گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
فێنک وەعەد عەزیز
هەسارەیا عەردی گشت مرۆڤان هەمبێز دکەت و ل باوەش دگریت سەرەرای بلندی و نزمی و هشکاتی و ئاڤ هەمی مرۆڤ وەک هەڤن و ئاسمانەک ل سەر سەرێ هەمیانە و بێ جوداهی، ئەڤ مرۆڤە هەمی خودان هەست و بیروبۆچوونن و خودان لێنێرینێن جودا جودانە، بەلێ هند یاسا و بیروباوەر لێکجودا کرینە، گۆتن و بیستن ئەڤە ڕه‌ش پیستە و ئەڤە ئەسمەرە و یێ هە پرچ سیسە و یێن دی ڕۆژهەلاتینە و بووینە ئاست و جیاوازی.
ئەدەب وەکو هەمی زانستێن دی یێن جیهانی پشکەک یان ژی سێکا هەرە زۆر ب هەستان و ئازراندن و نڤیسینێ دەرکەفتیە، لێرەدا بابەتێ مە هەستێن پیست ڕە‌شان و مرۆڤایەتیێ بخوڤە دگریت کا ئەرێ هەستا ڕەش پیستان یان کیشوەرێ ڕه‌ش ب هەمان شێوازە یان چڕتر و نازکترە، ژ بەر کو زۆربەی هەرە زۆرا زانست و پێشکەڤتنان نەگەهشتیە وەلاتێن وان و نەکەفتینە د ناڤا ژیانا تەکنولوژییا سەردەم دا.
مرۆڤایەتی وەکو چەمک و زاراڤ ب واتایا (الانسانیة HUMANITARIANISM)(1) مرۆڤدۆستی دهێت، ب تەمامی ئەم نەشێین پێناسەکا تێروتەسەل بۆ تێگەهێ مرۆڤایەتیێ بدانێین، ژ بەر کو هندی ل سەر کونسێپتێ مرۆڤایەتیێ بنڤیسین، دەرهەق ئەڤێ پەیڤا ب بها ناهێینەدەر، مرۆڤایەتی ئەو کردارا فرە جورە چ ب شێوەیەکێ ڕاستەوخو یان نە ڕاستەوخو، کو د ناخ و دەروونێن تاکەکەسان بۆ ژینگەها دەوروبەران دزێت و بەلاڤکرنا ڕهوریشالێن دلهینکەرە و بدەستڤەئینانا بەختەوەریێ و هەلێخستنا ئارمێ ژیانێ ل تەڤ گشت چینێن کۆمەڵگەهێ یه.
هەر دیسان مرۆڤدوستی ئەو هزرا لوژیکە، یا کو روناهیێ دئختە سەر گرنگییا ژینەنیگارا مرۆڤی و هەستبزڤینا مرۆڤایەتیێ بۆ تاکێن بەرامبەر و ئێک بوونا ژیانا تاکەکەسان و پەیداکرنا داهێنانێ و بەرهەمئینانا رەوشەنبیرییێ بێی بەرچاڤ وەرگرتنا ئایین و ڕەچەلک و تەمەن … هتد، بەلێ ئایە پەیڤا مرۆڤایەتی ل هەمی جیهانێ کارپێ دهێتەکرن، ئەگەر هێڤکەینە پیست ڕە‌شان و پەیڤا مرۆڤدۆستی ناهێتە مەندەلکرن و ب شێوەیەکێ ئاشکرا و بێ گەرد ئەڤ پەیڤە بو ئەڤان مرۆڤان هاتبیتە بکارئینان، ژ بەر کو هەر تشت بو پیست ڕه‌شان هێلا سۆرە و ب تایبەتی ل وەلاتێن ئەوروپا رادبن ب لەوتاندنا ڕه‌ش پیستان، ئانکو ب راستگۆیانە بێژین مرۆڤایەتی ل هەمی جهان ب ئێک واتا و رامان ناهێت و ڕه‌ش پیست ل ئەڤێ پەیڤێ هاتینە بێبەشکرن.
