گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
غیاسەددین نەقشبەندی
بێگومان هەمی بوونەوەر و ئاژەڵ، تەنانەت یێت ئێکانە ژی Solitary ، مەیلەکا تایبەت بۆ رەگەزێ خۆ هەی، ل دەمێ ترسێ ئان سەرمایێ، ژبۆ پاراستنا خۆ و بدەستڤەئینانا پێدڤیاتی و چێژا گەرماتیێ و هەستا تەناهیێ خۆ ددەنە ئێک، ئەڤ خۆپێکڤەنویساندنە قەبارەکێ مەزنتر ددتە وان بوونەوەران، چونکی سنور دناڤبەرا وان دا نامینن دا بۆ دیتنێ ژ ئێک بهێنە جوداکرن؛ وەکی بوونەوەرەکێ مەزن و ترسناک دهێتە بەرچاڤێت دڕندان و بساناهی نەوێرن خۆلێدەن، چونکی سنور د ناڤبەراوان دا نەماینە لەوا ژێک ناهێنە جوداکرن و وەکی بوونەوەرەکی نەزاندراو و نەنیاس دهێتە بەرچاڤێت دڕندان، ئانکو مەزنتر ژپێچێبوونا وان بۆ هێڕشکرنێ؛ د هەماندەم دا هەستەکا ئارامیێ و گەرما تیێژی ددەتە وان بوونەوەران.
پێشەکیەکا نە درێژ:
پتریا بوونەوەران دشێن ڤی کاری وەکی میکانیزمەکا خۆپارازتنێ بکەن، ژویژی نەبن، کو نەوێرن گەلەک خۆ نێزیکی ئێکبکەن چونکی ستریێت وان دچنە دئێکودوڕا، لەوما هەردەم مەودایەکێ دیارکری دناڤبەرا خۆدا دهێلن و خۆ گەلەک پێکڤەنانن، هەرچەندە ژویژی میکانیزما بەرگریێ یاهەی و پێدڤی هەندێ نینن خۆ گەلەک نێزیک بکەن ژسەدەما ترسێ، لێ پێدڤیاتیا خۆپێکڤەنانێ وەکی پێدڤیاتیەکا بایۆلۆجی و سایکۆلۆجی هەردمینیت.
ژهەڤنێزیکبوونا ئاژەڵان ل دەمێ سەرمایێ و ترسێ رەنگڤەدانەکا سروشتی و خۆزایە ژ بۆ پارازتنا نفشێ خۆ ژ نەمان و ڤەبریانێ، د هەماندەم دا تێگەهێ پێکڤەژیان و هاریکاریا مانێ ددەت، ئەو ژی ب ڕێکا خۆ گەرمکرن و خۆ پارازتنێ، ژویژی ئەو بدەست ناکەڤیت و ل شوینا وێ ئەو ستریێت سەر پشتێ وی دپارێزن و دبنە رێگر بۆ دڕندان و هەروەسا بێمنەتیەکا بۆونگەراییژی ددەتە ژویژی، هەرچەندە د دەمێت دی دا هەر خۆ نێزیکی ئێکدکەن بۆ نمونە: دەمێ زاوزێ و سێکسی و هەروەسا دەمێ دایەنی و دادوکیێ کو تێشکێت خۆ بخۆداندکەت، واتا خۆنێزیککرن ب مەبەستا زێدەبوون و بخۆدانکرنێ یە ئانکو پالنەرەکێ دی یێ هەی دویر ژ ترسێ.
گوتنا ئێکێ:
پارادۆکسا ژویژی: بەشەکێ نەڤەقەتیای ژ گرێبەستا کۆمەڵایەتی
ئەم نەشیین تیۆرا ژویژی ب دروستی تێبگەهین بــــــێی کو مە تێگەهشتنەکا باش بۆ گرێبەستا کۆمەڵایەتی هەبیت، چونکی گرێبەستا کۆمەڵایەتی ئەو تێگەهە یێ رێکخستنا پەیوەندیان دئێخیتە د چوارچووڤێ سیستمەکێ عەقلانی یێ ئەرێکری دا، دگەل پارازتنا ماف و ئەرک بۆ هەر تاکەکی و هەروەسا پارازتنا مافێت هەڤوەڵاتیبوونێ کو دبنە ئەرک ل سەر دەستهەڵاتێ و پێدڤیە ڤان مافان هەمیان بپارێزیت دا تاک هەست ب تەڤلیبوونێ بکەت و ژوی سیستمی هاڤی نەبیت و پەیوەندیا وی دگەل تاکێت دی پێدڤیە مەودایێ نێزیکبوونێ و ژێکدویر کەڤتنێ دژیان و بەرکەڤتنا رۆژانە یێ تەندروست و مسوگەربیت، ب کورتی گرێبەستا کۆمەڵایەتی ئەو ترازیە یا کو ماف و ئەرکان دناڤ سیستمەکێ دادپەروەردا دپارێزیت.
دو چەقێت گرنگ ژ گرێبەستا کۆمەڵایەتی دچن:
ئێک: پەیوەندیا دناڤبەرا تاکان ل ژێر چاڤدێریا سیستمەکێ دادپەرەوەر دا. دەستهەڵات مافێ هەر تاکەکی و ئەرکێت وی دەستنیشان بکەت و ب ئێخیتە دژێر کومەڵەکا پڕنسیپ و یاسایان دا بساناهیتر تاک بشێن رەفتارێ دگەل هەڤبکەن و سنورێت خۆ یێت دیارکری بەرامبەر هەڤدو نە بەزینن و هەر تاکەک سنورێت خۆ بزانیت. دەستهەڵات چاڤدێریا وان پەیوەندیان دکەت و هەوڵددەت تێگەهێ دادپەروەریێ لسەر بنەمایێ ئەرک/ماف راگریت، و نەهێلیت تاکێت بهیز ستەمێ لتاکێت لاواز بکەن و هەروەسا دانپێدانەکا مۆڕالی بەرامبەر هەمی تاکان وەکهڤی هەبیت.
دوو: پەیوەندیا دناڤبەرا دەستهەڵات و تاکاندا، دیتنا دەستهەڵاتێ یا دادپەروەر بۆ هەمی تاکان ب ئێکسانی و وەکهەڤی دهەردو حالەتان دا خەلاتکرن و سزادان. هەر وەسا ئەرکێ دەستهەڵاتێیە کلاسێت کۆمەڵایەتی – چین – ل ژێر تێگەهێ گشتیبوونێ Public کۆنترۆل کەت و ب دەتە د سەر هەمی بەرژەوەندیەکا تاکانە یا کەسان دناڤ پرنسیپێ گشتییەت تایبەتمەندیێ سنورداردکەت (العام یقید الخاص). د ناڤ ڤی پرینسیپی دا پارادۆکسەکا دی چێدبیت و دبیتە گرفت دڕێکا تێگەهشتنا دەقێ ژلایێ فقهیڤە Jurisprudence و هەروەسا ژلایێ پرنسیپێت گرێبەستا کۆمەڵایەتی.
