گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
مزگین عەبدولخالق
ئەڤ بزاڤە پێداچوونەكا ڕەخنەگرانەیە بۆ دو ڤەكۆلینێن زانستى، ڤەكۆلینا ئێكێ؛ (دینامیكا ڕوناهى و تاريیێ د ئاڤاكرنا ڕیتما شعرى دا، موئەیەد تەیب وەك نموونە) د كۆمەلە وتارى یەكەمین كوڕى نێونەتەوەیى ئەدەبى كوردى لە زانستگاى كوردستان هاتییە بەلاڤكرن، بەشى كوردى سالا (2010) ژ لایێ نڤیسەر (یاسرێ حەسەنى) ڤە هاتبوو نڤیسین، ڤەكۆلینا دویێ ل ژێر ناڤونیشانێ؛ (ڕیتم و بنیاتێ ڕیتمێ د هۆزانا نوى یا كوردى دا) ل گۆڤارا زانكۆ یا دهۆك، پەربەندا (١٥) ژمارە (2) ل سالا (2012) هاتیبوو بەلاڤكرن، ژ لایێ نڤیسەر (حمدیە حسن محمد) هاتبوو نڤیسین. ڤەكۆلینا مە میتۆدە خواندن و پێداچوونەكا ڕەخنەگرانەیە بۆ ڤەكۆلینان، ئارمانج ژ ڤەكۆلینێ هەلسەنگاندنا ڤەكۆلینایە، سنورێ ڤەكۆلینێ د هەردو ڤەكۆلینان دا دیاردبیت.
ناڤونیشانێن ڤەكۆلینان:
ناڤونیشان كلیلا چوونا ژوورا هەر دەقەكى یە. ب ڕێكا ناڤونیشانى ڤەكۆلەر ناڤەرۆكا ڤەكۆلینا خۆ ل سەر دادرێژیت و پێدڤییە د ناڤونیشانی دا ئەڤ خالە بەرچاڤ بهێنە وەرگرتن (دڤێت ناڤونیشان ب ڕەنگەكى تەمام دەربرینێ ژ بابەتێ ڤەكۆلینێ بكەت و سنور و ڕەهەندێن بابەتى ئاشكرا بكەت، پێدڤییە ل دویڤ شیانان یێ ئاشكرا و كورت بیت، پێدڤییە سەرنجا خواندەڤانى بۆ خۆ ڕابكێشیت، هەر وەسا پێدڤییە ناڤونیشان ڤەكۆلینێ جودابكەت ژ ڤەكۆلینێن دی، ئەوێن ل سەر هەمان بابەت هاتینە نڤیسینێ)(عەبدولقادر، ٢٠٢٠: ٢٥) ل دویڤ ئەڤان خالێن بۆ ناڤونیشان هاتنە دانان، دێ بەرێخودانێ بۆ هەردو ڤەكۆلینان كەین و پێدڤییە د ڤەكۆلینێن خۆ دا ئەڤ خالە بەرچاڤ وەرگرتبن، دا ڤەكۆلەر نەكەڤیتە د شاشییان دا.
ناڤ و نیشانێن ڤەكۆلینا ئێكێ؛ (دینامیكا رۆناهى و تاريیێ د ئاڤاكرنا ڕیتما شعرى دا، موئەیەد تەیب وەك نموونە)، د ئەڤێ ڤەكۆلینێ دا ڤەكۆلەر شييايه د سنورێ ناڤونیشانی دا، د ناڤەرۆكا ڤەكۆلینا خۆ دا ب تەمامى دیار بكەت، ڤەكۆلەر شييايه هەر پەیڤەكا د ناڤونیشانێ دا هەى، د ناڤەرۆكێ دا بكار بینیت و ل سەر ب ڕاوەستیت و بدەتە دیاركرن، پەیوەندى ب ناڤەرۆكێ ڤە هەبیت، ئەڤە دبیتە خالەكا باش بۆ ڤەكۆلەرى د ڤەكۆلینێ دا، هەر وەسا ناڤونیشان بێ درێژیكرن ب شێوەیێ پۆختەیى و سەرنجڕاكێش بكارهینایە، كو بۆ خواندەڤانى ببیتە ئەگەرێ بێزاريیێ.
د ڤەكۆلینا دویێ دا (ڕیتم و بنیاتێ ڕیتمێ د هۆزانا نوى یا كوردى دا) ناڤ و نیشانێن ئەڤێ ڤەكۆلینێ ب شێوەكى دووبارەبوونا پەیڤا (ڕیتم) دەسپێكرییە و دووبارەبوویە، دا یا باشتربیت ئەگەر ڤەكۆلەرێ بۆ ناڤونیشانێن ڤەكۆلینا خۆ ئێك جار پەیڤا (ڕیتم) بكارهینابا، بەلێ ڤەكۆلەر شييايه تا ڕادەكێ هەرە باش گرێدانەكێ د ناڤبەرا ناڤونیشان و ناڤەرۆكا ڤەكۆلینا خۆ دا بكەت، د ناڤونیشانێ دا هۆزانا نوى یا كوردى ب گشتى وەرگرتییە، پێدڤى بوو ل دەمێ هەلبژارتنا ناڤونیشانى هۆزانڤانەك وەك نموونە ژ چەند هۆزانڤانان وەرگرتبا.
