د. عهبدولرهحمان مزووری
گەنگەشە ل سەر نفشێ هۆزانڤان بابا تاهرێ هەمەدانی هەیە. هۆزانڤانەکێ کوردە، لوڕە، فارسە، ترکە .. ئەوی چارینێن خۆ (روباعیاتێن خۆ)، ب چ زمان ڤەهاندینە؟ ئەو چارین چەوان هاتینە نڤيسین و چاپکرن، ئەگەر ب کوردی بن، ئەو چ کوردی یە و زاراڤێ کیشك کوردایە..؟ ئەڤ ڤەکولینە ل دووڤ بەر و منێن خۆ، دێ بەرسڤا ڤان پرسیاران دەت.
کورتییا ژیانا هۆزانڤانی:
هۆزانڤان د چارینێن خۆ دا باسی هەمەدان، چیایێ ئەلوەند، باژێڕکێ تویسەرکان، شیراز، میمەند .. کرییە. چیایێ ئەلوەند دکەڤیتە ژێرییا باژێڕێ هەمەدان و هۆزانڤانی گەلەک بیرهاتن د گەل دا هەنە (حمیدی، ١٣٧٦ش، ب١٢). تویسەرکان دکەڤیتە ژێرییا ئاستانا هەمەدان، رۆبارێ گاماسیآب ل ژێرییا ئاستانێ یە و بەر ب رۆژهەلات دچیت. گاماسیآب ژ چیایێن (گرین) دزێت و باژێڕکێ نەهاوەند ل سەرە، دڕێژیتە رۆبارێ سەیمرە و کەرخە (Müller, 2004, p. 109). بلا دلبەر ژ چیایێ (ئەلوەند) روندکێن من ل گشت دنێ، بەڵاڤکەت:
ئەشکی خۆنین پاشم، أز راهێ ئەلوەند
تا کی دلبەر ب پایەش بەرفشانی
(مقصود، ١٣٥٤ش، ب١٣)
گەلەک باژێڕک ب ناڤێ (میمەند) ل ئیرانێ و دەرڤەی ئیرانێ هەنە وەک: میمەندا کەرمان، میمەندا یاسوج، میمەندا فارس، میمەندا فەیروز ئاباد، میمەندا بابک.. میمەندا غەزنە ل ئەفغانستان. ژ بەر ناڤدێرییا حەسەنێ میمەندی، سەرۆکوەزیرێن دەولەتا غەزنەوی د سەردەمێ سۆلتان مەحمود و کوڕێ وی مەسعود دا، د سەدساڵیێن دەهێ و حەتا دوازدێ زايینی دا، لەوان ئەو (میمەند) ژ هەمیان بەژن بلندتر و ناڤدارترە (Yarshater, 1985, Vol. 1, p. 650 – 652).
گیرەم بەرسەر نەهی (ئەلوەند و میمەند)
نە میوازەم خۆ دا زونی، تە زونی/زانی
(Heron – Allen, 1902, p. 51)
مو ئان (ئەسپیدە بازم هەمەدانی)
لانە دەر کوهـ دیرەم دەر نیهانی
ب باڵی خۆد پڕم (فڕم) کوهان بە کوهان
ب چەنگێ خۆد کرم نەخچیرەوانی
(Heron – Allen, 1902, p. 66)
سۆفیاتییا هۆزانڤانی ژ چارینێن وی دیارە. ئەو دبێژێ:
ب صەحرا بنگەرەم صەحرا تە بینەم
ب دەریا بنگەرەم دەریا تە بینەم
ب هەرجا بنگەرەم کوهـ ودەر ودەشت
نیشان أز قامەتی رەعنای تە بینەم
(مقصود، ١٣٥٤ش، ب ١٣٠ ــ دەهمەن: ٣)
ل دەشتان و چیا، بیابان و ڤیاپان و کێرییا، ئەردی و ئەسمانی و دەریا .. تەماشاکەم و بنێڕم، ل گشت جهان هەر تە دبینم، تە! (أينما تولوا فثم وجە اللە. البقرة: ١١٥).
هۆزانڤان دبێژێ:
ب هەر (ئەلفێ) (ئەلیف) قەددێ بەرئایەد
(ئەلیف) قەددم کی دەر (ئەلف) ئامەدەستم
(Heron – Allen, 1902, p. 39)
هەر هزار ساڵان بەژن بلندەک (ئەلیف قەددێ) پەیدا دبیت، د ڤێ (ئەلف)ێ دا، د ڤێ هزارێ دا ئەزێ پەیدابویم !