ئەڤەش نەحەقیيەکا ساختەیە د قالباکێ حەقیێ دا و کارەکێ نەرێكرییە، هەبوونا هەستەکا بەرزگەرە ل دەڤ سپی پێستان یا گرنگە ئەڤ لایەنێن جیاوازیێ د ئێخنە د ناڤبەرا مرۆڤایەتییێ بهێنە پشتگوهـ ئێخستن، فۆکس بکەڤیتە سەر وان کارێن مرۆڤایەتی پێشکێشی ژیانێ دکەت.
(EMOTIOM)(هەست)(٢) کو ب زمانێ عەرەبی دبێژنێ (شعور)، ئەو دەربڕینا ئێکسەرە یا د ناڤ هناڤاندا بو کەسێن دەوروبەر کو ژ ئەنجامێ کار و کریاران و ئەو دیمەنێن رۆژانە دهێنە نیشاندان هەست دروست دبن چ ب شێوەيێ نڤیسینێ یان دڕکاندنێ، مرۆڤ وان هەستان دەردبڕیت چ ب شێوەیەکێ پۆزەتیڤ یان نێگەتیڤ و دبیت هندەک جاران ئەڤ هەستە ببنە پەیڤێن بێ رح و بهێنە زیندانکرن د ناخێ مرۆڤاندا چ ژ ئەنجامێ ترسێ یان شەرمێ یان ژ نەزانینا دەربڕینێ و دڕکاندنا وێ.
HAIKU) )(٣) هایکۆ جورە شعرەکا ژاپۆنى یە، کو (ماتسوو باشو ١٦٤٤_١٦٩٤) ب داهێنەرێ وێ دهێتە قەلەمدان، هایکۆ جورە شعرەکا سادەیە، کو ل (١٧) بڕگەیان پێکدهێت و ئەڤ بڕگەیە هاتینە دابەشکرن ب سەر (٣) سێ نیڤە دێران ب ئەڤی رەنگی رێزا ئێکێ ل پێنج بڕگەیان پێکدهێت و رێزا دویێ ل هەڤت بڕگەیان پێکدهێت و رێزا سێیێ ل پێنج بڕگەیان پێکدهێت(٤).
هایکۆ و حالەتێن وێ:
هەلبەستڤان و دەروونناس (جورج سوید)، هەر دیسان د هەمان دەمدا هایکۆنڤیسە ژی پشتی چەند ڤەکولینان ل سەر هایکۆی د ئەنجامدا دەرکەڤت هایکۆ ژ (٣) حالەتان پێکدهێت و د ناڤ وان حالەتاندا هایکیست هه‌ستێن خو دەردبڕن و ئەو حالەتیش ئەڤێن ل خوارێنە:
١. هايكۆیا سروشتی.
٢. هايكۆیا مرۆڤی.
٣. هايكۆیا مرۆڤی و سروشتی پێکڤە.
- هايكۆیا سروشتی: ئەو جورە هايكۆیە، کو ئاماژێ ب مرۆڤی و تشتێک دەسکرد ناکەت تەنانەت ئاماژێ ب شینەوارێن مرۆڤان ژی ناکەت، ب تنێ وەرزە پەیڤن یان بکارئینانا هندەک هێما و ئاماژەنە بو وەرزێن سالێ ل دویڤ وێ ڤەکولینا جورج سویدی کری، ٢٠٪ ئەو بەرهەمێن د گۆڤارێن هايكۆیاندا دهێنە بەلاڤکرن ئەڤ جورە هايكۆیە(٥).