پۆختەیێ ڤەكۆلینان:
پۆختە ژ پۆختكرن و كورتكرنا بابەتێ ڤەكۆلینێ پێكدهێن، پەیاما ڤەكۆلەرى بۆ ڤەكۆلینى، ل دەسپێكا ڤەكۆلینێ دهێتە دانان و دبیتە ئێكەم دانەنیاسین ل سەر بابەتێ ڤەكۆلینێ، یا پێدڤییە پۆختە هەمى بابەتى ب شێوەیەكێ كورتكرى دیاربكەت و پەیامێ بگەهینیتە خواندەڤانى (بۆ گۆڤارێن ئەكادیمى پۆختە ژ لایێ قەبارێ پەیڤان ڤە پێدڤییە د ناڤبەرا (١٥٠ ـ ٢٠٠) پەیڤان دا بیت، هەر وەسا د پۆختەى دا نابیت پتر ژ سێ پرسیارێن گریمانى هەبن، ژ لایێ شێوازێ نڤیسینێ ڤە ڕستەیێن تەمام بكاربینن و هشیارى ڕستەیێن نەتەمام و نەزەلال بیت و هەردەم د دەمێ كارێ بوورى دا ڤەكۆلەر بكاربینیت، ژ بەر كو ڤەكۆلەر یێ پۆختەیێ ڤەكۆلینا خۆ دنڤیسیت، كو یا ب دووماهیك ئیناى. هەرچەندە دكەڤیتە دەسپێكا ڤەكۆلینێ، بەلێ د ڕاستى دا ئەو ل دووماهیكێ دهێتە نڤیسین ل دەمێ ژ ڤەكۆلینا خۆ ب دووماهیك دهێت (عەبدولقادر، ٢٠٢٠: ٢٧ـ٢٩) ل دویڤ خالێن هاتییە دیاركرن دێ بەرێخۆدانێ بۆ هەردو ڤەكۆلینان كەین.
پۆختەیێ ڤەكۆلینا ئێكێ ڤەكۆلەرى ب كورتى پۆختەیێ ناڤەرۆكا بابەتێ خۆ دایە دیاركرن، ئەڤە ژی دبیتە خالەكا باش بۆ پۆختەیێ ڤەكۆلینێ و هەر وەسا خالەكا دی ئەوە د پۆختەیێ ڤەكۆلینێ دا، دەمێ ڤەكۆلەرى ئارمانجا ڤەكۆلینى د پۆختەیی دا بكارهیناى و ئەڤ خالە یا پێدڤییە د پێشەكی یێ دا بهێنە دیتن نە د پۆختەیی دا، دەمێ ڤەكۆلەر دبێژیت: « ئەڤ لێكۆلینە بزاڤەكە ژ بۆ دەستنیشانكرنا ئەركێ ڤێ دینامیكێ و رۆلێ وێ د ئاڤاكرنا بنیاتێ ڕیتمیێ شعرا نوى یا كوردی دا» ل ڤێرێ مەبەست پێ ئارمانجا ڤەكۆلینێ یە، پێگیری ب قەبارێ پەیڤان كرییە، هەر وەسا لایەنێ پراكتیكێ د پۆختەى دا ژ لایەنێ تیۆریێ ڤەكۆلینێڤە پتر دیاردبیت، ئەڤە ژی دبیتە ئەگەرێ نە هەلسەنگاندنێ د ناڤبەرا پۆختەیی ڤەكۆلینێ ب گشتى. هەر وەسا خالەكا دی پرسیارا گریمانە بكارهێناینە، دا باشتربیت، ئەگەر چەند پرسیارێن گریمانى د پۆختەیی دا دیاركربان، هەر وەسا دەمێ بوورى ژی د پۆختەى دا بكارهینایە، دەمێ ڤەكۆلەر د پۆختەى دا دبێژیت «تا رادەیەكى باش مفا ژ دوالیزما رۆناهى و تاریێ ژی وەرگرتییە» دەمێ بووریێ تەمامە، هەر وەسا خالا هەرە باش، ڤەكۆلەرى شييايه ب باشى خۆ ژ ڕستەیێن نەتەمام و نەزەلال دویر بكەت و خواندەڤانى ب ڕۆنى و ئاشكرایی د پۆختەیى بگەهینیت.
د ڤەكۆلینا دویێ دا، ڤەكۆلەرێ پۆختەیێ ڤەكۆلینێ ب كورتى دایە دیاركرن، بەلێ ب تنێ لایەنێ تیۆرى بەرچاڤكرییە، بێ ئاماژە ب لایەنێ پراكتیكى بدەت، سەرەرایى، كو لایەنێ پراكتیكێ ب باشى وەرگرتییە د ناڤ ڤەكۆلینا خۆ دا. هەر وەسا د پۆختەى دا دەمێ بوورى بكارهینایە ل دەمێ ڤەكۆلەر دبێژیت «هۆزانڤانا بزاڤكرییە هۆزانێن خۆ ژ قەید و یاسایێن توند یێن كێشا عەرووزى رزگاربكەن»، بەلێ شييايه ب شێوەیەكێ باش ڕستەیێن تەمام و نەیێن ئالۆز د پۆختێ ڤەكۆلینێ دا بكار بینیت. خالا دی یا باش ئەوە؛ د قەبارێ پۆختەى دا ڤەكۆلەرێ پێگێرى د پەیڤان دا ب قەبارەى كرییە، د ناڤبەرا (١٥٠ – ٢٠٠) پەیڤان دا، كو ئەڤە ژی دبیتە قەبارەكێ گونجاى بۆ ڤەكۆلینێن ئەكادیمى.