ل گۆڕ ژێدەران، بابا تاهر د سەدساڵییا دەهێ دا ژيیایە، لێ دەهێ زایينی! نەبەر ئەقلە سۆفیەکێ موسلمان ژيیێ خۆ ب ساڵێن زايینی (نە یێن مشەختی!) دیارکەت و بنڤيسیت. لەوان ئەڤ چارینا داويیێ، بەرئەقل نە ژ ڤەهاندنا بابا تاهری یە! . پشتی مرنا هۆزانڤانی کەسەکێ نێزی وی، کەسەکێ شارەزایێ ژیانا وی، بۆ ڤەهاندی یە. راستە هۆزانڤان د سەدساڵییا دەهێ زایينی دا، د نێڤبەرا ٣٤٥ ــ ٤١٠ مشەختی دا/ ٩٥٦ ــ ١٠١٩زايينى دا ژیایە و ئەو مینا مێژوڤان هیدایهت قلی خان نڤيسی ساڵا ٤١٠ک/١٠١٩ز چوویە بەر لۆڤانییا خۆدێ (هیدایت، ١٣٨١ش، جـ١ ق٢ ب١١٩٨). لەوان چیرۆکا چاڤپێکەتنا وی ( ئانکو تاهری)، ل گەل سۆلتان طوغرل کوڕێ مکائیلێ سەلجۆقی د ساڵێن ٤٤٧ ــ ٤٥٠ مشەختی دا، مینا د هنەک ژێدەران دا هاتی (عبداللهی، ١٣٦٢ش، ب نەهـ . قمشەای، ١٣٧٧ش، ب١٣) چ راستییا مێژویی، بۆ نینە!
د ژێدەران دا علی محمد آزاد هەمەدانی نڤێسییە: بابا تاهر شەڤەکێ ل مزگەفتا مەزنا هەمەدان نڤستییە، سپێدێ گوتییە: أمسیت’ کوردیا وأصبحت’ عربیا (دستگردی، ١٣٦٩ش، ب٧٤). ئانکو ئەز ئێڤاری کوردەکێ سادەبووم، سپێدێ د زمانێ عەرەبی دا شەرەزابووم! ئەڤ ئاخفتنە ژی ژ راستیێ ڤالایە، ژ بەر:
أ. معین الدین جنید بن محمودێ شیرازی، ساڵا ٧٩١ز مرییە، چیرۆکەکا هۆسا ڤەدگێڕێ و ددەتە پال شێخ عبداللەێ بابۆیی (جامی، ١٨٥٨، جـ١ ب٣٩٢). ئانکو ئەڤ چیرۆکە ژ (بابا تاهر) کەڤنترە.
ب. التادفی محمد بن یحیی الحلبی، خۆ دانێ پەرتووکا: قلائد الجواهر ..، ئەڤ چیرۆکە دایە پال سۆفیێ کورد ئەبو الوفاء الکوردی (بەرجەسێ کوڕێ کاکە وەیس). ئەبو الوفاء ساڵا ١١٠٧ز مرییە، ئانکو د سەدساڵییا یازدێ زايينى دا ژيیایە (التادفي، ١٩٥٦، ب٨٠ ــ ٨١).
ت. هۆزانڤانێ ناڤدێر جلال الدینێ بەلخیێ رۆمی (١٢٠٧ ــ ١٢٧٣ز) ژی، د پێشەهيیا پشکا ئێکێ یا (مەثنەوی) دا، ڤێ چیرۆکێ ددەتە پال موریدێ خۆیێ کوردێ ئورمیێ حسام الدین حسن بن محمد الأرموي.
ئانکو ب درستی خۆ دانێ ڤێ هەڤوکێ ناهێتە نیاسین. بابەت پێدڤی پێتر دووڤچوون و ڤەکولینێ یە.
زمان و زاراڤێ بابا تاهر:
ب هزرا د. جەواد مەقصود، خۆ دانێ پەرتووکا: شرح وأحوال وآثار ودوبیتی های بابا طاهر عریان، زاراڤێ بابا تاهر زاراڤێ دەڤەرا وی یە، هەمەدانێ یە، زاراڤێ لوڕی یە (مقصود، ١٣٥٤ش، ب٣٨). سەعید خانێ کوردستانی دبێژێ زاراڤێ وی، زاراڤێ تیرەیا ئەهلێ حەقە/عەلی اللهی یە، زاراڤێ گورانی یە (کوردستانی، ١٩٢٧، ب٤٠). بابا تاهر (دیر) ل شوونا (دوور)، (میکەرۆ) ل شوونا (میکونەد)، (دیرەم) ل شوونا (دارەم) ، واجی، واگو، بگو … نڤێسینە، پێتر زاراڤێ گورانی یە. د رێزکێن داهاتی دا دێ پێتر شەرەزایی زاراڤێ گورانیێ کوردی بین.