ستریێت ژویژی و گرێبەستا کۆمەڵایەتی:
گرێبەستا کۆمەڵایەتی هەروەکو من چەندین گوتارێت دیدا بەحسکری، گرێبەستەکا نەمۆرکریە دنابەر تاکو دەستهەڵاتێدا و هەروەسا دناڤبەرا تاکاندا، لژێر چاڤدێریا سیستمەکێ دادپەروەر و ڕەوا (شرعي) کو د ناڤ دا، ستەم ل هیچ تاکەکی نەهێتەکرن و دادپەروەری ل سەر هەمیان بیاسایەکا نڤیسی بهێتە تومارکرن، ماف و ئەرکێت تاکی و کەسایەتیا وی یا واتاگەر و یا فیزیک، ب ئاشکرایی و زەلالی بهێنە پارازتن هینگی دێ تێگەهێ هەڤوەڵاتی چێبیت و دێ کەڤیتە ژێر کومەڵەکا یاسا و رێسا و عورف و دابوونەریتان دا و دێ گرێبەستا کۆمەڵایەتی ل سەر ڤی بنەمای هێتە چێکرن.
بوونەوەر د ناڤ گاڕانێ دا سەرە، ل خۆارنگەهێ نەفەرە، د فرۆکە و شەمەندەفڕ و پاسێ دا سیارە، و ل نەخۆشخانێ لێگەڕە (مراجع)، لێ دن اڤ کومەڵگەهێ دا هەڤوەڵاتیە، چونکی کومەڵگەهـ نە کومەڵەگایە، بەلکو پێکهاتنەکا سڤیلە دناڤبەرا تاکان دا ل ژێر چاڤدێریا سیستمەکێ مۆڕاڵی و دادپەروەر.
هەرکارەکێ دەستهەڵات بکەت یێ دویربیت ژ بنەما و پڕنسیپێت ڤێ گرێبەستێ، دێ باوەریا تاکی ب وێ دەستهەڵاتێ کێمبیت و هێدی هێدی حەتا دگەهیتە راددێ بێباوەریا هەمەگەر، «هینگی ئەو تاک ئێدی هەست بهەڤوەڵاتیبوونێ ناکەت و دێ هەستا تەڤلینەبوونێ ل سەر زاڵبیت و دێ خۆ ژسیستمی ڤەکێشیت چونکی هەست ب دادپەروەریێ ناکەت و ئێدی وی سیستمی ب یێ خۆ نزانیت و دێ بقوناغ خۆ ژێڤەکێشیت، چونکی دێ ژپەیوەندیان تازی بیت و دێ چیتەڤە دکەڤلیژانکێ خۆدا و دێ هاڤی بیت (إغتراب) کو دویماهیک قوناغا بێباوەریا تاکیە دگەل سیستمی». (١)
ئەگەر سیستم یێ دادپەروەر بیت و شیا ترازیا دادپەروەریێ د ناڤبەرا تاکان دا ب پارازتنا مافێت وان ڕاگریت، دێ هەڤوەڵاتی کەڤنە د بارەکێ رێکئێخستنەکا مۆڕالی دا و دێ ئارمانجا وان یا بلند بیتە بەرژەوەندیا گشتی و ڤیانا وەڵات و هەڤوەڵاتیێت دی ژی. ئەنجامێ ڤێ رێکئێخستنا مۆڕاڵی، ل شوینا هەستا هاڤیبوونێ، دێ هەستا خۆدنواندنێ (تحقیق الذات) Self -Actualization پەیدابیت و دێ هەڤوەڵاتی وی سیستمی پارێزن و باشترلێکەن و بەرەڤ پێش بەن.
د ناڤ سیستمێت پێشکەڤتی دا بەردەوام ئەڤ ڕێکە یێت هاتینە بەرپاکرن و بەردەوامیا پێشکڤتنێ یا کریە پەیڕەوەکا بەردەوام، دا کومەڵگەهـ ب زیندی بمینن و وەرارێ بکەن.
پارادۆکسا ژویژی، بهەر حال و هەر چەوا هاتبیتە شڕوڤەکرن پشکەکا گرنگە د ناڤ تیۆرا گرێبەستا کۆمەڵایەتی دا، چونکی راستەو خۆ یا گرێدایی پەیوەندیێت تاکانە دگەلهەڤ و پەیوەندیێت تاکان دگەل دەستهەڵاتێ، هەروەسا گەلەکا گرنگە دەستهەڵات گەلەکا زەلال و ئاشکرا و دیاربیت کا وێ چ ژهەڤوەڵاتی دڤێت و هەڤوەڵاتیێ قەنج (المواطن الصالح) ل نک وێ کیە؟ پێدڤیە تاک ب دروستی ددەستهەڵاتێ بگەهیت دا بشێت فەرمانێت گشتی دڕێکا وێدا، پێخەمەتی بەرژەوەندیا گشتی ئەنجامبدەت.
ژبۆ ڤێ چەندێ، پێدڤیە دەستهەڵات ژی دەستهەڵاتەکا دادپەروەر و خەمخۆر و خۆیندەوار بیت و بەرێ پویتەپێکرنا خۆ راستەوخۆ ب دەتە بەرژەوەندیا گشتی و پرنسیپێ چێکرنا هەڤوەڵاتیێ قەنج، پێدڤیە پیتەی پتر ب لێکوڵین و بۆچونێت فەلسەفی و کۆمەڵناسیبدەت، دا بشێت گوتارەکا ئینتیلیکتوال رەوشەنبیر بەرهەمبینیت و تاکژی بساناهیتر تێبگەهیت، دا ببیتە تاکەکێ گوهدار بۆ رێنمایی و یاسایان.
– ئەڤ جورێ پەیوەندیێ دناڤبەرا تاک و دەستهەڵاتێدا، پەیوەندیەکا ئاستبلندتر دناڤبەرا تاکانژیدا چێدکەت و کارتێکرنێ لسەر ئۆتمسفیرێ گشتی دکەت و کۆمەڵان بەرەوپێشڤە دبەت.
دیالیکتیکا ترس و پێدڤیاتیا نێزیکبوونێ:
دیالیکتیک (جدل) «پەیڕەوەکێ هزریە لسەر بنەمایێ بەروڤاژان (تناقض) و شروڤەکرنا وان دهێتە بکارئینان، بمەبەستا بدەستڤەئینانا راستیێت نویتر و ئاستەکێ بلندتر یێ تێگەهشتنێ»(٢)، بنەکوکا ڤی پەیڕەوی لسەر دیاردە و دژێت وان پەیدابۆیە، هەر هزر بیروکە Notion بەروڤاژەکێ تایبەت ب خۆڤە یێ هەی و پێشکەڤتنا وان دیاردە و بیروکان لسەر ململانێیا وان دژان دهێتە ئەنجامدان و تەڤگەریا وان دناڤ بیروکەیەکا نویدا سەرهەلددەت.
ئەڤ پەسەنێت هەنێ، ژویژی دکەنە ئاژەڵەکێ کێم وێنە، لەوا ژی فەیلەسوفێ ئەڵمانی ‹شۆپینهاوەری› Arthur Schopenhauer 1788-1860 وەکی ژێوەرگرتنەکا (إستعارة) عەقلاني نمونا ژویژی بکارئینایە دناڤ فەلسەفا خۆ یا رەشبینگەراییدا.