پەیڤێن كلیلێ د پۆختەى دا، ڤەكۆلەرێ ڤەكۆلینا ئێكێ (چار) پەیڤێن كلیلێ بكارهیناینە؛ وەكى (شعرا نوى، ڕیتم، دینامیكا، ڕەخنە) و ئەڤ هەر چار پەیڤە د پۆختەیێ ڤەكۆلینێ دا دهێنە دیتن، د ڤەكۆلینا دویێ دا پەیڤێن كلیلێ د پۆختەى دا ناهێنە دیتن.
پێشه‌كى:
به‌ر‌اهى دانەنیاسینا بابەتى یە، یێ ڤەكۆلین ل سەر دهێنە ئەنجامدان و هاریكارییا خواندەڤانى دكەت، بابەتێ گشتى یێ ڤەكۆلینێ ل دەڤ خواندەڤانى بكەتە بابەتەكێ تایبەتى و پێزانینان ل سەر ڤەكۆلینا خۆ د پێشەكى یێ دا، ب هاریكارییا ڕستەیێن كورت و گریمانى بدەتە دیاركرن، د پێشەكى یێ دا پێدڤییە ئەڤ خالە بەرچاڤ بهێنە وەرگرتن؛ (پرسیارا گریمانى یا ڤەكۆلینێ یان هژمارەكا پرسیاران، میتودا ئەنجامدانا ڤەكۆلینێ بهێتە شرۆڤەكرن، سنورێ ڤەكۆلینێ و پلانا ڤەكۆلینێ)(عەبدولقادر٢٠٢٠: ٣١)، واتە ل دویڤ ڤان خالێن هاتینە دارێژتن بۆ پێشەكی یێ، دێ بەرێخۆدانێ بۆ هەردو ڤەكۆلینان كەین.
د ڤەكۆلینا ئێكێ دا پرسیارا گریمانى دهێتە دیتن ل دەمێ ل دەستپێكێ ڤەكۆلەر ددەتە دیاركرن «هەتا دەمەكێ نەگەلەك دوور ژی، وەسا هزر دهاتەكرن، كو ڕیتما شعرى ب تەنێ د ئاستێ دەنگی دا دهێتە بەرجەستەكرن، چ ئەو ئاستە د بنیاتێ ڕیتما دەرەكى دا بیت یان د ڕیتما ناڤخۆیی دا بیت» د ئەڤێ بۆچوونێ دا پرسیارا گریمانى دروست دبیت، ژ بەر كو دەمێ دەستنیشانكرى بۆ ڕیتما شعرى نەهاتییەكرن، ئەڤە ژی دبیتە خالەكا گریمانى یا دیار د پێشه‌كى يا ڤەكۆلینێ دا، بەلێ ڤەكۆلەرى نەشيیا د پێشەكی یێ دا خالا هەرە بەرچاڤ دیار بكەت پێدڤى با ڤەكۆلەرى ئاماژە پێدابا، ئەو ژی میتۆدا ڤەكۆلینێ یە، ژ بەر كو ڤەكۆلەرى د ڤەكۆلینا خۆ دا پراكتیكرن ژی بكارهینایە، ل دۆر میتۆدا ڤەكۆلینێ ڤەكۆلەر (فوئاد رەشید) ب ئەڤى ڕەنگى میتۆدێ پێناسە دكەت «میتۆد ڕێك و ئامرازەكێ دیاركرییە، ئەڤ ڕێكە د چارچۆڤێ سیستەمەكی دا خۆدان پێنگاڤ و كەرەستەیێن تایبەتێن خۆیە، كو هەمى پێكڤە د ڕۆنكرنا ئاریشەكێ یان سەلماندنا بابەتەكێ زانستى دا دهێتە پەیرەوكرن و بكارئینان» (عەبدولقادر،٢٠٢٠: ٣٩) واتە میتۆد ڕێكە بۆ ڤەكۆلەرى بۆ ئەنجامدانا ڤەكۆلینا خۆ ل سەر بچیت و ڕێكا باش بۆ ئەڤێ ڤەكۆلینێ میتۆدا وەسفى، شرۆڤەكاریێ یە. ژ بەر كو پراكتیزەكرنا بەرهەمێ ئەدەبى یە ئەڤ ڤەكۆلینە، هەر وەسا ڤەكۆلەرى شييايه ب باشى پلانا ڤەكۆلینێ دابەشى پشكێن سەرەكى بكەت، ئەو