گەڕوکێ فەرەنسی دی گۆبینوde Gobineau د پەرتووکا خۆ دا (سێ ساڵان ل ئاسیا) نڤێسییە: ژ سۆفیێن ناڤدێرێن ئەهلێ حەق* بابا تاهرێ هەمەدانی و خۆها وی بیبی فاطمە بوون ( دو گۆبینو، ١٣٨٣ش، ب١٦٧). مخابن خەلکی گەلەک (چارین/روباعیات) بۆ بابا تاهری ڤەهاندینە و چێکرینە! تاهرێ سۆفیێ رێیا ئەهلێ حەق، نڤێسەرەکی کرییە شیعە ژ تیرا (دوازدە ئیمامان) دبێژێ:
أز آن روزی کە مارا آفریدی
بغیر أز معصیەت چیزی ندیدی
خداوندا بحق (هشت و چار) ت
زمو بگذر شتر دیدی نە دیدی
(مقصود، ١٣٥٤ش، ب٦١)
خەلکەکی پەیڤێن وى یێن کوردی، کرینە: فارسی، عەرەبی، ترکی، لوڕی … هندی چاپێن (چارینێن) وی، کەڤنتربن راستترن! ئانکو پەیڤێن کوردیێن (چارینێن) وی، درەنگ هاتینە گوهۆڕین و فارسیکرن. نهو (پێنج) چاپێن جودایێن وان ل بەردەستێ منن. کەسەکێ خۆ بەرپەڕەکێ سێویێ دەستنڤيسێن (چارینێن وی) د گەل دا بەلاڤنەکرییە! لەوان بەرئەقل ناحەز و خۆدان کین، ب کەیفا خۆ، د ناڤ دا لەیزتینە. د سەر هندێ را ژ زمانێ (هەمەدانی) کوردی دفڕیت! مینا دێ بۆ مە ژ ڤەکولینێ خۆیا بیت.
مادەم مە باسی دەستنڤيسێن چارینێن (هەمەدانی) کر، دەلیڤەیە بێژم تنێ (دو) بەرپەڕ ژ دەستنڤيسەکا چارینێن وی، ل با ڤەکولەرێ ئنگلیز Edward Heron Allen دەست مە کەتییە. نە ناڤێ نڤێسەری و نە ساڵا نڤيسینێ ل سەرە. میناکێ وان هەردو بەرپەڕان هێژا مجتبی مینوی د کۆڤارا: دانشكدەء ادبیات تهران دا، هژمار: ٢، ساڵا: ٤، ١٣٣٥ش بەلاڤکرینە. دێ جارەکا دن، بۆ وەیێن هێژا د گەل ڤێ گوتارێ دا، بەلاڤکەین.
هزرکە ژ (پێنج) پەرتووکێن چارینێن ویێن چاپکریێن نهۆ ل بەر دەستێ من، (سێ)یان ناسناڤێ هۆزانڤانی دانایە (عوریان!) بێ (هەمەدانی)! هۆزانڤانی ب دەڤێ خۆ گۆتییە: مو ئان ئەسپیدە بازم هەمەدانی! ئەز ئەو بازێ سپیێ هەمەدانم. بۆچی وان (سێ)یان خۆ ژ ناڤێ (هەمەدانی) پاراستی یە و ژ ناڤێ (هەمەدانی) ڕەڤینە؟ چمکی (هەمەدان) باژێڕەکێ مێژوویێ کوردا بوو و یێ کوردایە، پایتەختێ دەولەتا میدیا کوردی بوو، ئەڤرۆ ژی کورد تێدا ماینە. ئەوان د ڤێ بابا تاهر بکەنە (عوریان)، بکەنە (لوڕ)، بکەنە (ئەفغان)! … گرنگ ئەوە کورد نەبیت.
ژ ڤەکولینێ دیاردبیت زاراڤێ بابا تاهرێ هەمەدانی کوردی یە، زاراڤێ لوڕی ژی بیت، هەر کوردی یە، چەوان؟ مێژووڤان و جوگرافیناسێ ناڤدێر مەسعودی، علی بن الحسین (٨٩٦ ــ ٩٥٧ز) د سەدساڵییا دەهێ زايينى دا، بەری پەیدابوونا هزرا نەتەوایەتی! د پەرتووکا خۆ: التنبیە والإشراف دا، لوڕ ب کورد ل قەلەم داینە، (اللریة، اللوریة. ب٨٩ ، ٨٩ ــ دەهمەن: A). ناڤێ وان د گەل خێلێن دن يێن کورد وەک: جورقان، جاوان، جەلالی، کیکی، هەزبانی، سەبزان، ئیگاری و .. گەلەکێن دن ئانییە. دەڤەرێن زۆمێن وان ژی ویلایەتێن فارس، کەرمان، سیستان، خۆراسان، ئیصفەهان، دەڤەرا الجبال، هەمەدان، شەهرەزۆر، دەرئاباد .. هژمارتینە (مسعودي، ١٨٩٣، ب٨٩ . المسعودي، ١٣٦٥ش، ب٨٤- ٨٥).