هەروەکی د ڤێ نموونا (باشو)ی دا دیار دبیت:
أول ما یسقط من الثلج
یكفی أن ینحنی
أوراق النرجس(٦)
ئانكو ب واتایا:
(ئێکەم تشت، کو ژ بەفرێ بکەڤیت
ئەو بەسە، کو خو بچەمینن
بەلگێن نێرگزێ)
- 2. هايكۆیا مرۆڤی: ئەو جورە هايكۆ یە، کو گەلەک جاران ب ناڤێ (سن ریو) دهێتە ناڤکرن (سن ریو شێوازەکە کو هندەک جاران بابەتێن رۆژانە یان کەنی و سوحبەت یان پەند و پرسیاران بخوڤە دگریت). د ڤێرەدا ئاماژێ ب لایەنێ دەروونی و جەستەیێ مرۆڤی دکەت و د ناڤەروکا وێدا هیچ سروشت تێدا نینە و تێکەلی سروشتی ناکەت و ب نێزیکی ٢٠٪ هەتا ٢٥٪ ئەو بەرهەمێن د گۆڤارێن هايكۆیاندا دهێنە بەلاڤکرن ئەڤ جورە هايكۆیە (٥).
هەروەکی د ڤێ نموونا (جیمس هاکیت)ی دا دیار دبیت:
اسهام الانسان
في هذه البركة الجبلیة الهادئة
علبة بیرة قدیمة(٧).
ب واتایا:
(بەشداریا مرۆڤی
د ڤێ گوما چیایا بێ دەنگ دا
قودیکەکا بیرەیا کەڤنە).
- هايكۆیا مرۆڤی و سروشتی پێکڤە: پێکهاتیيە ژ دنیایا سروشتی و جیهانا مرۆڤی و دەربارەی ڤی حالەتەی (پوردا) ڕێڤەبەرێ دەستپێکێ یێ ئەنجومەنێ هايكۆیێ ل ئەمریکا دگەل ڤی جورە حالەتی دابوو و گوت:(مرۆڤ و سروشت ژێکڤەنابن و هەردووکان پەیوەندیەکا ڕاستەوخۆ پێکڤە هەیە و ئەڤ جورە خودان خۆ وەرزەپەیڤانە و نزیکی ٦٠٪ بەرهەمێن د گۆڤارێن هايكۆیاندا دهێنە بەلاڤکرن ئەڤ جورە هايكۆیە.(٥)
هەروەکی د ڤێ نموونا (الامبراطور تینجي)ی دا دیار دبیت:
الان وانا هنا بنوبة الحراس في هذا الكوخ الهش
في لیل الخریف عند طرف حقل الأرز
اجد كم ثوبي مبتلا بالندی
حیث سقیفة الكوخ ایضا تعیسة
لا تتعدی اللیف و الخیش(٨).
ب واتایا:
(نها کو ئەز ل ڤێرەمە، نوبەدارێ ڤی کولیخانکا نازکم
د شەڤەکا پایيزیدا، ژ لایێ زەڤیەکا برنجی
و دبینم، کو چەند کراسێ من ب خوناڤێ تەرە
و پێشیيا بانێ کولیخانکی یا بەخت ڕە‌شە
ژ ریشالێن بورلاپی زێده‌تر نەبین).
هەر دیسان د نڤیسینا هايكۆیێ دا پێدڤیيە چەند مەرج و بنەما هەبن ئەوژی ئەڤەنە:
١. کورتبڕی (شیبومی)، کو ئێکە ژ مەرجێن هەرە گرنگ.
٢. بڕگە بەندی (٥+٨+٥)، ب کۆمکرنا هەرسێ دێران و ئەگەر دێرا دویێ حەڤت بڕگە بیت، دێ گەلەک باشتر بیت.
٣. هەبوونا خالبەندیێ (کریچی) یا پێدڤیيە.
٤. هەبوونا (کیگویێ)، ئانکو وەرزەپەیڤان.
٥. هەبوونا واتایێ د ناڤ دێراندا.
٦. دەقەکێ سروشتی بیت.
٧. هەبوونا وێنەیان د ناڤ هايكۆیێ دا.
٨. ب زمانەکێ بێ تەم و مژی بهێتە نڤیسین(٥).