دیتنا وی بۆ هەمی تشتان رەشبینی و گومان تێدا دهێتە دیتن، لێ، ب ئێک ژ گرنگترین فەیلەسوفێت ئەڵمان دهێتە هژمار و جهێ دەستێ وی بتایبەت لسەر ئایدیۆلۆجیا ئەڵمانی یێ دیارە. هەرچەندە ‹شۆپینهاوەر› هەڤدەمێ ‹هێگل›ی بۆە، لێ بەشەک نەبۆە ژ شەپۆلا ئایدیالیزمێ، بەلکو هەردەم دژایەتیا وێ یا کری، دگەل هەندێژی هزرا وی کارتێکرن یالسەر چەندین فەیلەسوفان کری پشتی خۆ وەکی: ‹نیچێ› و›هایدیگەر› و تەنانەت هزرێت وی کارتێکرنا لسەر سارتەر و›کێرکگارد›ژی کری. هەمی ڤان فەیلەسوفان هزرا وی یا وەرگرتی بێی رەشبینیا وی›نیچێ› ئیرادە وهێز یاکریە بنەکوکا ژیانێ و هایدیگەر›ی پویتە یێ ئیرادێ دای وەکی لڤینەرەکێ هەبوونێ، لێ ویژی دیتنا رەشبین یاد فەلسەفا ‹شپپینهاوەریدا رەتکری .
فەلسەفا ‹شۆپینهاوەر›ی پتریا وێ لسەر بناغێ ڤین Will (فلسفة الإرادة) دهێتە دامەزراندن و دیتنا وی بۆ گەوهەرێ جیهانێ دیتنەکا رەشبینە و چاڤکانیا هەمی بەدیانە، دیتنا وی بۆ ژیانا مرۆڤیژی هەمی رەشبینیە چونکی دناڤ ململانێیەکا بەردەوامدا ڤینا مرۆڤی یابەردەوامە، ئەو ڤینا چ جاران تێرنەبیت، ئەوە ئەو ڤینا کوورە دڕەفتارا هەمی بوونەوەراندا بگورەی پلا هشیاریێ دبیتە سەدەما ژان و پەژارەیی.
‹شۆپینهاوەر›ی تێگەهێ ژویژی وەکی نمونە وەرگرتیە و گریمانا خۆ لسەر دامەزراندیە بۆ مرۆڤان و مەودایێت کۆمەڵایەتی دناڤبەرا تاکاندا.
ئەز گەلەکێ بستە نینم دەما دبێژمە گرفتا ژویژی تیۆر› نزانم کا دێ چەوا شێم ناڤێ تیۆر لسەر گرفتا ژویژی دانێم؟ شۆپینهاوەری «دپەرتوکا Parerga und Paralipomena کو لساڵا 1851 بئەڵمانی نڤیسی وهاتیە وەرگێڕان بۆ ئینگلیزیێ».(٣) چونکی چ پەسەنێت تیۆران تێدانینن، پتر ژێوەرگرتنەکا عەقلانیە ولسەر بنەمایێت لۆجیکی وەکی تێبینیەک بۆ گرفتا ژویژی کاردکەت.
ترس لنک بوونەوەران ژ ئەنجامێ ئەزمون و تاقیکرنێت رابردونە، کو جارەکێ ئان پتر دناڤدا دەربازبۆین، دوی دەمێ کو پێدڤیبۆە خۆ نێزیککەت، ستریان توشی نشوستیێ کریە و ژانا پێکڤەژیانێ کریە «دیللاما Dilemma»(٤) کو نەدشێت خۆ گەلەک نێزیکبکەت و نەدشێت خۆ دویربێخیت، چونکی یێ پێدڤی خۆنێزیککرنێیە.
خۆ پارازتن ژخۆنێزیککرنێ کو پێدڤیاتیەکا نەچارە، هندەک جاران ئازار ژێ چێدبن، ژبەر رەنگڤەدان و هەست و دەرونا یێ بەرامبەر و گوهڕینێت ژنشکیڤە، ئەوژی دێ مەترسیەکێ لسەر بارودوخێ وێ پەیوەندیێ کەت و دێ ژانێ بۆ هەردو لایەنان چێکەت.
سترییێت ژویژی نە هەما سترینە پێڤە، ئان تەنێ سیستمەکێ بەرگریێنە، ، بەلکو پتر درویشمەکێ تەسەلیا تاکبوونێیە، کو بێمنەتیەکا ئاشکرا ددەتە ژویژی.
ئەڤەبۆ بکورتی ئەوا ‹شۆپینهاوەری› وەکی ژێوەرگرتنەکا عەقلانی ژ ژیانا ژویژی وەرگرتی و لسەر کۆمەڵگەهێ مرۆڤان کریە نمونەکێ مەجازی.
پەیوەندیێت مرۆڤایەتی لنک هندەک فەیلەسوفان بتایبەت یێت بۆونگەرایی پانتایەکێ دناڤبەرا بتنێبوونەکا کو دبیتە سەدەمێ خۆدپارازتنێ و دهەماندەمدا ژ تێکەلیا مەترسیدار دگەل تاکێت دی.
ژویژی دزانیت ستریێت وی بۆ بەرگریێنە ژ مەترسیێت دەرەکی، دهەمان دەمدا دزانیت کو هەر ئەو سترینە دبنە رێگر بۆ تێکەلیا وی دگەل ژویژیێت دی کو نە مەترسیێت دەرەکینە و پێدڤیاتیا وەرگرتنا گەرماتیا بکومەڵ، هەروەسا مرۆڤژی نیگەرانیا وی وەلێدکەت خۆ ژخەلکێ دویربێخیت دا خالێت لاواز نیشا نەدەت، چونکی ژئیشاندنێ دترسیت، ئەڤ نیگەرانیا مرۆڤی ناهێلیت مرۆڤ خۆشیێ ب پەیوەندیێت جڤاکی ببەت، ژبەر هندێیە ئەم هەمی حەزدکەین مەودایەکێ دیارکری دناڤبەرا مە و ئەوێدیترێدا بمینیت، وەکی خالەکا بەرپەنی کو تەنانەت کەسێت نێزیکژی هەمی تشتا ژمرۆڤی نەزانن.
ئایا دێ شێین هندەک ژ ستریێت خۆ لادەین دا بشێین پەیوەندیێت گەرمتر دگەل مرۆڤێت دی چێکەین؟ ئانژی هەردەم ب چەکێ ستریا خۆ دویربێخین و ڤینا تێکەلیێ ژبنی ژناڤببەین و دناڤ سەرمایا هەرەکیدا بژین دویر ژکەسێت دی.