جغرافیناس ئیبن حەوقەلێ نصێبینی، هەر د سەدساڵییا دەهێ زايينى دا ژیایە (٩١٢- ٩٧٧ز) هەڤچاخێ (مەسعودی) و هنەک ب ژيیێ خۆ، بچووکتر. دیسان بەری پەیدابوونا هزرا نەتەوایەتی! ئەوی ژی (لوڕ) ب کورد ل قەلەم داینە. باسی چیایێن کوردان ژی دکەت و دبێژێ: ئەو چیا تژی کوردێن حەمیدی، لوڕی/لاری، هەزبانی، شەهرەزووری و سوهرەوەردی نە .. (ابن حوقل، ١٩٣٩، جـ٢ ب٣٧٠ – ٣٧١).
ژ بیرنەکەین (لوڕ) ناڤەکێ گشتییە و دارا سەرەکییە: خێلێن بەختیاری، کوهگیلۆیە، مامسنی، بوێر ئەحمەدی، لەکی، فەیلی، بروجەردی، نەهاوەندی … گش تاک و چقێن وێ دارێنە (روز، ١٣٧٣ش، ب٣٥. بهاروند، ١٣٩٣ش، ب٥٢). جهێن ڤان خێلان ژ ژێرییا ئاستانێن کرمانشاە و هەمەدان بەرەفژێر دبن، حەتا د گەهنە ژێرییا ئەبادان و بەندەرێ دلام/ دلەم Delam ، ل سەر کەنداڤێ عەرەبی (بهاروند، ١٣٩٣ش، ٨٥).
شەرەفخانێ بەدلیسی د سەدساڵییا شازدێ زايينى دا (١٥٤٣ ــ ١٥٩٩ز)، فارسیزان و شارەزایێ هونەر، ئاخ و ئاڤەدانییا فارسی بوو. دیسان بەری پەیدابوونا هزرا نەتەوایەتی!
لوڕ ب کورد ل قەلەم داینە، سنوورێن کوردستانێ ژی حەتا دەربەندێ هورمز کێشاینە (البدلیسی، ١٩٥٨، جـ١ ب١٢). بەدلیسی رۆن و ئاشکەرا نڤێسییە: إبتدای ولایت کوردستان أز هرمزاست (بدلیسی، ١٨٤٠، ب١٣).
گەڕۆکێ ئوسمانلی ئەولیا چەلەبی د سەد ساڵیا هەڤدێ دا (١٦١١ ــ ١٦٨٢ز) ل کوردستانێ گەڕیایە، د پەرتووکا خۆ دا (سیاحتنامەسی)، دیسان بەری پەیدابوونا هزرا نەتەوایەتی! هۆسا باسی کوردستانێ دکە: درێژییا کوردستانێ ژ ویلایەتا ئەرزەڕۆمێ، وانێ (هەکاری)، جزیرا بۆتان، میسل، حەریر، شەهرەزوور، ئەردەلان (رۆژهەلاتێ بەغدا)، دەرنە، دەرتەنگ، حەتا كەنداڤێ بەصرا (ئانکو کەنداڤێ عەرەبی) پێکدهێت، ب حەفتێ قووناغان دهێتە بڕین (Chelebi, 2001, Cilt. 4, p. 56). د. عهبدوڵڵا غەفوور ل دووڤ گۆتنا ئەولیا چەلەبی، خەریتا کوردستانێ کێشایە و بەلاڤکرییە (غفور، ٢٠٠٥، ب٥٢).
مە گۆتی بەری پەیدابوونا هزرا نەتەوایەتی. چمکی پێترییا ڤەکولەران ل وێ هزرێ نە، هزرا نەتەوایەتی پشتی شۆڕشا فەرەنسی ساڵا ١٧٨٩ز، ئانکو د سەدساڵییا هەژدێ زايينى دا پەیدابوویە (Baycroft, 1998, p. 56).
ل دووڤ ڤەکولینا د. فوئاد حهمە خۆرشید، زمانێ کوردی کرییە (چار) پشک، هۆسا:
أ. کرمانجییا ژۆری: زاراڤێن هەکاری، بایەزیدی، بۆتانی، شەمدینانی، بەهدینانی، رۆژئاڤا.. ڤەدگریت.
ب. کرمانجییا ناڤەراست: زاراڤێن موکریانی، سۆرانی، ئەردەلانی، سلێمانی، گەرمیانی.. ڤەدگریت.
جـ . کرمانجییا ژێری: زاراڤین لوڕی، بەختیاری، مامسانی، کوهگیلۆیە، لەکی، کەلهۆڕی .. ڤەدگریت.
د. گۆرانی: زاراڤین هەورامی، باجلانی، شەبەکی، زازایی .. ڤەدگریت. (خۆرشید، ٢٠٠٥، ب١٧). بەرئەقل ڤەکولینا د. فوئاد گەلەکا زانستی و کەتواری یە/واقعی یە.