بێ گومان هەر وەکی دهێتە زانین هەر جورە زانستەکا سەرهەلدابیت، د جهدا نەمایە، بەلکو ڕهوریشالێن خۆ بو دەوروبەران هاڤێتینە. شعرا هايكۆ ژی ب هەمان شێوێ زانست و ژانڕێن دی ڕهوریشالێن خۆ ل ژاپۆن بەر ب کیشوەر و وەلاتێن دی یێن جیهانێ هاڤێتینە. ئەڤجا ب هەر شێوەیەکی ژ شێوەیێن بەلاڤکرنێ بیت و ئێک ژ ئەوان کیشوەران ئەفریقیایە، یا گرنگ ئەڤ جورە ژانڕە ژ نەبوونێ ئینایە هەبوونێ و تا نها ژی بەردەوامە، کو ب وی شێوەیێ کورت خودان رامانەکا تژی هەستە، بەری کو ئەم بهێین باس ل هەستێن ڕه‌ش پیستان بکەین، دێ باس ل بزاڤ و بەلاڤ بوونا هايكۆیێ کەین د کیشوەرێ ئەفریقیا دا.
- بزاڤگەریا هايكۆیێ ل رۆژئاڤایا ئەفریقیا
پەیدا بوونا شعرا هايكۆ رۆژئاڤایا ئەفریقیا ژ لایێ هایکیست (نانا فرێدوا ئاگیمانێ غانی بوو،(Nana Fredua Agyman-gana)) ، ل دویڤ دا (یاکوب کوبینا ئایە مینسە(jacob kobina ayih Mensah-gana) ، هەر دیسان (ئۆریتسگبێمی ئیمانۆێل جاکپا(oritsegbemi Emmanuel jakpa-nigeria) ، کو ئەڤان ناڤ هاتییان، شعرا هايكۆ ل هندەک گۆڤاران نڤیسینە و بەلاڤکرینە، چالاکیێن هايكۆیێ د ڤان سالێن دويماهیێدا ل رۆژئاڤایا ئەفریقیا، کو ژ لایێ شاعرێن غانا و نێجیریاڤە هاتیيە د ناڤا سێرکلا نێڤدەولەتیدا و شییایە زال بیت ل سەر وێ سێرکلێ ژ ئەگەرێ بەلاڤکرنا هايكۆیێن خۆ د تورێن کۆمەلایه‌تی دا و مالپەرین جوراوجور دا و بەشداریکرنا وان شاعرێن رۆژئاڤای د بەریکانەیێن نێڤدەولەتیدا و هندەک ژ ئەوان هايكۆ نڤیسان شییاینە پلەیا ئێکێ و پلەیا دویێ ب دەستڤەبینن(٩).
ئەگەر نموونەیەکا (یاکوب کوبینیا) وەربگرین:
Empty matchboxes
Scattered in the mud
My new community
ب واتایا:
(شخاتەیێن ڤالا
د ناڤا تەقنێدا دبەلاڤن
کۆمەڵگەها من یا نوی دا)(١٠)
- 2. چالاکییێن هايكۆیێ ل رۆژهەلاتا ئەفریقیا:
سەرهەلدانا هايكۆیێ ل رۆژهەلاتا ئەفریقیا ب شێوەیەکێ بهێز بوو و یا دیار و بەرچاڤ بوو و پەیدابوونا وێ ب ئەڤی شێوەیێ بهێز ڤەدگه‌ڕيتەڤە بو سالا (٢٠٠٦) ل کینیا ژ لایێ دکتۆر (گابی گریڤ(gabi greve)) ، کو رێڤەبەرێ داتابەیسێن جیهانییا کیگویێ بوو، هەر دیسان سەرۆکا یانەیا هايكۆیێ (ئیزابێل پرۆندزینسکی(Isabell prondzynski)، ل دەستپێکا سالا (٢٠٠٦)ێ ب سەرپەرشتییا دکتۆر (گریڤ) کۆمەڵەیەک دامەزراند، کو دانوستاندن تێدا دهاتە کرن ل سەر شعرێن هايكۆیێ و ئەڤ کۆمەڵه‌یە ل (١٠٠) ئەندامان پێکدهات.
