گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
مەسعود خالد گولی
بێگومان بابەتێن ئایینی و مەزهەبی كو دیرۆكەكا سەدان سالە هەی د گۆتارەكێ دا ناهێتە گونجاندن، لێ ژبەركو مەزنترین دەولەتا شیعە جیرانا مە كوردانە و وەلاتێ كو ئەم تێدا دژین ژی، نە تنێ شیعە زۆرینەنە بەلكو ئەو چەند قاتی مە كوردا و عەرەبێن سوننەنە، و نۆكە ژ هەمی لایەنان ڤە ئەو د هەرێمێ دا ب گشتی و د وەلاتێ مە دا ب تایبەتی یێ رۆلەكێ كاریگەر دگێڕن، لەو دێ هەول دەین د ڤێ گۆتارا خوە دا هندەك سەرقەلەمكان لدۆر ڤان هەڤپشك و جیرانێن خوە هندەك زانیارییان بدەینە خواندەڤانان، بەلكو ئەڤ گۆتارە بۆ وان ببتە رێخۆشكەر بۆ پتر خواندن و دویڤچوونێن دی.
دەستپێک:
ئەلمەسعودی د پەرتووكا خوە (مروج الذهب) دا یا گۆتی كو شیعە (73) دەستەكن و د پەرتووكا (دائرة المعارف الاسلامية) دا ژی هەمان قاون یا هاتییە لێدان، و د ڤەكۆلینێن هاوشێوە دا ئیسلامەتی لسەر (8) فرقەیان یا هاتییە پارڤەكرن، كو هەر ئێك ژ وان فرقەیان بخوە ژی دبتە چەندین دەستەك، كو هەروەك د خشتێ خوارێ دا دیار (شیعە) دەستەیەكە سەر ب فرقەیا (رافضيه)ڤە(1). ژ ڤی خشتەی، ئەم دێ سەرچەقێ (رافضي) وەرگرین و ژ (رافضي)یان ژی دێ ب تێر و تەسەلی لسەر بەربەلاڤترینێن وان دەستەكان راوەستین. هەر بۆ زانین (رافضي) زاراوەكێ ئیسلامییە، كو ئێكەم جار (زەیدی)یان بۆ هەمی (شیعە)یێن ژبلی خوە بكار ئینا، و وان ئەڤ واژەیە بكارئینا چونكی هەمییان ئیمامەتییا (زەیدێ كوڕێ ئیمام عەلی) رەد(رفض) دكر. لێ پاشی ئەڤ زاراوە ژ لایێ موسلمانێن (سوننە)ڤە بۆ (شیعە)یان بكار هات، چونكی (شیعە)یان خیلافەتا (ئەبوبەكر)ی و جێگرێن وی رەد(رفض) دكرن. هەرچەندە ئیمامێ شافعی بخوە ژی كو سوننەیە د پارچە هەلبەستەكا خوە دا دبێژیت: (اِن كان رفَضاً حبُّ آلِ محمد / فليشهَد الثقلانَ اِنّي رافضي)(2) ، ئانكو: هەگەر خۆشەویستییا موحەممەدی(س) و پەیگرێن وی (رفض بت: بێتە رەدكرن)، پا بلا مرۆڤ و ئەجن هەمی شاهد بن كو ئەز (رافضي)مە. د چاڤێ (شیخ الاسلام ابن تیمیە)ی دا هەمی شیعە ب گشتی وی (رافضي: رەدكری)نە و وان ژ لایێ ئایینی ڤە گەندەل و ئەگەرێ ئاریشێن هەمی ئوممەتا ئیسلامی دزانت، لێ د سەر حالان ڕا وی ب تایبەتی شیعە یێ لسەر سێ پلەیان پۆلین یان دابەش كرین و دبێژت: خرابترینێن وان (غولات)ن؛ چونكی ئەو ئیمام عەلی دبەنە رێزا خودێ، یێن پلە دو (رافضي)نە كو دبێژن پێغەمبەرینی بۆ ئیمام عەلی هاتبوو نە بۆ موحەممەدی(س)، و پلە سێ كو باشترینێن شیعەیانن (زەیدی)نە كو هەرچەندە د بیر و باوەرێن وان دا ئیمام عەلی ژ (ئەبوبەكری و عومەری و ئۆسمانی) باشترە، لێ د هەمان دەمدا وان باوەری یا ب ئیمامەتی و دادوەری و خیلافەتا وان هەرسێیان ژی هەی(3).