دەڤەرا زاراڤێ گۆرانی دکەڤیتە د ناڤ دەڤەرا کرمانجییا ناڤەراست دا، هەر ژ ژێرییا خیچا خەیالییا رۆبارێ سیروان (دیالا) و رۆژهەلاتێ کەرمانشاه پێگڤە گرێددەت. حەتا دووماهییا هەبوونا هەورامییان ل عیراقێ و ئیرانێ، ژ ئالێ ژۆری ڤە. ژ رۆژئاڤایێ رۆبارێ سیروان درێژدبیت، حەتا دووماهییا رۆژهەلاتێ ئاستانا کرمانشاه. زاراڤێ زازا، ئەو ژی زاراڤەکێ گۆرانی یە، دەڤەرا دەرسیم دگریت (خۆرشید، ٢٠٠٥، ب٣٠).
بۆچی دەڤەرا زاراڤێ گۆرانی؟ چمکی هەمەدان، تویسەرکان، چیایێ ئەلوەند، رۆبارێ گاماسی، مەلایر، نەهاوەند .. ئەو دەڤەرن بابا تاهر تێدا ژیايی و ناڤێن زۆربەیان د چارینێن وی دا هاتینە. لەوڕا بەرئەقل (هەمەدانی) چارینێن خۆ د ئەسل دا، ب زاراڤێ گۆرانیێ کوردی ڤەهاندینە.
پەیڤێن کوردی د چارینێن هۆزانڤانی دا:
١. مە بزاڤکرییە بزانین پەیڤا کوردییا مە (ژ چارینان) هەلبژارتی، ژ کیش زاراڤێ کوردی یە. بەرامبەر زاراڤان مە ئەڤ (پیتە) داناینە: هەورامی (هـ) ، سۆرانی (س)، فەیلی (ف)، شەبەکی (ش)، پەیڤا مە نەزانی ژ کیش زاراڤی یە، مە ئاماژە دایە دیوانێن پەیڤ تێدا هاتی، دیوان (د).
٢. هەر پەیڤەکا کوردییا هەڤپشک د گەل فارسی دا، کو مشە و گەلەکن، مە پشتگوهڤە هاڤێتییە، دا نەبێژن فارسی یە.
٣. مە بزاڤکرییە پەیڤان ل گۆڕ ئەلیف بێتکێن عەرەبی رێزبەند، بکەین.
٤. پەیڤ د دیوانێ دا دوجاری و سێجاری بووینە، مە خواستییە جارەکێ یان دويان .. نەزێدەتر، دەستنیشانکەین.
ئەڤێن ژێری ئەو پەیڤن، ئەوێن مە هەلبژارتین، هەرچەند د هەمان مالکێن مە بژارتین دا، هێ پەیڤێن کوردی هەنە، مە ب پشتگوهڤە هاڤێتن. کورد دبێژن: (مشتێ نموونەی خەروارێکن).
– ئاوە (س): ل شوونا (ئاب) یا فارسی (شەوانم ئاوە أز چەشمان بریجی. مقصود، ١٣٥٤ش، ب١٦٥. عبداللهی، ١٣٦٢ش، ب٦٧).
– ئاجرین (د): ئاگرین، ل شوونا ئاذرین و آتشین یا فارسی. (مو ئان ئاجرین مورغێ کی فی الحال، بسوجم/بسۆژم عالەمێ گەر بەر زەنم بال. مقصود، ١٣٥٤ش، ب١٦٥).
– بریجی (د): بڕێژی. (شەوانم ئاوە أز چەشمان بریجی. یا أز دێوانەگی بو یا زگێجی/ژگێژی. مقصود، ١٣٥٤ش، ب١٦٥.- Allen, 1902, p. 39 Heron).
– بسوجی، بسوجم، بسوجیم (د): بسۆژی، بسۆژم، بسۆژیم (چە فەرمائی بسوجی یا بسوجم، فەلەک را جوملە سەرتاپا بسوجم. مقصود، ١٣٥٤ش، ب١٢١، مقصود/آشتیانی ب٩٢٠ . بورە یەکدەم بناڵێم و بسوجیم، أز ئان روئێ کی هەردو تیرە روجیم، مقصود، ب١٣٣).
– بشـم (د): بچم. (بشم أز حاجیانی حەج بپرسم، کی ئین دیری بەسە یادیرتر شم؟ Heron – Allen, 1902, p. 61). – بوەر (ک): وەرە. (بوەر روزێ کی دیداری تە وینەم، گول و سونبول ز دیداری تە چینەم. مقصود، ١٣٥٤ش، ب١٣١ ــ دەهمەن: ٢).
– بورە (ش، د): ب جهگۆڕکا پەیڤانmetathesis ئانکویا وێ هەر: بوەر، وەرە. (بورە یەکدەم بناڵیم وبسوجیم، نەبو جوز دەرد وغەم یەک عەمرێ روجیم. مقصود، ١٣٥٤ش، ب١٣٣).