ئەڤه بوو بناغەیەک ژ بو شاعرێن وان وەلاتان، هەر دیسان تێگەشتن ژ جوانيیا هونەرێ هايكۆیێ و ب ئەڤی رەنگی بشێن ل سەر وەرز و ژینگەها دەوروبەر و که‌لتۆرێ خو بنڤیسن ب رێکا بەشداریکرنێ د بەریکانەیاندا و بەلاڤکرنا شعرێن هايكۆیێ د گۆڤاراندا، هەتا وی رادەی، کو هايكۆ وەک سیستەمەکێ خواندنێ ل قوتابخانەیێن کینیا هاتەدانان.
دیسان (ئیزابێل پرۆندزینسکی) یانەیا هايكۆیا نایرۆبی دامه‌زراند و رێکخەرێ ئەڤێ یانەیا نایرۆبی مامۆستایێ کینیایی (وافولا (wafula بوو، وافولا خودانێ خەلاتێ شیکی کوکایێ بوو ل سالا (٢٠١٠)ێ، ژ دیارترین هايكۆنڤیسێ رۆژهەلاتا ئەفریقیا (کالێب موتوا (caleb mutwa بوو، یەکەم کینیایی بوو ل سالا (٢٠١١)ێ د گۆڤارا (شامرۆک) شعرا هايكۆ بەلاڤکری، چالاکیێن هايكۆیێ د ئەڤان سالێن بووری دا ل رۆژهەلاتا ئەفریقیا دا پێکدهات ژ دامەزراندنا بەریکانەیا (بابیشایکو Babishku) ل سالا (٢٠١٦)ێ، ئەڤ بەریکانەیە دويەم بەریکانەیا نێڤدەولەتییا هايكۆیێ بوو، کو هاتبوو رێکخستن ژ بوی هەڤوەلاتییێن ئەفریقی، ئێکەم بەریکانە ژ لایێ (ئێدجی ئاجی با‌‌ه (Adjei agyei-baah هاتبوو رێکخستن، کو هۆزانڤانەکێ غانیێ ب ناڤودەنگ بوو و دامەزرێنەرێ تورا هايكۆیا ئەفریقییە(٩).
ئەگەر نموونەیەکا (جودی مکلنتوش) بێخینە پێش چاڤ:
The bully walks slow
To the principals office
Second time this week(١١).
ب واتایا:
(زۆردار هێدی دچیت
بۆ ئوفیسا ڕێڤەبەری
جارا دویێ د ئەڤێ هەفتیێدا).
- چالاکیێن هايكۆیێ ل باشوورێ ئەفریقیا:
دەرکەفتنا شعرا هايكۆیێ ل باشوورێ ئەفریقیا ب هەمان رەنگ و شێوەیێن ژاپۆنى یە، کو د سەرەدانا مامۆستا و ئەکادمیستێن ڕۆژئاڤای ئیلهاما خو وەرگرتیە، (دێنیس بروتس(Dennis brutus)) ئێک ژ ئەوان کەسانە یێن د سەرەدانا خو دا بۆ ژاپۆنێ ل سالا (١٩٧٣)ێ کاریگەر بوویە ب شعرا هايكۆ و وەکو پارێزڤانەکێ نەژادپەرستێ سیاسی، ئه‌ڤ ژانڕە بکارئینایە بو گەهاندنا وان دەمێن بیرهاتنان ل گەل ئەڤینا خۆ یا وندابوويی، د هەمان دەمدا دڤێت ئاماژێ ب وێ بەشداریا مەزنا (تێد گوسن (Ted goossnی بکەین، کو پرۆڤیسورێ زانکۆیا (یورک) بوو د پسپۆریيا ئەدەبێ ژاپۆنیێ هەڤچەرخ و سەردەم دا، کو شییایە ب رێکا پێشکێشکرنا وانەیێن ئەکادمی و گشتی یێن جوراوجور که‌لتۆرێ ژاپۆنی بینتە زیمبابوی وەکو مەراسیمێن چایێ یێن بابوکالان، وانەیێن گوستنی پێشکێشکرین، ئەنجامێن باش هەبوون و ل دەمی زڤڕینا وی بو وەلاتێ خۆ، هند هايكۆیێن ئەفریقیێن خۆش برینە وەکو بیرهاتن، کو ژ لایێ قوتابیێن ویڤە هاتبوونە نڤیسین(٩).