فرقا الرافضية:
دەستەكا: شيعية، امامية، زيدية، علوية، ناوسية، راجعية، ابدية، اسحاقية، عباسية، تناسخية، لاعنية، مرتضية.
فرقا الخارجية:
دەستەكا: ازرقية، رياضية، ثعلبية، جازمية، خلفية، كوزية، كنزية، معتزله، ميمونية، محكمية، سراجية، اخنسية.
فرقا الجبرية:
دەستەكا: مضطرية، افعالية، معية، تاركية، بحثية، متمنية، كسلانية، حبيبية، خوفية، فكرية، حسبية، حجتية.
فرقا القدرية:
احدية، ثنوية، كيانية، شيطانية، شريكية، وهمية، رويدية، ناكسية، متبرية، قاسطية، نظامية، متولفية.
فرقا الجهمية:
دەستەكا: معطلية، مترابصية، متراقبية، واردية، حرقية، مخلوقية، عبرية، فانية، زنادقية، لفظية، قبرية، واقفية.
فرقا المرجئه:
دەستەكا: تاركية، شائية، راجية، شاكية، نهمية، عملية، منقوصية، مستثنية، اثرية، مدعية، مشبهة، حشوية.
فرقا أهل الكلام:
دەستەكا: كلابية، اشاعرة، ماتريدية.
فرقا المذاهب الفقهية:
دەستەكا: حنفية، مالكية، شافعية، حنبلية.
پێناسە:
پەیڤا (شیعە) د زمانی دا بۆ ڤان دو رامانان دهێتە بكارئینان:
1) ئێكدەنگی و هەماهەنگییا دو یان چەند كەسان لسەر بابەتەكی.
2) پەیڕەویكرن و دویكەفتنا كەسەكی یان دەستەكەكێ، كو ب دویڤ كەسەكی یان دەستەكەكا دی بكەڤن.
د زمانێ عەرەبی دا رامانا دووێ پتر ل كارە و هەر ب ڤێ رامانێ ژی د قورئانا پیرۆز دا ل چەند جهان پەیڤا (شیعە) بكار هاتییە، وەكی: سۆرەتا (القصص) و سۆرەتا (الصافات)(4).
د مێژووا ئیسلامێ دا پەیڤا (شیعە) بۆ پەیگرێن كەسانێن جیاواز ب كار هاتییە، بۆ نموونە ل هندەك جهان دبێژن (شیعەیێن عەلیێ كوڕێ ئەبوتالبی) و ل هندەك جهان دبێژن (شیعەیێن موعاوییەیێ كوڕێ ئەبی سوفیانی). لێ هێدی هێدی ئەڤ (پەیڤە) بوو (زاراو: مصطلح) و بۆ وێ پشكا موسلمانان هاتە بكارئینان كو باوەری ب (خیلافەت و ئیمامەت)ا ئیمام عەلی هەی، و ب بنواشێن كو (جەعفەرێ كوڕێ محەمەد باقری)(5) داناین، (شیعە)تی بوو مەزهەبەكێ سەربخوە. ب باوەرا وان ئیمامەتا (عەلی و ئیمامێن دی یێن شیعەیان) ب رێكا دەقێن شەرعی یا هاتییە سەلماندن(6). بۆ نموونە بۆ سەلماندنا ڤێ ئاخفتنێ ئەو پشتا خوە ب ئاخفتنا (جابر بن عبدالله انصاری)(7) قاییم دكەن، دەما دبێژت: «ئەم ل نك پێغەمبەرێ خودێ(س) روینشتی بووین كو عەلیێ كوڕێ ئەبوتالبی ب ژۆر كەت.. وێ گاڤێ پێغەمبەری گۆت: سویند ب وی یێ گیانێ من د دەستان دا، ئەڤ زەلامە(ئاماژە كرە عەلی) و (شیعە)یێن وی ل رۆژا قیامەتێ دێ ژ سەرفیرازان بن»(8).