ژی سێ پشكان بخۆڤە دگریت (تێگەها ڕیتمێ د ناڤ ڕەخنەیا كوردی دا، دوالیزما ڕۆناهى و تاریێ, دینامیكا ڕۆناهى و تاریێ د ئاڤاكرنا ڕیتما شعرى دا) واتە ئەڤ خالە ژ لایێ ڤەكۆلەرى ڤە ل بەرچاڤ هاتییە وەرگرتن. گرنگییا ڤەكۆلینێ ژی دیاركرییە، دەمێ ڤەكۆلەر ددەتە دیاركرن «ئەڤ ڤەكۆلینە بزاڤەكە بۆ دەستنیشانكرنا ڕیتمێ د ئاستێ وێ یا دویێ دا «سیمانتیكى» و دیاركرنا میكانیزمێن كاركرنا وێ د هونەرى دینامیكا رۆناهى و تاریێ دا» واتە ئاستێ واتایێ د ڕیتمى دا دیاردكەت،
د پێشەكی یا ڤەكۆلینا دویێ دا:
پرسیارا گریمانى د پێشەكى یێ دا د ئەڤێ ڤەكۆلینێ دا ناهێتە دیتن، هەر وەسا گرنگییا ڤەكۆلینێ ژی ناهێتە دیتن، خالا هەرە بەرچاڤ، كو ڤەكۆلەرێ شييايه ب باشى بەرچاڤ وەربگریت، ئەو ژی میتودا ڤەكۆلینێ د پێشەكییێ دا باس كرییە، ئەو ژی (میتودا شرۆڤەكرنێ) بكارهێنایە، ب ناڤێ (ڕێبازا ڤەكۆلینێ) دایە نیاسین، بەلكو ڕێباز و میتۆد ژ ئێك و دو جودانە، ل جهێ پەیڤا ڕێباز پەیڤێن (میتۆد، تیۆر، ڕێك) بكارهینابان، (ڕێباز یان ئێكۆل(Ecole) د قامووسا لارووسى د زمانى فەرەنسی دا سەرجەم ئەو لایەنگیرانەى، كە سەر بە یەك كۆمەلە بنەماى فەلسەفى یا هونەرین، یان كۆمەلە بنەمایەكى فیكریی فەیلەسووفێك یان هی هونەرمەند و نووسەرێك، هەروەها واتە: هەموو ئەو نووسەر یان هونەرمەندانەى، كە خاوەن یەك جۆر تێگەیشتنى جوانیناسین، ڕێباز لە بوارى ئەدەبیات دا بریتییە لە كۆمەلە تیۆر و بۆچوونێكى ئەدەبى و هونەرى، كە لە شارێك، لە ولاتێك دا سەرهەلدەدات، نوێنەرەكانیشى بە بەرهەمكانیان دەیچەسپێنن. زۆربەى جاران وەك چەند بنەمایەك دووبارە دەبێتەوە و سنوورى ئەو ولاتە دەشكێنێ و بەناو ولاتانى دیكە دا بلاودەبیتەوە)(پیرباڵ، ٢٠٠٤: ٨)
(تیۆر كۆمەكە ژ هزر و دیتنێن بهێز و ڕێزكرى و كویر و پێكڤە گرێدایی و پشت بەستن ب تیۆرەكا مەعریفى یان فەلسەفەكا دیاركرى، كو گرنگیێ ب ڤەكۆلینا پەیدابوونا ئەدەبێ و سرۆشت و ئەركێ وێ ددەت. ل دویڤ ڕەخنەگرێ نەمساوى (رینیە ویلیك) و خودانێ ب ناڤ و دەنگترین پەرتووك ل سەر تیۆرا ئەدەبى(تیورا ئەدەبى) دبێژیت: تیۆرا ئەدەبى ڤەكۆلینا بنەمایێن ئەدەبى و جۆر و پیڤەرێن وێ دكەتن)(ئاكرەیی، ٢٠٢١: ١٠)
ڤەكۆلەر شييايه د پێشەكى یێ دا پلانا ڤەكۆلینێ ب شێوەیەكێ باش و بەرچاڤ دابەشى پشكان بكەت، ئەو ژی ل سەر چار پشكان دابەشكرییە.