ل باشوورێ ئەفریقیا هند کارێن هايكۆیێ هاتینە بەلاڤکرن و ئێک ژ وان ل دويماهیا سالێن نۆتان بوو ژ لایێ (ویلهێلم هاوپت wilhem haupt) بوو، کو ب شێوازێ ئەفریقی نڤيسایە و ل هولەندا چاپکریە. ئێک ل ئەوان هايكۆیێن وی یێن دەستپێکی د گۆڤارەکا هولەندیدا هاتیيە بەلاڤکرن، ئەو پەرتووکێن ل باشوورێ ئەفریقیا هاتینە نڤیسین ژ لایێ (ستیف شابیرو(steve shapiro)) بوو ل سالا (١٩٩٤)ێ ب ناڤێ(in a borrowed tent) ، هەر دیسان سالا (٢٠٠٧)ێ پەرتووکا ب ناڤێ (of little consequence) بوو(٩).
ئێک ژ هايكۆیێن پەرتووکا (in a borrowed tent)
Through a hole
In a brrowed tent
The milky way
ب واتایا:
(ل چادرەکا
وەرگرتی دا
رێکا شیری).
ئێک ژ هايكۆیێن پەرتووکا (of little consequence)
Collecting mushrooms
My knife blade reflecting mist
Swirling through the pines(٩)
ب واتایا:
(کۆمکرنا کڤارکان
چەقۆکا من ب تەم و مژ رەنگڤە ددەت
و زڤڕاندن د ناڤ سنوبەراندا)
ل سالا (٢٠١٤)ێ دکتۆرە (ماری هیس(marie heese)) پەرتووکا هايكۆیێ بۆ ئەفریقیان بەلاڤکر ب ناڤێ(unisa press south africa) و ئەڤێن ل خوارێ چەند نموونەیەکن ل هايكۆیێن وێ:
After birth
Nobody told her ,she will carry the child
For the rest of her life(١٢)
واتە:
(پشتی ژ دایک بوونێ
کەسەکێ نەگۆتیە ئەو دێ زارۆکی هەلگریت
هەتا دووماهیکا ژیانێ)
Long live the king
Vultures are circling just to frustrate them
I shall survive one more day(١٢)
واتا:
(بژیت پادشا
هەلۆ دزڤڕن ب تنێ ژ بوی هندێ، کو بێ هیڤی بکەن
ئەز ل رۆژەکا دی بژیم).
ئەوێن مە ل سەری باس کرین دەربارەی هايكۆیێ بوو ل ئەفریقیا باشوور، بەلێ ل گەل هندێ ژی هێشتا هندەک وەلاتێن مینا (ئەنگۆلا، لیسوتو، مالاوی موزامبیک، نامیبیا، سوازیلاند) هیچ چالاکییەکا گرنگ تۆمار نەکرینە.