– بینەم (ک): تە دبینم (ب صەحرا بنگەرەم صەحرا تە بینەم، ب دەریا بنگەرەم دەریا تە بینەم. مقصود، ١٣٥٤ش، ب١٣٠ ــ دەهمەن: ٢. عبداللهی، ١٣٦٢ش، ب٢١).
– تە (ک): تو (خۆ دا زانو کی جوز تە دەر سەرم نەی، ب جوز زکرێ تە نەی وەر زوانم. مقصود/آشتیانی، ١٣٥٤ش، ب٩٢٢).
– تەئی (ک): توئی (ئاڵالە کوهسارانم تەئی، بنەفشە جو کنارانم تەئی، ئومێدی روزگارانم تەئی. عبداللهی، ١٣٦٢ش، ب١٠).
– تە وینەم، تە وینەن (د): تە دبینم، تە دبینن (خەیالی خەت و خالت دەر شەبێ تار، کی تە وینەم جەمالت در شەبێ تار. مقصود/آشتیانی، ١٣٥٤ش، ب٩١٨. خۆشا ئانان کی هەر شامان تە وینەن، سوخەن وا تەکرن واتە نشینەن، مقصود، ١٣٥٤ش، ب١٠٧. عبداللهی، ١٣٦٢ش، ب٧).
– چڕا ؟ (ک): چما، بۆچی؟ (بواچی کی چڕا تە بێ قەراری؟ مەگەر پەروەردەئێ بادی بهاری؟ مقصود، ١٣٥٤ش، ب١٦٧).
– ریچە (د)، ریژە (ک): رێژتن، دڕێژە (دلێ عاشق میثالێ چوبی تەڕبێ، سەرێ سوجە سەرێ خۆنابە ریچە. Heron – Allen, 1902, p. 45. ، قمشەای، ١٣٧٧ش، ب٤٦. زچەشمانت أز ئان خۆنابە ریژە، مەبو کزخۆنی دل سیلاوە ریژە. مقصود، ١٣٥٤ش، ب٩٢١).
– زوانم، زونە، زونی (هـ ، ف): زمانم، زوبانم. دزانە. زانی (خۆ دا زانو کی جوز تە سەرم نەی، ب جوز زکرێ تە نەی وەرد زوانم. مقصود/آشتیانی، ١٣٥٤ش، ٩٢٢. خۆدا زونە کی دەر دونیایی فانی، بغەیری عشقێ تە، کارێ نەدارەم. عبداللهی، ١٣٦٢ش، ب٨٣ . تە کی زونی بمو چارە بیاموز، کی ئین تیرە شەوان (تاری شەڤان) باکێ کرم رۆژ. مقصود، ١٣٥٤ش، ب١١٥ ــ دەهمەن: ٣. عبداللهی، ١٣٦٢ش، ب١٤).
– سۆتە (ک): سۆتن. بفارسی: سوزە، سوزاندن (مو أز سۆتە دلانم چون نەناڵـم؟، مو کی دوور أز گولانم چون نەناڵم؟. قمشەای، ١٣٧٧ش، ب٤٤. مقصود، ١٣٥٤ش، ب١٢٧ ــ دەهمەن: ٥).
– سوجە (د): سۆژە، بفارسی سوزە (دلت ئەی سەنگدل بەرما نە سوجە، دەر ئاتەش چوپی تەڕ تەنها نە سوجە! Hern – Allen, 1902, p. 44 . قمشەای، ١٣٧٧ش، ب٣٢).
– سیلاوە (س): سولاڤ ، ل شوونا (سیلاب) یا فارسی (دلێ دارەم زشەوقت پەنجەئێ خۆن، مەبو کزخۆنی دل سیلاوە ریژە. مقصود/آشتیانی ١٣٥٤ش، ب٩٢١).
– شەو، شەو و رۆژ (س): ل شوونا شەب و شەب و روز بفارسی (شەو و رۆژ أز فیراقت نالەئی مو، چو ئاهێ بێنەوایان بێ ئەثەر بێ. مقصود، ١٣٥٤ش، ب١٥٦ ــ دەهمەن: ٢. عبداللهی، ١٣٦٢ش، ب٥٩).
– شەوانم، شەو و روج، شەو و روجم .. د دیونێ دا مشەنە، ب هزرا من ئەڤ نموونە بەسن.
– گور (ک): ل شوونا (گورک) یا فارسی، مە گورک ژی هەیە و(گور) ساف کوردییا باکۆر و رۆژئاڤایە (ئەگەر شیرێ ئەگەر بەبرێ ئەگەر گور، سەرئەنجامت بوەد جائێ دەر تە گور. قمشەای، ١٣٧٧ش، ب٦٦. عبداللهی، ١٣٦٢ش، ب٧٨).
– گونەهکەرۆ (ش، ک): گونەهکەر، گونەهکار (گونەهـ چەشمون کەرو دل موبتەلایە، چە زانو/چزانە دل کی خۆبان دەر کوجایە؟ مقصود، ١٣٥٤ش، ب١٥٥ ــ دەهمەن: ١).