ناڤەرۆكا ڤەكۆلینان:
د هەردو ڤەكۆلینان دا ڕیتم وەك (زاراڤ و پێناسە و بنیاتێن ڕیتمى) ل سەر نەڕاوەستییاینە و ل دەسپێكێ نەداینە دیاركرن، بەلێ د ڤەكۆلینا ئێكێ دا، ل لاپەر ٤١١ ئاماژە ب زاراڤێ ڕیتمێ ددەت. ئەڤە دبیتە شاشی بۆ تێكەلكرنێ د ناڤبەرا بابەتێ ڤەكۆلینێ ب گشتى و ب تایبەتى شرۆڤەكرنا بابەتێ ڤەكۆلینێ دا، ل دەڤ خواندەڤانى و دبیتە ئەگەرێ بێزاریێ و تێنەگەهشتنێ ل سەر بابەتێن ڤەكۆلینێ. (ڕیتم وەك زاراڤ د بنیات دا یا ژ پەیڤا یونانى (rhythmos) هاتییە وەرگرتن، ب ڕامانا بلقدان، ڕابوونا ڕویبارى دهێت)(حەسەنى، ٢٠٠٧: ١٧) و د زمانێ عەرەبی دا زاراڤێ (الإیقاع) بكاردهێت و د زمانێ كوردی دا پەیڤا (ڕیتم یان تڕپە) دهێتە بكارهینان (رەشید، ٢٠١٧: ١٩)، گەلەك زانا و فەیلەسوفان پێناسەیێن جورا و جور دەربارەى (ڕیتمێ) دیاركرینە، ئێك ژ ئەوان زانایێن ب ناڤ و دەنگ (ئەفلاتون) ڕیتمێ ب لڤینێ ڤە گرێددەت و پێناسە دكەت «تو دشێى ژ فرینا چویچكان ڕیتمێ ب زانى، د لڤینا دەماران دا، د پێنگاڤێن سەمایێ دا، د برگێن ئاخڤتنێ دا ب زانى» (غازى، ٢٠٠٨: ١٢٨) د ئەڤێ پێناسەیێ دا بۆ مە دیاردبیت ڕیتم یا د ژیانا مرۆڤى و گیانەوەران دا هەى و یا بەردەوامە، بەلێ د ڤەكۆلینا ئێكێ دا ب تنێ تێگەهێ ڕیتمێ دایە دیاركرن، ئەو ژی ب بنیاتێ ڕیتمێ ڤە گرێدایە، ڕیتما دەرەكى و ڕیتما ناڤخۆیی، د ئاستێ ئێكێ دا ڤەكۆلەرى ڕیتما دەرەكى دیاركرییە (كێش و سەروا)یە و ڤەكۆلەرى دیاركرییە، كو د رێژا مەزنا ڤەكۆلینان دا، ل ئاستێ ڕیتما دەرەكى هاتینە ڤەكۆلان و ئاستێ ڕیتما ناڤخۆیی هاتییە پاشگوه خستن. بەلگە بۆ ئەڤێ چەندێ ژی چەندین پەرتووكێن نڤیسەران ئاماژێ ددەنە ڕیتما دەرەكى پتر ژ یا ناڤخۆیی بۆ نموونە (مسعود جمیل، عەزیز گەردى، عبدالرزاق بیمار…)هەنە.
د ڤەكۆلینا ئێكێ دا ڤەكۆلەر د ناڤەرۆكا ڤەكۆلینا خۆ دا ئاماژە ب ژێدەران دایە. ل بنێ لاپەران پەراوێز بكارهیناینە، واتە بكارهینانا پەراوێزان یا گونجایە، ئەگەر ل بنێ لاپەرى بیت یان ژی ل دوماهیكا ڤەكۆلینێ بهێنە بكارهێنان، بەلێ د ڤەكۆلینا دویێ دا پەراوێز ل دوماهیكا ڤەكۆلینێ بكارهیناینە، د ڤەكۆلینا ئێكێ دا دەمێ ڤەكۆلەر باس ل ئاینێ زەردەشتى دكەت و دیاردكەت، كو كاریگەرییا ل سەر كوردان كرى، دەمێ دیاردكەت «شوینوارێن زەردەشتى د ئەدەبیاتێن كوردیێن كەڤن و نوى ژی دا ڕەنگڤەداینە» ئاینێ زەردەشتى ل سەدێ (٦پ.ز) ل ئیرانێ پەیدابوویە، زەردەشتى پەرتووكەك ب ناڤێ (ئاڤێستا) دانا، ئەڤ پەرتووكە ژ دو جەمسەران پێك دهات (ئاهۆرامەزدا) و (ئەهریمەن)؛ هێزا باشی یێ و هێزا خرابی یێ و ل دەڤ زەردەشتى هەردەم هێزا باشى یێ ب سەر خرابى یێ دكەڤیت (سندى، ٢٠٢١: ٤١) واتە هێزا ڕۆناهیێ ب سەر یا تاریێ دكەڤیت. د تەوەرێ سێیێ دا ژ ڤەكۆلینا ئێكێ دوالیزما ڕۆناهى و تاریێ د ناڤ هۆزانێن هۆزانڤان (موئەیەد تەیب)ی دا ژ دیوانا (ستران و بەفر و ئاگر) پراكتیزەكرینە، ڤەكۆلەرى ب شێوەیەكێ باش شييايه دوالیزما د ناڤ هۆزانێن هۆزانڤانى دا دیار بكەت، بەلێ د هۆزانا (داستانا گەڤەركێ) دا ب تنێ ڤەكۆلەر چەند پەیڤەكا دیار دكەت، ب دیتنا مە دا باشتربیت، ئەگەر ڤەكۆلەرى ئەو هەمی پەیڤێن گرێدایی ب دوالیزما تارى و ڕۆناهیێ ڤە گرێدایی دابانە دیاركرن، ژ بەر كو هۆزان هەمى یا وەرگرتی، ئەڤێن ڤەكۆلەرى داینە دیاركرین.
| تارى | ڕۆناهى | تارى | ڕۆناهى |
| شڤێدى | كاروانێ رۆژێ | ل نیڤا شەڤێ | ئاگرو گوللە |
| تارى | ڕۆناهى | تارى | ڕۆناهى |
| مەرگێ رەشێ رەشەكەكى | سپێدێ | درەشى وەربوو | هەرێگەش بوو |
داستانا گەڤەركێ
شڤێدى بوو.
كاروانێ رۆژێ..ل نیڤا شەڤێ،
قۆناغا وان..گوندێ مە بوو.
كاڤلەكێ ب خوهـ و خوینێ ئاڤاكرى..
ژڤان و هەشارا وان بوو.