- 4. چالاکيیێن هايكۆیێ ل باکۆرێ ئەفریقیا
هايكۆ ب تنێ د ناڤ جەرگێ ئەفریقیادا نەبوو، بەلکو گەهشتە ئەو وەلاتێن ل باکۆرێ ئەفریقیادا (سونو ئوچتدا (sono ucghida ناڤ هاتی وەکو بالیۆزێ ژاپۆنی ل مەغرب کارکرییە، ل مەغریب بەریکانەیەکا هايكۆیێ دەستپێکر دهێتە پێشبینیکرن، کو ئێکەم بەریکانەیە ل جیهانا وەلاتێن عەرەبی سەرهەلدابیت،دگەل هندێ ژی هايكۆ هێشتا کردارەکە هەتا رادەیەکی یا نویە ل ئەدەبێ عەرەبی دا، هەرچەندە زۆربەیا شاعرێن هايكۆیا عەرەبی شێوازێ سێ دێرێن کورت بکاردئینن، ل گەل هندێ ژی ب یاسایەکا توند دادنێن، رەخنەگرێن عەرەب هێشتا نەگەشتینە رێککەفتنێ ل سەر وێ چەندێ کا ئایە هايكۆیا شاعرێن گەنج دشێن ب شێوازەکێ نو هايكۆیان بنڤیسن یان نە، هۆزانڤان (عەبدولقادر جاموسی) نوینەرێ بالیۆزخانا مەغرب ل ژاپۆن د هۆلا کەسکا ئیتا باشی ل تۆکیو بەشداری د پێنجەمین سمینارا جیهانی یا هايكۆیێ دا کر ل رۆژا ٢٩ى نیسانا ٢٠١٦ێ، گوتار ژی ب ناڤێ ئەرێ (هايكۆ عه‌ره‌بی) د گونجیت شرۆڤەیا دابونەریتێن هەلبەستا جیهانا عەرەبی و ئەگەرێ بەرفرەهبوونا هايكۆیێ ل داهاتی دا روندکەت(٩).
هندەک نموونەیێن هایکۆیێ ل باکۆرێ ئەفریقیا ئەڤێن ل خوارێ نە:
Another lemon tree
In anothercontry
My gazes are desires
ب ڕامانا:
(دارەکا دن یا لەیمۆنێ
ل وەلاتەک دن
لێنێڕینێن من حەزن).
هاتیە نڤیسین ژ لایێ (محه‌مه‌د بنيس)ڤه.
Carefully picked spot
Cat sleeping in the garden
Caressed by the sun (٩)
ب واتايا:
(ب هشیاری هەلبژارتنا خالێ
د باخچەی دا پشیکەک نڤستيیە
ژ لایێ هەتاڤێ هاتيیە دەست تێوەردان).
ژ لایێ تالیب ڤه هاتيیە نڤیسین.
هەر دیسان عەلی زەنەیدی، مامۆستایێ ئينگلێزی ل قوتابخانەیا بنەڕەتییا تونسییە، کو هايكۆ و هەلبەستێن ژاپۆنی وەردگێریتە زمانێ عەرەبی و ل ڤان دوماهیکاندا ل سەر شانویا نێڤدەولەتی هند ژ کارێن وی دیار بووینا و ل بەریکانەیاندا بەژداری کریە(٩).
زۆربه‌یا هەرە زۆرا هایکۆیێن ڕه‌ش پیستان پەڤا (ڕه‌ش و سپی و ژیانێ) د هناڤێن شعرا هايكۆدا بکاردئینن و ئەو ئەگەر ڤەدگەريتەڤە بو وان کاروکریارێن بەرامبەر وان دهێنە کرن و ئەو جیاوازيیا ئەو ل پێش خو دبینن ئەگەر هێڤکەینە ئەڤێ هايكۆیا ل خوارێ:
بركة ماء
تغطیها الاجنحة
این ذهب النمل الأبیض؟
هاتيیە نڤیسین ژ لایێ (تاکفرا وانا- زیمبابوی)(١٣).
د ئەڤێ هايكۆیا ل سەری هاتی ئەم هەمی دزانین، کو مێری یان ڕە‌شە یان قەهوایی یە، بەلێ هایکیستا ناڤبری نڤيسایە:
کانیکا ئاڤێ
هاتیە ڤەشارتن ب جەنگان
مێریا سپی کیڤەچوو
سەرەرای بچویکاتيیا مێریێ هایکیستێ رەنگێ سپی دایێ، هەروەکی ددەتە دیارکرن، کو ژ بچويکترین تشت جیاوازیێ دئێخنێ ئەڤجا ژ زارۆکان هەتا مەزنان.