دناڤ ڤێ دوالیستێدا مرۆڤ دکەڤیتە د هەمان دوو ڕیانێدا، سروشتێ مرۆڤی حەزدکەت دگەل کەسانێت دی بژیت بۆ سوپاسگەریێ Appriciation دهەمان دەمدا ژ ئیشاندنێ دترسیت دکەڤیتە د بارێ دیللامادا چونکی نزانیت کیشکێ هەلبژێریت: بتەنێبوون دگەل پارازتنا ‹خۆد› ێ خۆ، ئانژی تێکەلی دگەل خەلکێ دی و خۆشی برنەکا بترس ژئێشاندنێ.
مرۆڤ بهەمان شێوێ ژویژی قەلپەکێ رەق یێ گریمانەیی لدورخۆ چێدکەن و گەلەک بساناهی ژوی قەلپی ناهێنەدەر و ناهێلن کەسێدیژی بهێتە دناڤ وی قەلپیدا، چونکی بۆ وان ئەو قەلپ مسوگەریا تایبەتمەندی و تەناهیێیە، لەوا ئەم دبینین دناڤ کومەڵگەهێت مرۆڤاندا هندەک تاک قەلپیچکێ خۆ ستویرتر لێدکەن لدەوروبەرێت خۆ قۆزاخەکێ چێدکەن -چ برەفتار و چ بتێکەلی- دا هێزەکێ نیشانبدەن لێ نەوەسانە، ئەو تاک بۆ شکاندنێ ژهەمیان نازکترن و هندی قەلپێ خۆ ستویرتر لێبکەن، ئەو نیشانا وێیە کو ژناڤدا د لاوازترن.
ئەڤ دیتنە دناڤ کومەڵگەهێت مەدا پتر دهێتە دیتن چونکی ماف و ئاسایشا تاکی هەردەم یابەربەردایە و چ بەربەست نینن مسوگەریا هندێ بکەن کو تاکێت دی وان ئەزیەتنەدەن و نەبوونا رێسا و یاسایانژی ڤێ گەفێ زێدەتر لێدکەت. دناڤ کومەڵگەهێت مەژی دا دێ بینین کو ژن، بتایبەت ئەوێت دناڤ زەلاماندا شولدکەن و ئەوێت دناڤ سروشتەکێ نێرینەدا دژین و چەوساندن پتر لسەر ناخێ وان رەنگڤەددەت، ئەو کەڤلیژانکێ خۆ رەقترلێدکەن و تەنانەت دکەنە دیوار و کونکریت دناڤبەرا خۆ و ئەوێت دیترێدا، دا چ جاران کەسەک وێرەکیێ نەکەت و ژ وی دیواری دەربازببیت. بگشتی زەلام و ژن، ئەوێت گەلەک زێدەگاڤیێ دڕایەتیا خۆدا دکەن و دیوارەکێ رەق نیشا دەرڤە ددەن، ئەو ژناڤدا د تەنا نینن بەلکو ناخەکێ نازک و ئالوز و گەلەک قابلی شکاندنێ ڤەدشێرن.
میتافۆرێ ژوژی پشتی شۆپینهاوەری:
ئەڤ ڤەگوهازتنا عەقلانی پشتی ‹شۆپینهاوەر›ی ژلایێ گەلەک فەیلەسوف و زانایانڤە و بشێوازێت جودا هاتە بکارئینان، خۆاندنێت ‹میشێل فۆکۆ ‹ د ڕێڕەوا هیرمینیۆتیکیدا کۆهزرەکا جوداتر چێدکەن ژ دیتنا بۆونگەراییا شۆپینهاوەر›ی دەربارەی ترس و ژێک نێزیکبوونێ.
بۆچونێت ‹فۆکۆ›ی بەرەڤ لایێ دەستهەڵات و دسیپلنێ Discipline (إنضباط) ڤەدچن، بتایبەت دکومەڵگەهێت سەردەمیانەدا، هەرچەندە ‹فۆکۆ›ی چ شروڤەکرنێت راستەوخۆ بۆ وی تێگەهی نەکرینە وەکی تێگەهەکێ تەسەل و سەربخۆ، بەلکو ویژی وەکی گەلەک هزرمەندێت دی پتر وەکی دەستپێکەک بۆ بەرفرەهکرنا رەهەندێت کۆمەڵایەتی و فەلسەفی یێ بکارئینای، هندەک جاراندا دەرونناسیژیدا وەکی ئالیەتا ئامیرگەریا ژێکنێزیکبوونێ دناڤبەرا تاکاندا لژێر تێگەهەکێ مەعریفی و دەستهەڵاتداریدا بکارهاتیە.
ئەو گوهڕینێت ‹فۆکۆ›ی دناڤ تێگەهیدا کرین لژێر روناهیا بۆچونێت ‹شۆپینهاوەر›ی بوونە، بێی کو وەکی ژێدەر ، ئان تەنانەت باسێ تیۆربوونا وێ ژی بکەت.
- گوهڕینا تێگەهی ژ رەهەندەکێ تاکگەری بۆ رەهەندەکێ دامەزراوی/دامودەزگاهی (مؤسساتي).
- هندیکە ‹شۆپینهاوەر›ە، تەکەز لسەر رەهەندێ تاکی دکەت وەکی حالەتەکا بۆونگەرایی وبدیتنەکا ئۆنتۆلۆجی، ئانکو وەکی رەنگڤەدان دبینیت، سروشتێ مرۆڤی بەرەڤ تێکهەلیێ پالددەت و دهەمان دەمدا ترسا کەسی ژ ئازاردانێ وی دویردئێخیتەڤە.
- ‹فۆکۆ› پشتبەستنێ ب شڕوڤەکرنەکا بوونیادگەریڤە دکەت: چەوا دەستهەڵات دڕێکا دامەزراواندا دهێتە بکارئینان، مەودایێ تەندروست دناڤبەرا تاکاندا رێکدئێخیت و کێشا دویری و نێزیکیێ، پەیوەندی ب هەستێت مرۆڤیڤە نامینیت، هندی کو گرێدایی سیستەمەکێ ئالوز یێ دامەزراوان بیت، بڤێ چەندێژی گرفتا ژویژی دبیتە گرفتەکا سیاسی/کۆمەڵایەتی پتر ژ گرفتەکا سۆسیۆلۆجی و دەرونی یا بێگەرد، کو دێ پتر کەڤیتە ژێر کونترولکرنا دامەزراواندا و دێ پیڤەرێت یاسایی و سیاسی حوکمی تێدا کەن.
- گوهڕێنا دیتنا رەشبین ب دیتنەکا شروڤەکاری و بشێوازێ هەلوەشاندنێ (تفکیك) لنک ‹شۆپینهاوەر›ی خۆیادبیت، کو بەردەوام دیتنەکا رەشبین لسەر هزرا ‹شۆپینهاوەر›ی هەبۆە، ژئەنجامێت ڤینا مرۆڤی یا کو چجارا بداوی ناهێت ویا گرێدایی سروشتێ مرۆڤیە.
- ‹فۆکۆ› بۆچونا خۆ لسەر پەیڕەوێ رەخنا دیرۆکی مەعریفەیا ئارکیۆلۆجی Archaeology of Knowledge ئاڤادکەت، ئانکو زانینا ئارکیۆلۆجی دکەتە بنەمایێ چێبوونا سیستمێت سیاسی یێت نوی، ‹فۆکۆ› دڤێ بۆچونێدا گرفتا ژویژی سڤکترلێدکەت.
