ چه‌ندن؟ بۆچى ژن كرنه ئارمانج؟ هه‌تا ده‌ستپێك و دوماهیك هاتنا وێ چ ل پشت بوو و چ ل پشت هه‌یه؟! چه‌ندین پرسیارێن دى یێن گرێداى ڤێ ره‌وشێ، گەلۆ مه ژ خوە را كرنه ده‌رگه‌هێن لێکولین و خواندنێن هوشیاریێ! هەروەها دەركەفتنا کورۆنایێ “کوڤید نوزدە” نە ب تنێ زەرەرا كەرتێ تەندرۆستى دیاركر، بەلکو زەرەرا مرۆڤى ژ شكەفتا پلاتۆنى هەتا دگەهیتە چەمك، بنەما، بزاڤ، یاسا، پرەنسیپێن سەردەمێ پشتى سیستەمێ ئازادیێ دیاركر، كا چاوان دەولەت ل سەر ڤى ئەردى دشێن ب رێكا بازرگانیێن سیاسى، جڤاكان هەلوەشینن و هەلوەریانا كەرت و ئالاڤیێن وان بدەنە بەر گەفێن ئەقلێ سه‌رده‌مێ جیهانگیرى. پەتایا کورۆنایى، قوناغێن زەمەنى و ئاین و سیکولاریزم ب هزرێن جودا دناڤ جڤاكى دا گەرم كرن، زەمەن ب نموونا/ بكارئینانا ئالاڤێن كەڤن وەکو ئەفسانە. ئاین ب نموونا/ خفس خەلاتێ خودایى دژى جڤاكێن مۆدێرن دین. سیکولاریزم ب نموونا/ ترس و تێكدانا ژینگەها سرۆشتى و سیاسى. ئها ب ڤى رەنگى جڤاكێن دره‌نگ مایى ب رێكا هزرێن كه‌ڤنار، پەنا برە بەر چارەسەریێ، بەلێ یێن نوو ب رێكا زانست و هزر و ئالاڤێن نوو، سەرەدەرى دگەل چارەسەریا وێ كر، كا دێ چاوان بەرامبەر ڤێ تووفانێ، ژیانا جێندەریا جڤاکى ژ ترس و کاریگەریا سایکۆلۆژیێ و دیرۆکى و دۆرهێلێ سەردەمى و سیاسى پارێزیت!.
ژێدەر:
(١)ـ كومه‌لێك نووسه‌ر:»فیمینیزم» وه‌رگێرانى: شاكار عه‌بدول و ئه‌وانى دیكه، چابخانه‌ى حه‌مدى ـ سلێمانى، سال 2017.
(٢)ـ د. نوال السعداوي، دراسات عن المراة و الرجل في المجتمع العربي، ط2ـ الموسسة العربية الدارسات والنشرـ بيروت، سنة 1990.
(٣)ـ حومه‌یرا موشیر زاده، له بزاڤه وه تا تیورى كومه‌لایه‌تى دوو سه‌ده‌یى فیمینزم، وه‌رگێران: مراد حه‌كیم، چ1، چابخانا وه‌رزاره‌تا په‌روه‌ردێ ـ هه‌ولێر، سالا2005.
(٤)ـ نوال السعداوی، نفس المصدر/ 1990.
(٥)ـ لەبارەی ئیکۆفێمێنیزم: هاڤپەیڤین لەگەڵ ماریا میس … جۆریس لێڤرینک، https://dengekan.info/archives/4496
(٦)ـ فیمینیزم، وه‌رگێرانى: كومه‌لێك نووسه‌ر، هه‌مان ژێده‌ر/ 2017.
(٧)ـ فیمینیزم، هه‌مان ژێده‌رێ به‌رى نها/ 2017.
(٨)ـ ئاشنابوون به هایدگه‌ر، وه‌رگێران: كومه‌لێك نوسه‌ر،چ1،چابخانا دلێر، سلێمانى، سالا2015،
(٩)ـ كومەلێك نوسەر:»مودێرنيزم»، وەرگێرانى: كارزان كاوسێن و ئەوانى ديكە، ب.چ، چابخانا حه‌مدى ـ سلێمانى، سالا 2018.
(١٠)ـ عزالدين الخطابي، اسئلة الحداثة ورهاناتها/ في المجتمع والسياسية والتربية، الطبيعة الاولى، الطابعة مطابع الدار العربية للعلوم ـ بيروت/ 1430هـ 2009.