كأس النبیذ
بین الحلو والمر
یتأرجح طعم الحیاة(14).
هاتیە نڤیسان ژ لایێ (هنا‌ء عبدو).
د ناڤا هايكۆیا ل سەری هاتی، کۆ دبێژیت:
(بەرداغێ شەرابێ
د ناڤبەرا شرین و تاڵ دا
جولانا تاما ژیانێ یە).
د ڤێ هایکۆیێ دا باس ل تاما ژیانێ دهێتە کرن، ب راستی ژیان ل ئەوان وەلاتان ب زەحمەتە، ماندی بوونەکا دژوار دبینن هەتا نانێ ژیانێ پەیدا دکەن، ئاکو ماندیبوونەکا زۆر و ب نانەکێ کێم:
(كما انها تخطط من أجل
المستقبل
وتغزل مناعم الحیاة(15).
هاتیە نڤیسان ژ لایێ هوزانڤانا ئەسیۆبی (الیمتسیهای واداجو).
د ناڤا هايكۆیا ل سەری هاتی کو دبێژیت:
(هەر وەکی پلانێ دادنێت ژ پێخەمەت
داهاتیدا
و نازکرنا بنەرمیا ژیانێ)
د ئەڤێ شعرا ل سەریدا، باسێ داهاتووی دکەت و پلانا داهاتی ب شێوەیەکێ نەرم و بێ زفراتی و بێ توندوتیژی و ئاماژە دایە نەرماتی و نازکرنا ژیانێ ل وان وەلاتان.
لیستا ژێدەران:
. بەردەستە د سایتێ:
https://ar.m.wikipedia.org/wiki انسانیة (نظریة اخلاقیة.
- بەردەستە د سایتێ:
https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%B4%D8%B9%D9%88%D8%B1
٣. بەردەستە د سایتێ:
https://www.almaany.com/ar/dict/ar-en/haiku/
٤. بەردەستە د سایتێ:
https://ar.m.wikipedia.org/wiki/%D9%87%D8%A7%D9%8A%D9%83%D9%88
٥. گوڤارا پویێتیکا، سەکەراتێن ماتسووی و چریسکێن شەڤا تاری، ژمارا (٤)، بپ(٣١).
٦. بەردەستە د سایتێ
https://shoman.org/Readblogs/ID/4569/all_about_haiku_poems
٧. بەردەستە دسایتێhttps://www.jadaliyya.com/Details/40792
٨. بەردەستە د سایتێ (مختارات من قصیدة الهایكو الیابانیة _انگلوجی)
- بەردەستە د سایتێ؛
(Adjei Agei Baah , A History of African Haiku www . litromagazine . com)
١٠. بەردەستە د سایتێ:
https://haikupedia.org/article-haikupedia/haiku-in-west-africa/
١١. بەردەستە د سایتێ
https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://africahaikunetwork.wordpress.com/wp-content/uploads/2016/11/mamba-iii-final.pdf&ved=2ahUKEwibkeLU4LuJAxUoRfEDHYpUK7AQFnoECBkQAQ&usg=AOvVaw3jBDGAYOVsNCgrUpYkwW_B
١٢. بەردەستە د سایتێ
https://www.unisa.ac.za/sites/corporate/default/Unisa-Press/Books/Language-and-Literature/HAIKU-for-Africa
١٣ .بەردەستە د سایتێ (من شعر هايكۆ العالمی قصائد من افریقیا
- بەردەستە د سایتێ
https://antolgy.com/%D9%82%D8%B5%D8%A7%D8%A6%D8%AF
-%D9%87%D8%A7%D9%8A%D9%83%D9%88-%D9%87%D9%86%D8%A7%D8%A1-%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D9%88/
- بەردەستە د سایتێ (قصیدة مترجمة لشاعرة أثیوبیة تكتب باللغة الأمهریة).