- نێزیکبوون و دویرکەڤتنا تاکان ب رەنگڤەدانا دیروکی دهێتەگوهڕین ژ پەیوەندیەکا سروشتی بۆ پەیوەندیەکا زانین و دەستهەڵاتێڤە، کو گرفتا ژویژی ئێدی وەکی قەدەرەکا بوونگەرایی ناهێتە دیتن، بەلکو ڤەدگڕینیتەڤە بەرهەمێ هزرا کۆمەڵایەتی کو بگوهڕێنا شێوازێت دەستهەڵاتێ دهێتە گوهڕین.
چاڤدێری و دسپلین، لشوینا سوز و سروشتێ:
دکارێت بنەڕەتیدا وەکی پەرتوکا ‹چاڤدێری و سزادان› 1975 و ‹دیروکا سێکسی› 1976 ، ‹فۆکۆ› ئامیرێت هزری بۆ چاڤدێریێ دادمەزرینیت،و رادکێشیتە دناڤ هویراتیێت ژیانا رۆژانەدا، کو تاک-هەمی تاکەک- فێری راستکرن و گونجاندنا رەفاتارا خۆ یا کەسایەتی Self-discipline ل ژێر چاڤدێریا دەستهەڵاتەکێ بکەن، خۆاندنا ‹شۆپینهاوەر› لسەر رەفتارەکا ناچار دهێتە دامەزراندن، کو ژویژی نەوێریت خۆ نێزیکبکەت ژبەر ژانێ، لێ ‹فۆکۆ› وان ستریان و وێ ژانێ دکەتە دناڤ سیستمەکێ خۆڕستیدا کو تاک ملکەچێ سیستمەکیە دا ئازار ڤێنەکەڤن، ئەو سیستم مەودایێ دویری و نێزیکیێ لژێر چاڤدێریەکا بەردەوام رێکدئێخیت.
بڤێ چەندێ گرفت لژێر رەهەندێ بایۆلۆجی و سایکۆلۆجی نامینیت، لێ دچیتە دقوناغا خۆد ێ گوهداردا، ئەوا یاسایێت سڤیل حوکمی تێداکەن، نەک هوکارێت بایۆلۆجی.
فۆکۆ› و زاراڤێ بیۆپۆلیتیکس Biopolitics
دانانا ڤی زاراڤی دخۆدا پروسەکێ پێشڤەچونێیە و قوناغەکێ بپێش بایۆلۆجی دکەڤیت، بناغێ مرۆڤێ گوهدار د ناڤ سیستمەێت سیاسی یێت مۆدێرندا کو زاراڤێ سیاسەتا زیندی ژێ چێدبیت، ئەوە یێ دەستهەڵات بەردەوام زێرەڤانێ ژیانا سیاسی یا تاکان بیت و کونترولکرنا رێکا راست بۆ تاکان بکەت، دا بشێت وێ کومەڵگەهێ دامەزرینیت ئەوا وی دڤێت، هەروەسا ژیانا وان و تەندروستی و لڤین و تەنانەت زێدەبوونا وانژی کۆنترۆلکەت دا وەکی ژویژیان ژبەر حالەتێ پێدڤیاتیا بایۆلۆجی ستریێت وان دئێکودوڕا نەچن.
ئەڤ هەوڵە و گەلەکێت دیژی لسەر دامەزراندنا هەڤوەڵاتیێ جیهانی هاتینە دان، وەک ئاماژە بۆ وی تێگەهی، یێ ژهەمیا گرنگتر ‹ئیمانوێل کانت› 1724-1804 ب شێوازەکێ تەسەل لسەر تێگەهێ هەڤوەڵاتیێ جیهانی نڤیسی، دناڤ پرۆژێ وی یێ فەلسەفی ئەوێ مۆڕالێ ب یاسایا ناڤدەولەتیڤە گرێددەت، «دناڤ پەڕتوکا (پرۆژێ ئاشتیا بەردەوام)دا 1795 وپێدڤیاتیا دروستبوونا یاسا گەلان Völkerrecht کو لسەر پڕنسیپێت عەقلانی بهێتە دامەزراندن و ئاشتیا بەردەوام بەرپابکەت».(٥)
- ‹شۆپینهاوەر› تەکەزێ لسەر پەیوەندیێت تاکانە دکەت -پەیوەندیێت کەسەکی دگەل ئێکێدی- وێ پەیوەندیێ ددانیتە سەر لێڤا مەودایێ ژانا کەسایتی، لدەمەکی ‹فۆکۆ› ڤێ تیۆرێ ژێکڕادکێشیت و ژوی ئاستی دەربازدکەت و دگەهینیتە ئاستەکێ بلندتر کو خاندنێ لسەر سیستمێت دامەزراوەیی یاسایی، تەندروسی، لەشکەری و کۆمەڵایەتی تەنانەت پەیوەندیێت کەسایەتی و بەرکەڤتنا وانژی، لڤێرێ چارەسەرەکا باشتر بۆ گرفتا ژویژی دبینیت ودئێخیتە ژێر دەستهەڵاتەکا تایبەتڤە.
پارادۆکسا ژویژی و هزرمندێت دی:
گەلەک ژ فەیلەسوف و هزرمەند و لێکولەران ئەڤ دیللامایە بجورێت جودا شروڤەکریە و بجوداهی ژ بۆچونا ئێکێ یا ‹شۆپینهاوەر›ی خۆاندن بۆکریە؛ ‹سیگمۆند فرويد› (1856–1939) دپەرتوکا ‹سایکۆلۆجیا گروپی و شروڤەکرنا خۆد ی› لساڵا 1921ێ، دەربارەی پەیوەندیێت کۆمەڵایەتی و ئالیەتا بەرگریا تاکی ژ تێکەلیێ دگەل کەسێت دی. فرۆید›یژی بائاشکرایی ناڤێ ‹شۆپینهاوەری نەئینایە، لێ بیروکەیەکا نێزیک ژوێ یا دامەزراندی، ئەوژی دەربارەی «ململانێیا تاکان و ترسا خۆ نێزیککرن و تێکهەلیا زێدە ژان و گرفت ژێ چێدبن و هەروەسا گەفان ل سەربەخۆییا کەسایەتی دکەت».(٦)
یا گرنگە لڤێرێ ئاماژە بکارێت پیێر بۆردیۆ Pierre Bourdieu بکەین، چونکی جوداییەکا بەرچاڤ دناڤبەرا وی و فەیلەسوفێت دیدا یا هەی، بتایبەت ئەو لایەنێت وی هەلبژاردین: جوداکرنا چینایەتی، سەرمەایەداری و رەوشەنبیری/کەلتوری و دروستبوونا ئاستەنگێت کۆمەڵایەتی دناڤبەرا چینێت جودادا، کوسپێت کەلتوری و کۆمەڵایەتی کو ناهێلن هەمی تاکێت کۆمەڵگەهێ پێکڤە ببۆهژن و چینەکا نویتر چێکەن.