پاریەكێ نانى و ئاگر و خوین و گوللە..
شیڤا وان بوو.
مەرگێ رەشێ رەشەكەكى..
شەڤبێرى و داستانا وان بوو.
سپێدێ سولتان چەندێ رەش بوو،
د رەشی وەربوو.
هەر وێ سپێدێ..
كاروانێ مە هەرێگەش بوو.
سەرێ پێلا رۆژێ همبێزكرن..
وەغەركرن..
قۆناغەك دى.
ژڤانا وان..
سەرێ پێلا رۆژەكا نوى.
ئا هۆسا..پێشوازیا رۆژێ دكەن و
ژ تێرێژێت وێ
تەڤنێ داستانەكا نوى درێسن!
ئەڤێن مە داینە دیاركرن:
| ڕۆناهى | تارى |
| پێلا رۆژێ | شیڤ |
| قۆناغەك دى | شەڤ بێرى |
| دیرۆكێ دنڤیسن | وەغەركرن |
| پێشوازیا رۆژێ دكەن | |
| ژتیرێژێت وێ | |
| رۆژەكا نوى | |
| تەڤنێ |
د ئەڤێ هۆزانێ دا دینامیكا ڕۆناهى و تاریێ باش دیار دبیت، هەر وەكو د نموونەیێن مە دیاركرین دا، ل دەڤ هۆزانڤانى گەشبینى یا دیارە، ئەو ژی هێزا ڕۆناهى یێ یە ب سەر تاریاتى یێ كەڤتییە. ژ بەر كو پتر كۆدێن ڕۆناهى یێ د هۆزانا هۆزانڤانى دا دیاردبن.
د ڤەكۆلینا دویێ دا ڤەكۆلەرێ پێناسەیەكا گونجاى بۆ بنیاتێ ڕیتما هۆزانا نوى ئینایە دەمێ دیاردكەت، محمد بەكر دبێژیت «شیعرى نوێى كوردى هەر لە سەرەتاى تاقیكردنەوەكانى شاعیرانى قۆناغى گواستنەوەوە، ناسنامەى خۆمالى هەلگرتبوو، كە لە ڕۆخسارى سادە و بابەتى كوردەواری دا خۆى دەنواند، بە دەربرینێكى وردتر، ئەو شیعرە وەكو هەلگەرانەوەیەكى بابەتى، كە سەرەتا بە سادەیی و پاشتر بە كاملى لە كێشە عەرووزى یەكان و ئاور دانەوەیەكى بە ئاگا لە كێشە فۆلكلۆرى یەكان (٧، ٨، ١٠) برگەى هاتەكایەوە» واتە هۆزانا نوى ژ كێشا عەرووزى دەرباز دبیت و كێشا خۆمالى بكاردهینیت، ڤەكۆلەرێ د تەوەرێ دویێ دا پێكهاتەیێن بنیاتێ ڕیتمێ دیاردكەت د هۆزانا نوى یا كوردى دا لایەنێ (كێش)ێ ب تنێ بەرچاڤ وەردگریت. ژ لایێ پراكتیكى ڤە كێشا هۆزانێ د گەل بنیاتێ سادە یێ لێكدانێ ب تنێ دیاردكەت، ئێك ژ وان كێشان (كێشا دەهـ برگەیی) یە، كو ئەڤە ئێكە ژ كێشەیێن ڕەسەنێن خۆمالى یێن كوردى و گەلەك ژ هۆزانڤانان ئەڤ كێشا دەهـ برگەیی هۆزانێن خۆ ل سەر ئاڤاكرینە. «ئەڤ كێشە باوترین كێشى برگەییە، لە رووى رێژەى بەكارهێنانەوە لە هەموو كێشەكانیتر زیاتر بەكارهاتووە، نێزیكەى سەرجەمى شیعرى شێوەزارى هەورامى بەم كێشە هونراونەتەوە، لە فۆلكلۆریش دا بە شێوەیەكى بەرچاو بەكارهاتووە» (حسێن، ٢٠٢٢: ٨٣) و نموونە بۆ ڤێ كێشا دەهـ برگەیى د هۆزانا فۆلكلۆرى دا ل دەڤەرا بەهدینان:
مللەت ب جا رەك دیتن شێخ هەقە
بێ مەیل و میزاج پر راست و دەقە
(سندى، ٢٠٠٣: ١٩)
| ١ | ٢ | ٣ | ٤ | ٥ |
| مل | لەت | ب | جا | رەك |
| بێ | مەى | لو | میـ | زاج |
| 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
| دى | تن | شێخ | هە | قە |
| پر | راست | تو | دە | قە |
ئاستێ كێشێ: ١٠=١٠ برگە
ئاستێ ڕیتمێ: (٥+٥) بنیاتێ یێ سادەیە
هەر وەسا ڤەكۆلەرێ كێشا سادە و كێشا لێكداى داینە دیاركرن، هەر ئێك ژ ئەوان كێشان نموونەیێن گونجاى بۆ بكارهیناینە د گەل پراكتیكرنێ. بەلێ یا باشتربوو ئەگەر د گەل ئینانا هەر كێشەكێ پێناسەك یان كورتیەك ل دۆر وێ كێشێ دابا دیاركرن. ب تنێ كێشا چەند برگەیی و د گەل بنیاتى دایە دیاركرن و د گەل ڕاوەستیانێن واتایی و كێشێن بكارهیناین (٤، ٨، ٦، ١٠…). ڤەكۆلەرێ هەر ژ بەرپەرێ (٤) ژ ڤەكۆلینا خۆ هەتا دگەهیتە بەرپەرێ (١٩) ژ ڤەكۆلینێ نموونەیێن هۆزانێن (سەبرى بۆتانى، بەدرخان سندى، قەدرى جان، موئەیەد تەیب)ى بكارهیناینە و ڕێژا هەرە زۆرا هۆزانێن هۆزانڤان (بەدرخان سندى) بكارهیناینە و ب تنێ ئێك هۆزانا (موئەیەد تەیب)ى ئەوا ب ناڤێ (ئاى میرم چوو) بكارهینایە، ژ بەر ئەڤێ چەندێ ل دەسپێكێ ژی مە ئاماژە پێدابوو د ناڤ و نیشانى دا ئەگەر ڤەكۆلەرێ هۆزانڤانەك وەك نموونە وەرگرتبا دا پتر یا زال بیت ل سەر پراكتیكرنا هۆزانێ ژ لایێ بنیاتێ ڕیتمى ڤە دا ب شێوەیەكێ ڕۆنتر دیاركەت.