ئایینزایێن شیعەیان:
(شیعە) ژی وەكی (سوننە)یان ل پەی بیر و باوەرێن خوە ب ئەحكامێن شەرعی، یان ب ئیمامەتیێ یانژی ژ لایێ باوەرییا وان ب كەسێ رزگاركەر ڤە، ئێكگرتی و هەڤبۆچوون نینن، لەو ئەو ژی یێن بووینە چەند ئایینزا و هەر ئایینزایەك ژی یێ بوویە چەندین لق. ل ڤێرە ئەم دێ باسێ هندەك ئایینزایێن سەرەكی و ناڤدار و بەربەلاڤێن شیعەیان كەین:
1) شیعەیێن دوازدە ئیمامی:
پڕانیا شیعەیان ژ ڤی ئایینزایینە و ئەڤ ناڤە بۆ وێ دەستەكێ ژ موسلمانێن شیعە دهێتە گۆتن كو باوەری ب ئیمامەتییا هەر (12) ئیمامێن پشتی پێغەمبەری(س) هەین و دبێژن (علی بن أبی طالب) ژ (ابوبكر و عمر و عثمان)ی هەژیتر بوو بۆ وەرگرتنا دەستهەلات و ئیمامەتییا موسلمانان. لایەنگرێن ڤی ئایینزایی بەردەوام دگۆتنە (ئیمام جەعفەر صادقی): باشە مادەم وە نەڤیێن پێغەمبەری(س) و مە كو دویكەفتیێن وەینە چ خێر ژ ئەمەوی و عەباسییان نەدیتبت و مە باوەری ب دیندارییا وان نەبت، پا تەفسیرا تە بۆ ئیسلامێ چیە و تە چ پێگوهۆڕ بۆ ئایینێ وان هەیە؟ (نیشاندانا تەفسیرەكا گشتگیرتر ژ خودێ، پەیوەندییا مرۆڤان دگەل خودێ، سالۆخێن مرۆڤێ لایق د ئیسلامێ دا، بیر و باوەرێن عەقلانیێن ئایینی، و كریار و بڕیارێن تاكەكەسی و ب كۆم د فقهێ ئیسلامێ دا) گرنگترین هزرێن جەعفەر صادقی بوون كو هینگی د سەرێ وی دا دغولغولین و وی پلان بۆ ددانان، لەو پشتی ئەو چێبووی یا وی دڤیا، ئێدی بنواشێن ڤی ئایینزایی موكومتر و بەرفرەهتر لێهاتن و مەزهەبێ شیعەتی بوو خوەدی ناسنامەیا فەرمی و هەر ژ سەردەمێ ڤی ئیمامی و تا نۆكە ئەڤ ئایینزایە ب ناڤێ وی واتە (جەعفەری) هاتییە بناڤكرن(9). ل سەرەتایا سەدسالا (21)ێ ئەڤ ئایینزایە یێ بوویە مەزنترین و بەربەلاڤترین ئایینزایێ شیعەیان، كو پڕانییا كوردێن فەیلی یێن دەڤەرێن (بەدرە، مەیدان، قەرەتوو، خانەقین و مەندەلی) كوردێن خوراسانێ كو ئەڤرۆكە ب (زەعفەرانلۆ) دهێنە نیاسین ل باژێرێن (ئسفەرایین، نەیشابوور، شیرڤان، قووچان، دەرگەز، كەلات و چناران) سەر ب ڤی ئایینزایینە(10).
پەیگرێن ڤی ئایینزایی یێ ل وێ باوەرێ كا چەوا خودایێ مەزن پێغەمبەر هەلدبژارتن، وەسا هەلبژارتنا ئیمامان ژی ژ لایێ ویڤەیە. ئەو دوازدە ئیمامێن كو شیعەیان باوەری پێ هەی، ئەڤێن خوارێنە:
| ز | ناڤێ
ئیمامان |
ماوێ ئیمامەتییا وان | ناسناڤێ ئیمامان |
| 1 | علي بن ابي طالب | 28 سال | المرتضى |
| 2 | حسن بن علي بن أبي طالب | 10 سال | المجتبى |
| 3 | حسين بن علي بن أبي طالب | 11 سال | الشهيد |
| 4 | علي زين العابدين بن حسين | 35 سال | السجاد |
| 5 | محمد بن على زين العابدين | 19 سال | الباقر |
| 6 | جعفر بن محمد | 34 سال | الصادق |
| 7 | موسى بن جعفر | 35 سال | الكاظم |
| 8 | علي بن موسى | 20 سال | الرضا |
| 9 | محمد جواد بن علي | 17 سال | التقي |
| 10 | علي هادي بن محمد جواد | 33 سال | نقي |
| 11 | حسن عسكرى بن علي هادي | 6 سال | الزكي |
| 12 | محمد مهدي بن حسن عسكري | —- | القائم المنتظر |
2) شیعەیێن زەیدی:
ئەڤی ئایینزایی كو دهێتە هژمارتن نێزیكترین تایێ شیعەیان بۆ كۆمەلێن (اهل السنە)، ناڤێ خوە یێ ژ (زەیدێ كوڕێ عەلی زەینلعابدین)ی وەرگرتی. دوازدەئیمامی دبێژن ئیمامێ پێنجێ یێ شیعەیان (محمد باقر)ە، لێ (زەیدی) دبێژن ئەڤ بۆچوونا دوازدەئیمامییان شاشە، و ئەو برایێ (محمد باقر)ی واتە (زەید)ی ب ئیمامێ پێنجێ ل قەلەم ددەن. هەژی گۆتنێ یە كو لسەردەمێ خەلیفێ ئەمەوی (هشام بن عبدالملك)ی (زەیدێ كوڕێ عەلی زەینلعابدینی) ل سالا (132كۆچی) ل دژی فەرمانرەوایێ كوفە(یوسف بن عمر الثقفی) رابوو و شەڕ د ناڤبەرا وان دا رویدا و (زەید) د وی شەڕی دا هاتە كوشتن. (هشام)ی سەرێ زەیدی ژێڤە كر و بۆ خەلیفەی هنارت و لەشێ وی رویس كر و ب دارەكی ڤە هلاویست و پشتی چەند رۆژان كەلەخێ وی سۆت و خوەلییا وی هاڤێتە د رویبارێ فوراتی دا(11).