گوتنا دووێ:
مەودایێت خۆنێزیککرنێ:
– مەودایێ گشتی بۆ ژهەڤنێزیکبوونێ چەندە؟
پارازتنا مەودایێ ژهەڤنێزیکبوونا تاکان پتر لسەر دابوونەریت و (عرف) پێکهاتنێت کۆمەڵایەتی یێت نە مۆرکری دچیت و هەروەسا جهـ و دەم، وەک دوو فاکتەرێت سەرەکی بۆ دیاریکرنا وی مەودای، هەمی بگورەی جوداهیا کەلتوریی، یاسایی، ومۆڕالی، دهێنە گوهڕین. چ یاسا لسەر هەمیان وەکی ئێک ناچەسپن، چونکی دگرێدایی بارودوخێ گشتینە و بگورەی سروشتێ کۆمەڵایەتی گوهڕین لسەر دهێنەکرن، ژئەنجامێ رەفتارکرنێ و پێدڤیاتیێت رۆژانە مرۆڤ دگەل مرۆڤێت دی یێت نەنیاس بەرکەڤتنێ و رەفتارێ دکەت.
بۆ نمونە: دەما ئەز دچمە دکانا جلک فروشتنێ، هەر ئێکسەر پشتی سلاڤێ کو -رێسایەکا بەربەڵاڤە- دناڤبەرا من و جلک فروشیدا گرێبەستەکا کۆمەڵایەتی یا نە مورکری چێدبیت، ئەو ئێکسەر مەرز و سنورێت رەفتارێ دگەلمن دزانیت و ئەزژی ئێکسەر دێ زانم کو نابیت هەمی تشتان ددکانێڤە بکەم.. دەما لسەر جادێ سیارا خۆ لنک جگارەفروشەکی دراوستینم دگەل سلاڤێ، گرێبەستەکا کۆمەڵایەتی چێدبیت: ئەو دزانیت کو نابیت سەرێ خۆ دپەنجەرێڕا بینیتەژور و ئەزژی دزانم نابیت شیشێ سەیارێ نەئینمە خۆار و نابیت بکێماسیڤە گازیکەمێ و ئەوژی نابیت بشێوازەکێ بێتورە بەرسڤا من بدەت، ئەو دزانیت کا رەفتار دگەل ژنێ چەوانە و دگەل زەلامی چەوا.. هتد.
من بەری نهو گوت دەم و جهـ دوو فاکتەرێت گرنگن بۆ گوهڕێنا شێوازێت رەفتارێ دناڤ دابوونەریت و رێسایێت کۆمەڵایەتیدا، مەبەستا من ئەوە کو ئەڤ مەودایێ مۆڕالی ئەوێ دناڤبەرا تاکاندا، بگورەی بارودوخێ دەرەکی قابلی گوهڕینێیە، بوونمونە: ئەستەمە ئەز خۆدانێ دکانێ هەلگرم، نابیت، و ئەستەمە ئەز دەستێ وی بگرم و ئەستەمە ئەز قوپچێت کراسێ وی ڤەکەم، بەلێ پا ئەگەر ئەز چومە دژورڤە و من دیت یێ ژخۆچوی ودلگرتیبۆی، ئان یێ دکەڤیت، بلا نەنیاسم، دێ دەستێ وی گرم و دێ قوپچێت کراسێ وی ڤەکەم و دێ هەلگرم ، ئەڤە بنەمایەکێ مۆڕاڵیە کو پێدڤیە هەمی کەس هزرا خۆ تێدابکەن؛ ئەز دشێم وەنەکەم و هەما ژدکانێ دەرکەڤم و من چ شولپێنەبیت، لێ ئەو ئەکتەکا نامۆڕالیە.
ئەستەمە (مستحیل) تو بشێی هزرا خۆ دهەندێ دابکەی کو دێ لێڤێت خۆ بلێڤێت مرۆڤەکی یێ کو تو نەنیاسی ڤەنی، لێ ئەگەر بارودوخ پێدڤیبۆ مۆڕال بسەر تشتێت دی دکەڤیت و دێ گەلەک باسانهی لێڤێت خۆ بلێڤێت وی ڤەنی چونکی پێدڤی ب هەناسەیا دەستکردە و ئەگەر وەەکەی دێ مریت.. هتد.
هوسا ئەم دشێن باشتر د مەسەلا مەودایێت کۆمەڵایەتی بگەیهن کو نمونە گەلەکن و دەرفەتا هندێ نینە ئەز هەمیا لڤێرێ بێژم.
مەودایێ یاسایی:
هەروەکی مە گوتی، چ مەودایێت نەلڤ نینن، بەلکو ب گورەی جهـ و دەم و رویدانێ دهێنە گوهڕین، بۆ نمونە: ل دەمێ کۆڤید کرونێ گەلەک ژوان دابوونەریتێت تێکەلبوونێ هاتنە گوهڕین و یاسایێت نوی ژ لایەنێ رێکخراوێت تەندروستیڤە پیدەرچون و کرە مەودایەکێ مەتریالی و فیزیک کو ژمیترکێ ئان دووان زێدەتر نابیت مرۆڤ ژئێکودو نێزیکببن، وەکی پروسەکا بەرگریێ و رێگری لبەلاڤنەبوونا پەژیکێ، لێ ئەو مەودایەژی نە یێ نەلڤە و ب خلاسبوونا پەژیکێ ئەوژی نامینیت، هەرچەندە ددەمەکێ دیارکریدا بگورەی بارودوخی چێدبیت ببیتە تاوان ئەگەر بمەبەست خۆ ژئێکی نێزیکبکەی، هەروەسا مەودایێ دناڤبەرا تاکاندا ل هۆڵا ئەزمونان دهێتە دیارکرن دا کەس دەفتەرا کەسێ نەبینیت. لڤێرێ ئەز دشێم ئەرگیومینتا هندێ بکەم کو مەودایێ دویربوونێ دهێتە سەپاندن، نەکو مەودایێ ژێکنێزیکبوونێ.
مەودایێ مۆڕالی (أخلاقي) :
ئەڤ مەودایێ مۆڕالی ئەوە ئەوێ دحالەتێت دئاساییدا دهێتە رەچاڤکرن، لسەر بنەمایێ گرێبەستا کۆمەڵایەتی و رزێگرتن ل پرنسیپێت پێکڤەژیانێ. دناڤ هندەک کومەڵگەهاندا و بگورەی دابۆ نەریت و بەها و ئاکارێت وان خۆژێکنێزیککرنا گەلەک دبیتە مایێ هەرەسان و ئیزعاجبوونێ، لەوما پێکهاتنەکا لسەر هەی کو نێزیکی 1.20 حەتا 1.45 مەترا چوارگوشە دهێتە دانان، دبێژنێ مەودایێ کەسایەتی و دڤێت بهێتە پارازتن کەسەک نەشێت ژێ دەربازببیت مەگەر ب رەزامەندیا مرۆڤی (دەسگر، ژن و مێر، زاروک..هتد) دناڤ وی مەودایدا مرۆڤ هەست بئارامی و تەناهی و سەلامەتیێ دکەن و هەروەسا نیشانەیەکا ڤەشارتیە بۆ پارازتنا کەسایەتیا واتاگەر (معنوي) بتایبەت لدەمێ رەفتارکرن و بەرکەڤتنا وی دگەل خەلکێ دی.