ئەنجامێن ڤەكۆلینان:
ئەنجام ل دەمێ دوماهیكا ڤەكۆلینێ بۆ ڤەكۆلەرى دیاردبیت و ڤەكۆلەر دگەهیتە هندەك ئەنجامان، ئەنجام ب شێوازەكێ لۆژیكى بێى ڕاڤەكرنێن زێدە بهێنە شرۆڤەكرن، د ئەنجامى دا پێدڤییە (دەمێ كارێ بوورى بكاربینن، ب شێوێ خال خال یان پراگراف دابرێژیت، ڕستە و فاریزێن نە زەلال بكارنەئینن، ل گورەى سرۆشتێ بابەتى دبیت ڤەكۆلینێ سێ تا چار ئەنجامان هەبن یان ژی پێنج تا دەهـ لاپەران)(عەبدولقادر، ٢٠٢٠: ٦١) ل دویڤ خالێن هاتینە دیاركرن، دێ بەرێخۆدانێ بۆ ئەنجامێن هەردو ڤەكۆلینان كەین.
د ڤەكۆلینا ئێكێ دا چار ئەنجام داینە دیاركرن و ب شێوێ خال و هەر چار خال ژی گرێداى پشكا پراكتیكێ نە و ڕستە و فاریزێن نە زەلال بكارنەهێناینە، بەلێ دەمێ كارێ بوورى ژی بكارهێنایە. د خالا دویێ دا یا ئەنجامان دا دەمێ ڤەكۆلەر دیاردكەت «ڕیتما وان دەقێن ژ دینامیكا ڕۆناهى و تاریێ ل دەڤ شاعری چێبووین» ل ڤێرە دا بۆ مە دەمێ كارێ بوورى دیاردكەت، كو ئەڤ حالەتێ ل دەڤ هۆزانڤانى پەیدابووى حالەتەكێ گرێدای ژیانێ و سرۆشتێ ژیانێ یە و گرێداى شەڤ و رۆژانە.
دیسان خالا سییێ ژی ژ ئەنجامان هەمان واتا دگەهینیت، د هەردو خالان دا ڕۆناهى و تاریاتى یا ب ژیان و سرۆشتێ ژیانێ ڤە گرێدایی. یا پێدڤى با خالەك ب ژیان و سرۆشتێ ژیانێ ڤە گرێدابا و خالا دی گرێدایی وان دیاردین رەشبین و گەشبین د ناڤ ژیانێ دا گرێدابان.
د ڤەكۆلینا دوویێ دا ڤەكۆلەرێ چار ئەنجام ب شێوێ خال دارێژتینە نە ب شێوێ پراگراڤى، هەر چار بێ ڕستەیێن زێدەكرى و نە زەلال بكارهیناینە، بەلێ د ئەنجامێن خۆ دا ڕیتم كرییە بنەمایێ سەرەكى بۆ ئەنجامان، بێ كو ئاماژە بدەتە هۆزانڤانەكى، یێ كو كێشا برگەیی بكارهینابیت. سەرەراى ڤەكۆلەرێ هۆزانڤان (بەدرخان سندى) د ڤەكۆلینا خۆ دا بۆ پراكتیكرنێ هۆزانێن وى گەلەك بكارهیناینە، ئەڤە ژی دبیتە ئاماژە بۆ ئەوێ چەندێ، كو (بەدرخان سندى) د ناڤ هۆزانێن خۆ دا گرنگییەكا تایبەت ب كێشا برگەى دایە، خالا سێ و چار هەمان واتا دگەهینن دەمێ دیار دكەت، ڕیتم بۆ زمانێ هۆزانێ یا گرنگە و ڕۆلەكێ بەرچاڤ دبینیت، هەر وەسا د هەر چار خالان دا ئاماژە ب دەمێ بوورى نەكرییە، دەمێ بوورى بۆ ئەنجامان یا پێدڤییە، ژ بەر كو ئەڤە ئەو ئەنجامن یێن ڤەكۆلەر گەهشتى یێ د سەرا بوورین.