– گیرەم (س): مگرتی (گیرەم رانی گیرەم خۆانی تە زانی، گیرەم ئاخر بسوجانی/بسۆژانی تە زانی. گیرەم بەر سەرنەهی ئەلوەند و میمەند، هەمی واچەم/دبێژم خۆ دا زانی، تە زانی. مقصود، ١٣٥٤ش، ب١٦٩ ــ دەهمەن: ٦، ٧. عبداللهی، ١٣٦٢ش، ب٥١).
– نەذانەند/نەزانەند، نەذونستەم/نەزونستەم، نەذونی/نەزونی (د): نزانن، نەزانن، نەزانی (خۆشا ئانان کی تەن أز جان نەزانەند، ژ جانان جان ژ جان جانان نەزانەند. مقصود، ١٣٥٤ش، ب١٠٧ – دەهمەن: ١، ٣ . نەزونی ئەی فەلەک کی موستەمەندم، چون رشتەئێ مو ب سامانت ببەندم. عبداللهی، ١٣٦٢ش، ب٢٩. نەذونستم کی شەرتی بەندەگی چیست؟ هەرزە بورەم ب مەیدانی جیهانەست. مقصود، ١٣٥٤ش، ب١٠٥).
– واچ، واچەم (هـ): ئاخفتن، گۆتن، واژەم (قەزا پەیوەستە دەر گوشم بواچ، کی ئین دەردێ دلی تو نیست عیلاج. عبداللهی، ١٣٦٢ش، ب٦. ئەلیف واچەم/واژەم بەیادی قامەتی تو، أز ئان روزێ کی خۆاندم دەرسی ئەبجەد. مقصود/آشتیانی، ١٣٥٤ش، ب٩١٨. عبداللهی، ١٣٦٢ش، ب١٤).
– واچی/واژی (هـ): دبێژی، واژه: پەیڤ (هەمی واچی کی جانی مو فیدایت، چە واژی عاشقان را جان نەمیبو. مقصود/آشتیانی، ١٣٥٤ش، ب٩٢٠).
– وەڕیژم (د): دەڕێژم، ل شوونا (ریزەم) یا فارسی (ئەگەر دەستم رەسەد خۆنت وەڕیژم، بوینەم/ببینەم تاچە رەنگی ئەی دل ئەی دل. مقصود، ١٣٥٤ش، ب١١٨ ــ دەهمەن: ١).
سەربێژک
گەنگەشەیەکا نیهانی ل سەر زمانێ (چارینێن) هۆزانڤان بابا تاهرێ هەمەدانی هەیە، کانێ ئەو چارین ب چ زمان: فارسی، لوڕی، کوردی، تاچیکی .. هاتینە ڤەهاندن؟ د ڤەکولینێ دا پشتڕاست و بەلیدبیت، (چارین) ب زاراڤێ گۆرانيیێ کوردی، زاراڤێ کەڤنار و رەسەنێ دەڤەرێن هەمەدان، تویسەرکان، بهار، مەلایر، نەهاوەند و ئەسەد ئاباد … هاتینە نڤيسین. ئەڤ راستییە د چاپێن کەڤنێن چارینیێن (هەمەدانی) دا، بەری تێکدانا وان ژ لایێ کەربڤان و ناحەزانڤە، گەلەکا دیار و ئاشکەرایە.
* ئەهلێ حەق: دبێژنێ یارسان، کاکەیی، گۆران، علی اللهی، صارلی … هتد. رێیەکا نیهانییا دینی یە، ب هزرا مینۆرسکیV. Minorsky رەنگەکێ شیعەیێن ڕکونە/توندڕەون (مینورسکی، ١٣٧٨ش، ب٣٨)، د سەدساڵیا نەهێ مشەختی/پازدێ زايينى دا ل سەردەستێ سۆفيیەکێ ب ناڤێ سۆلتان سهاک (ئیسحاق) پەیدابووینە. ل روژئاڤایێ ئیرانێ و رۆژهەلاتێ عیراقێ، دەڤەرێن کرمانشاە، سەرپول زەهاب، دینەوەر، ئەسەد ئاباد، لورستان، هەمەدان، تویسەرکان، خانقین .. دژین.
ژێدەر و سەرەکانی:
أ. ژێدەرێن کوردی و عەرەبی:
١. ابن حوقل، محمد بن علي النصیبیني، ١٩٣٩، صورة الأرض، تحقیق: دی جویە، مطابع بریل، لایدن، هولندا.
٢. البدلیسي، شرفخان، ١٩٥٨، شرفنامة، ترجمة: محمد علي عوني، مطبعة عیسی البابي الحلبي وشرکاؤە، القاهرة، جـ١.
٣. التادفي، محمد بن یحیی الحلبي، ١٩٥٦، قلائد الجواهر في مناقب الشیخ عبدالقادر، مطبعة عبدالحمید احمد حنفي، القاهرة.