‹ئیدوارد. تی. هال› Edward T Hall 1914-2009 چەند لێکولین و خۆاندن لسەر ڤی تێگەهی کرینە پتر لایەنێ ئەنترۆپۆلۆجینە، دنڤیسینا خۆدا ‹رەهەندێ ڤەشارتی› Hidden Dimension لساڵا 1966 دەربارەی تێگەهێ Proxemics وەکو زانستەکا تایبەت بخۆاندنا مەودایێ دروست دناڤبەرا تاکاندا، و ئەوبخۆ چ مەودایێت درست نینن و هەر جهەک بگورەی کەلتورێ خۆ مەودایەکی دکەنە عورف، لێ ئەوا ب نێزیکیڤە مرۆڤ پتر حەز ژ دویریا میترەکێ، ئان 1.45 دکەت، هەرچەندە ئەڤ جورە مەودایە نەبۆیە یاسایەکا پێگیر بۆ هەمی تاکان و لهەمی جهان.
گوتنا سیێ:
بەرفرەهکرنا تێگەهێ ژویژی
د زانستا کۆمەڵناسیدا و بئاشکرایی دناڤ نڤیسینێت ‹ئێرڤینگ گۆفمان› Erving Goffman 1922-1982 ڤی جورێ بەرفرەهکرنێ همبێزدکەت، بتایبەت نمونا وی بۆ ژیانا رۆژانە، کو وەکی شانویەکێ دبینیت و چەوا تاک د وێ شانویێدا رولێ خۆ دبینن و وان تشتان نیشانددەن ئەوێت وان دڤێت و چەوا ژترسا نیشاندانا لاوازیێ ڤەدشێرن و ژرەخنێ و رەتکرنا جەماوەری دترسن.
دپەرتوکا خۆد نمایشکرنا مرۆڤی دژیانا رۆژانەدا Presentation of Self in Everyday Life 1956. دیتنا ڤێ رەفتارێ ژلایەکیڤە وەکی گرفتا ژوژی دهێتە بەرچاڤ، کو مرۆڤ بترسڤە خۆ ژخەلکێ دی بشێوازەکی نێزیکدکەت لێ هەمی تشتان نەشێت تازیکەت و خەلک هەمی تشتان ژێ بزانن ژترسا ئەزیەتدانێ.
کارتێکرنا گرفتا ژویژی لسەر گرێبەستا کۆمەڵایەتی و تێگەهێ سیاسەت و فەلسەفێ ئەو چوارجوڤەیە یێ ‹جۆن لۆک› و هۆبز› و رۆسۆ›ی تێدا دیتی ژبۆ رێکخستنا ژیانا خەلکێ بباشترین شێوە. دیتنا ‹لۆک›ی ترسا هەڤبەش سەدەمەکێ گرنگە بۆ دامەزراندنا دەستهەڵاتەکا مەرکەزی و بهێز کو بشێت هەمی نەیاری و ململانێت تاکان بنبڕبکەت، لێ ‹هۆبز› بشێوازەکێ پیچەک جوداتر و نێزیکتر ژ گرفتا ژویژی دبینیت: تاک نەشێن پەیوەندیێت خۆ دگەلهەڤ رێکبێخن بێی هێزەکا خۆدان دەستهەڵات یاکو بشێت یاسایێ بدروستی لسەر تاکان بسەپینیت و دادپەروەریێ بزوری بەرپابکەت.
ئەگەر ئەم دیللاما و پارادۆکسا ژویژی لسەر بنەمایەکێ سۆسیۆسایکۆلۆجی شروڤەبکەین و هەلوەشاندنەکا بۆونگەرایی بۆ بکەین وەکی تێز ئان تێگەهەکێ باو، دێ بینین کو:
١- گەلەک ژگرفتێت تاکان دگەل هەڤ و دگەل دەستهەڵاتێ ژی نەبوونا تێگەهشتنەکا کویرە بۆ پێدڤیاتی و ڤین و ئارمانجێت تاکان، کو لهیڤیێ ژسیستمی ببینن.
٢- پێچێبوونا تاکان و باوەریا وان ب دەستهەڵاتێ، گەلەک پتره ژ ئەوا دەستهەڵات دشێت پێشکەشکەت ئان هزراخۆ تێدابکەت.
٣- ئەگەر دەستهەڵات نەشیا ئۆتمسفیرەکێ گشتی یا باوەریێ و هەستا هەڤوەڵاتیبوونێ لنک تاکان چێکەت، دێ گەلەک گرفت ژێچێبن و دێ دەستهەڵات هزرا تەخۆین و دژەبەرەکیا تاکێت نەرازیکەت، کو دبنەڕەتدا ئەو نە خاینن و نەدژی ئەزمونێ و نە دژی دەستهەڵاتینە، بەلکو تێنەگەهشتنەکا زەڵال دناڤبەرا واندا نەچێبۆیە کو بگەهیتە ئاستێ باوەریپێکرنێ.
٤- ئەڤ تێنەگەهشتنە دێ بیتە مایێ خۆ دویرئێخستنا تاکان ژ سیستمی و ئێدی نەخەما وانە کا دێ پاشەڕوژا وێ چلێهێت لسەر بنەمایێ گوتنا کوردەواری:(ئەو بەحەشتا بۆمن نەبیت، بلا کەر و گولک تێدا بچەرن).
٥- ئەڤ خۆدویرئێخستنا تاکان هەرچەند ژمارا وان یا کێمبیت، دبیتە مایێ ڤەکێشانا باوەریێ ژدەستهەڵاتێ و پویتەپێنەکرنا پرۆژێت دەستهەڵاتێ و هەروەسا رێژا دەنگدەران دێ بەردەوام لکێمیدەت، حەتا وەلێدهێت تەنێ مرۆڤێت دەستهەڵاتێ دمینن و خەلکێدی هەمی خۆ ژ پروسا کۆمەڵایەتی و سیاسی ڤەدکێشن.
٦- مرۆڤ دناڤ ڤان جورە سیستماندا وەکی ژویژی لێدهێت، ژلایەکی حەزدکەت بهێتە دناڤ کومێدا و ببیتە بەشەک ژسیستمێ کۆمەڵایەتی و سیاسی، لێ هەردەم ترسا ستریێت تاکێت دی و هەروەسا یێت دەستهەڵاتێژی دبنە رێگر دڤینا پشکداریێدا.
٧- هندی وێڤەترە دێ خرابترلێهێت و دێ تاک کەڤیتە دناڤ ترسەکا ناهشیاردا بتایبەت دناڤ رژێمێت تۆتالیتاری و شوڕشگێڕیدا، کو دەستهەڵات بدیتنەکا تەنگ هێڤدکەتە رەوشەنبیری و زانستێت کۆمەڵایەتی و هەست بهێزەکا هەلامەت دکەت چونکی دەوروبەر وێنەکێ نەیێ راست ددەنە سەرکردێت هەمەگەر (شمولي).