ژێدەرێن ڤەكۆلینان:
د ڤەكۆلینا ئێكێ دا، ڤەكۆلەرى شازدە ژێدەر بكارهیناینە، هەشت ژێدەر ب زمانێ كوردى و حەفت ژێدەر ب زمانێ عەرەبى و ئێك ژێدەر ژ سایتێ ئەلكترۆنى، هەر وەسا د لیستا ژێدەران دا ب شێوەیەكێ ڕێكخستى ڤاڤارتن نەكرییە، ژێدەرێن كوردى ژ یێن عەرەبى جودا نەكرینە، بۆ لیستا ژێدەرێن خۆ سیستەمێ (Harvard) بكارهینایە، بەلێ د ناڤ تێكستێ ڤەكۆلینا ئێكێ دا سیستەمێ كلاسیك و هارڤارد یێن تێكەلی ئێك كرین. د ڤەكۆلینا دویێ دا بیست ژێدەر بكارهیناینە، پازدە ژێدەر ب زمانێ كوردى و پێنج ژێدەر ب زمانێ عەرەبى، ژێدەر ب شێوەكێ ڕێك و پێك ڤاڤارتینە ل دەسپێكێ ژێدەرێن كوردى داینە دیاركرن ل دویڤ دا ژێدەرێن عەرەبى ب سیستەمێ كلاسیك.
ئەنجامێن خواندنا مە بۆ ڤەكۆلینان:
– د ڤەكۆلینا ئێكێ دا ڤەكۆلەرى ب شێوەیەكێ ئەكادیمى پشك دابەشكربوون ب شێوەیێ تیۆرى و پراكتیكى ئەڤە ژی دبیتە ئەگەرێ ڕێكخستن و ژێك جوداكرنا پشكێن ڤەكۆلینێ ل دەڤ خواندەڤانى.
– د ڤەكۆلینا دویێ دا ڤەكۆلەرێ ب شێوەیەكێ ڕۆن و دیار هۆزان برگەكرینە.
– د هەردو ڤەكۆلینان دا ڕیتم ب ستووینا سەرەكى د پێكهاتەیا هۆزانێ دیاردبیت، هۆزان ل سەر دهێتە ئاڤاكرن.
لیستا ژێدەران:
– عەبدولقادر، ئەمین (٢٠٢٠). رێبازێن ڤەكۆلینێ. دهوك: ژ وەشانێن دەزگەهێ نالبەندی.
-جمیل، مسعود (٢٠١٥). قۆناغێن كێشناسییا هۆزانا كوردى. دهوك: بەدرخانییان.
– رەشید، مسعود جمیل (٢٠١٧). كێش و سەروا دهۆزانا كوردى دا. هەولێر: هیڤى.
– نهێلى، نعمت اللە حامد (٢٠٠٧). شێوازگرى تیورى و پراكتیك ڤەكۆلینەكە دبیاڤێ هۆزانێ دا.
– حەسەنى، یاسر. (كۆمەلە وتارى كۆڕى نێونەتەوەیی ئەدەبى كوردى لە زانستگاى كوردستان).(٢٠١٠).
– محمد، حمدیە حسن. (ڕیتم و بنیاتێ ڕیتم دهۆزانا نوییا كوردى دا). گۆڤارا زانكۆیا دهوك. ٢.١٥(٢٠١٢):١-٢٢.
– سندى، وەحید (٢٠٢١). ڕەنگڤەدانا سۆفیگەریێ دهۆزانێن «جزیرى»دا.
– حەسەنى، یاسرێ (٢٠٠x٧). بنیاتێ ریتمێ دشعرا نوویا كوردى دا دەڤەرا بەهدینان(١٩٧٠ـ١٩٩١). هەولێر: حەجى هاشم.
– بێمار، عبدالرزاق (١٩٩٢). كێش و مۆسیقاى هەلبەستى كوردى. بەغداد: دارالحریە.
– نازێ، باڤێ (٢٠١٢). فەرهەنگا تێرمێن وێژەیی. دهوك: هەوار.
– غازى، چنار صدیق (٢٠٠٨). ئاراستێن تەكنیكى دشعرا نوى یا كوردى دا دەڤەرا بەهدینان بەدرخان سندى وەك نموونە. هەولێر: حەجى هاشم.
– تەیب، موئەیەد (٢٠٠٤). ستران و بەفرو ئاگر. هەولێر: وەزارەتى پەروەردە.
– سندى، بەدرخان (٢٠٠٢). زێمارێن چیا. ژ وەشانێن ئامەدێ.
– حسین، بارزان (٢٠٢٢). هەڤبەركرنا كێشناسى دناڤبەرا شعرا كێشدارا فۆلكلۆرى و نوییا كوردیدا دەڤەرا بەهدینان وەكو نموونە، ناما ماستەرێ، زانكویا دهوك: كولیژا زمانان.
– پیرباڵ، فەرهاد(٢٠٠٤). رێبازە ئەدەبییەكان. هەولێر: بەرێوەبەرایەتى گشتى ڕۆشنبیرى و هونەر.
– ئاكرەیی، هەڤال سلیم طیب(٢٠٢١). تیورێن ئەدەبى.