٤. جامي، عبدالرحمن بن احمد، ١٨٥٨، نفحات الأنس من حضرات القدس، بإهتمام وتصحیح: ولیم ناسولیس وآخرون، مطبعة لیسي، کلکتا، الهند، جـ١.
٥. خۆرشید، فؤاد حمە، ٢٠٠٥، اللغة واللهجات الکوردیة ــ دراسة جغرافیة، مطبوعات دار الثقافة والنشر الکوردیة، بغداد.
٦. غفور، عبداللە، ٢٠٠٥، سنووری کوردستان، دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی موکریانی، هەولێر.
٧. المسعودي، علي بن الحسین، ١٨٩٣، التنبیە والإشراف، مطابع بریل، لایدن، هولندا.
ب. ژێدەرێن فارسی:
٨ . آشتیانی، میرزا یوسف نورائی، ١٣٥٤ش، دوبیتی های بابا طاهر، چاپخانەء میهن، تهران. هێژا د. جواد مقصود ئەڤ چارینێن بابا طاهر د گەل پەرتووکا خۆ، دبەرپەڕین ٩٠٩ ــ ٩٣٧ دا، چاپکرینە. لەوان ددەستنیشانێن مندا دبیتە: مقصود/آشتیانی.
٩. بدلیسی، شرفخان بن شمس الدین، ١٨٤٠، کتاب شرفنامە، بإهتمام: فلیامینوف زیرینوف، بطرسبورک.
١٠. بهاروند، سکندر أمان اللهی، ١٣٩٣ش، قوم لر ــ پژوهشی دربارەء پیوستگی قومی وپراکندگی جغرافیایی لرها در ایران، نشر آگە، تهران.
١١. حسن پور، عطا، ٢٠٢٤، آستان لورستان ــ خبرگزاری میهر، تاریخ نشر ١٢/١١/٢٠٢٤ ، لورستان.
١٢. حمیدی، محمد وحمیدی، جواد، ١٣٧٦ش، برفراز قلەهای ألوند، انتشارات مفتون همدانی، همدان.
١٣. قمشەای، مهدی الهی، ١٣٧٧ش، دوبیتی های بابا طاهر عریان، انتشارات گنجینەء ناصر خسرو، تهران.
١٤. دستگردی، وحید، ١٣٦٩ش، دیوان بابا طاهر عریان همدانی، نشر البرز، تهران.
١٥. دو گوبینو، ج. ئارتور، ١٣٨٣ش، سە ساڵ در آسیا، سفرنامەء کونت دو گوبینو ١٨٥٥ ــ ١٨٥٨ز، نشر قطرة، تهران.
١٦. روز، إلیزابث مکبن، ١٣٧٣ش، با من بە سرزمین بختیاری بیائید، ترجمەء: مهراب أمیری، چاپ وانتشارات سعدی، تهران.
١٧. عبداللهی، علی اصغر، ١٣٦٢ش، رباعیات بابا طاهر عریان، انتشارات دنیای کتاب، تهران.
١٨. کوردستانی، سعید خان، ١٩٢٧، عالم اسلام، شرکت چاپخانەء شهاب، تهران.
١٩. مسعودی، علی بن الحسین، ١٣٦٥ش، التنبیە والإشراف، ترجمەء: ابو القاسم پایندە، شرکت انتشارات علمی وفرهنگی، تهران.
٢٠. مقصود، جواد، ١٣٥٤ش، شرح أحوال وآثار بابا طاهر عریان، سلسلەء انتشارات أنجمن آثار ملی، چاپخانەء میهن، تهران.
٢١. مینورسکی، فلادیمیر ودیگران، ١٣٧٨ش، سە گفتار تحقیقی در آیین أهل حق، ترجمەء: محمد علی سلطانی ومریم بانو رزازیان، مؤسسەء فرهنگی ونشر سها، تهران.
٢٢. هیدایت، رضا قلی خان، ١٣٨١ش، مجمع الفصحاء، بە کوشش: مظاهر مصفا، مؤسسەء انتشارات امیر کبیر، تهران، ٢ جلد.
جـ . ژێدەرێن ئەورپی:
- Baycroft, Timothy, 1998, Nationalisim in Europe 1789 – 1945, Cambridge University Press, London.
- Chelebi, Evliya, 2001, Seyahetnamesi, Hazilyanler: Seyit Ali Kahraman, ve Yücel Dagli, Sanat ve El sanatleri Okulu Basin, Istanbul, Cilt: 4.
- Heron – Allen, Edward, 1902, The Lament of Baba Tahir, Being the Rubaiyat of Baba Tahir Hamadani, The Persian Text, Printed by: Gilbert and Rivington, LTD., London.
- Yarshater, Ehsan (Edited by), 1985, Encyclopaedia Iranica , Routledge and Kegan publishing house, London, Vol. 1.