8- ئەڤ جورێ پەیوەندیان، نە جورەکێ ساخلەم و تەندروستە بتایبەت ئەگەر ڤینا ئاڤاکرنا مرۆڤەکێ ب مۆڕال و ئاستبلند مەبەستا وێ دەستهەڵاتێبیت، چونکی ب ڤی رەنگێ رەفتارێ و عەقلیەتێ تەنێ مرۆڤێت هەلپەرست و هەڕفتی و بێ کەڕامەت دهێنە بەرهەمئینان.
9- پاشماوێت نەرێنی یێت ڤی جورێ لێکتێنەگەهشتنێ، چێدبیت ببنە فاکتەرێت مەترسیدار بۆ هەر جورەکێ دەستهەڵاتێ ئەگەر زوی نەهێنە چارەسەرکرن، چونکی رێڕەوێت تاکڕەوانە و بێ مۆڕال نیشا خەلکێ ددەن.
– دەستهەڵات دبەرهەمئینانا تاکاندا پێدڤیە گەلەک یا هشیار و چاڤڤەکریبیت، چونکی تاکێ بەد و هەڕفتی و بێ دابوونەریت و بێ تەڤلیبوونا سیستمەکێ مۆڕالی، بۆ دەستهەڵاتێژی نابیتە مال، بەلکو ئەو دەستهەڵات بدەستێت خۆ بکوژێخۆ چێدکەن و مەزنترلێدکەن حەتا دگەهیتە رادا دڕندەیێ و تێکدانا مەزن.
10- مەزنبوونا دەرزا دناڤبەرا تاکاندا و هەروەسا دناڤبەرا تاک و دەستهەڵاتێ دا بڤی شێوەی مەزنتر لێدهێت و دبیتە گەلی و هەر ئێک ژوان دکەڤیتە رەخەکێ چێایی و تەنێ بەرژەوەندیا خۆ دپارێزیت، پشتی هەستکرنەکا کویر کو ئێدی دەستهەڵات بەرژەوەندیێت وی ناپارێزیت.
11- پەیوەندیا دناڤبەرا تاکاندا لشوینا پەیوەندیەکا بەرپرسانە و هاریکاری و خێر و قەنجی، دێ بیتە پەیوەندیەکا بەرژەوەندخۆاز و هەڤڕکانێ و دژەبەرەکی، کو تەنێ مالوێرانی و تێکدانا کۆمەڵگەهێ ژێچێدبیت.
12- نەمانا بەرژەوەندیێت هەڤبەش، مللەتی ژێکڤەدکەت و ئێدی نەشێن لسەر هەرتشتەکێ بچویکژی لسەر پێکبهێن. هەرئێکی بخۆیە، بگورەی زانین و تێگەهشتنا خۆ رەفتارێ دکەت.
13- خەلک دێ بیتە ژویژی و دێ وریایی و ترسا ئێشاندنێ بسەر هەمی هەستێت دی یێت هەڤپشک کەڤیت، ئێدی کەسێ باوەری بکەسێ نامینیت و دێ هەمی پێکەڤە کەنە بناسێت دەستهەڵاتێ، تەنانەت ئەگەر بناسێت وێژی نەبن.
دویماهيکا بێ دویماهی:
دەما خەلک دناڤ کومەڵێدا وەکی ژویژیان لێهاتن، دێ بەردەوام مەودایێ خۆ دگەل ئەوێدیتر پارێزن، نەگرنگە کیبیت، و دێ زیانەکا مەزن بگرێبەستا کۆمەڵایەتی کەڤیت و رێژا هەستکرنا بتەنێبوونێ لناڤ خەلکی زێدەتر لێهێت و دێ نەساخیێت دەرونی بنە بنەمایێ رەفتارکنێ، دێ یێ بهێز هەوڵدەت یێ لاوازتر قوتدەت و دێ یێ لاواز بخۆ لچارەکێدی گەڕیێت بۆ گرفتا خۆ یا بێچارەسەر.
ل سەر ڤان بنەمایێت من بەحسکرین گرێبەستا کۆمەڵایەتی دبیتە تاکە چارەکرن بۆ هەمی مەترسیان و پارازتنا کەسایەتیا تاکان ژ دابینکرنا ئاسایشا کەسایەتی، ئابۆری، سیاسی، ویاسایی بۆ پارازتنا بەرژەوەندیا هەمی تاکان و بێ جوداهی.
ئەڤ گرێبەستە ژبلی ئەوا من بەری نهو بەحسکری خۆندنەکا گرنگە بۆ چێبوونا کۆمەڵگەهان و بۆچی تاک پابەندێ یاسا و رێسا و بڕیاراندبن، پابەندبوون هشیاریەکا ئاگاهمەندە، گوهڕێنا حالەتێ سروشتی کو هەردەم فەوزا و کەیۆسە و چ ماف تێدا ناهێنە پارازتن ژبلی هێزێ و خۆسەپاندنێ، گرێبەستا کۆمەڵایەتی پێکهاتنەکا سڤیلە بۆ پارازتنا مافێت خۆ و هەروەسا یێت وان ژی.
پشتی دویماهیێ:
کوردان ژکەڤندا گوتیە:
ژویژیکۆ دایگوریکۆ، تو چەندێ نەرم و خۆشی.
پەراوێز:
١- بو زانیاریێت زێدەتر دەربارەی هاڤیبونێ بڕێنە پەرتوکا نامۆیی (الأغتراب) ، غیاسەددین نەقشبەندی، چاپا ئێکێ لئوسترالیا و دووێ و سێ لکوردستانێ.
٢- A. V. Miller ساڵا 1977 Phenomenology of Spirit. هێگڵ (These) (Antithese) (Wissenschaft der Logik) 1812 و1816 أوكسفورد
٣- Parerga and Paralipomena: Short Philosophical Essays ،Oxford University Press E. F. J. Payne 1974
٤- Kant, Immanuel. Toward Perpetual Peace and Other Writings on Politics, Peace, and History. Edited by Pauline Kleingeld, Translated by David L. Colclasure, Yale University Press, 2006
٥- ب واتا ئالوزیا هەلبژاردنێ دناڤبەرا دوو بژارداندا، ئانکو گرفتەکێ دوو چارە هەبن هەردو دخراب. ناچار، دکوردەواریدا گەلەک جاران ژبێ چارەیی نەزانینا هەلبژاردنا بژاردا راست دکەتە ئەلەڤەن دوولەڤەن.
ئەڤ دەقە بنەڕەتێ دیلاما یا ژویژی The Hedgehog’s Dilemma، کو بویە نمونەیەکێ مەجازی دفەلسەفێ دەرونناسی و کۆمەڵناسیێدا بو شروڤەکرنا دیالیکتیکا نێزیکبون و خودویرئێخستنێ ژبەر ترسا ئێشاندنێ.
٦- Freud, Sigmund. Group Psychology and the Analysis of the Ego. New York: Boni & Liveright, 1921.