ژ لایێ بیر و باوەران ڤە؛ جیاوازییا زەیدییان دگەل دوازدەئیمامییان یا د هندێ دا كو زەیدییان باوەری ب (معصوم)بوونا ئیمامان نینە و ئەو دبێژن هەمی زارۆكێن (حسن و حسین)ی دشێن ببن (ئیمام)، واتە وان باوەری ب میراتگرییا ئیمامەتیێ (ئانكو ژ بابی بۆ كوڕی) نینە. دیسان زەیدی دبێژن ئەو كەسێ كو دبتە ئیمام، دڤێت هەم د (شەڕ)ی دا و هەم د (بەرگریكرنێ) دا یێ مێرخاس و كاملان بت، لەو باوەریێ ب ئیمامەتییا زارۆكان و ژ وان ژی (محمد مهدی) نائینن. لێ سەرەرایی ڤێ چەندێ (90%) فقهێ وان و یێ شیعەیێن دوازدەئیمامی وەكهەڤە(12).
3) شیعەیێن ئسماعیلی:
پشتی مرنا (جەعفەر صادق)ی ل سالا (147كۆچی: 765زایینی) دوبەرەكییا بنەڕەتی دناڤبەرا شیعەیان دا رویدا. ئسماعیلێ كوڕێ جەعفەر صادقی كو دەمێ هێژ ساخ ژ لایێ بابێ خوەڤە هاتبوو دامەزراندن كو پشتی وی ببتە ئیمامێ شیعەیان، لێ خودێ وەسا حەز كر كو ئەو بەری بابێ خوە ب دەه سالان (واتە ل سالا 138ێ كۆچی) بمرت. ئەڤی ئایینزایی ناڤێ خوە یێ ژ ناڤێ ئیمام (ئسماعیلێ كوڕێ جەعفەر صادقی) وەرگرتی، لێ شیعەیێن دوازدەئیمامی باوەریێ ب ئیمامەتییا وی نائینن و ئەو دبێژن جەعفەر صادقی كوڕێ خوە یێ ژ ئسماعیلی بچویكتر، واتە (موسا كازم) كربوو میراتگرێ خوە یێ ئیمامەتیێ. ڤی ئایینزایی خوە ب شیعەگەریێ دیاركرینە و د راستی دا زێدە پیرۆزی و بلندكرنەكا بێ سنوور دایە ئیمامێن خوە، لەو شیعەیێن دوازدەئیمامی وان ناهەژمێرن لایەنەك ژ خوە. ئەڤ ئایینزایە دابەشی چار لقێن سەرەكیێن (قورمتی، فاتمی، حەشاشی و ئاغاخانی) دبت. و ژ ڤان لقان ژی فاتمی(كو ب عوبەیدی ژی دهێنە نیاسین) شیابوون ل سالا (297ێ كۆچی) ب سەركێشییا دامەزرێنەرێ خوە (عبیدالله)ی دەولەتا ئسماعیلییا فاتمی ل وەلاتێ (تونس) ل ئەفریقیا دامەزرینن و كونترۆل ل وەلاتێن (مصر و حیجاز و یەمەن) ژی كربوون، لێ دەولەتا وان ب دەستێ سەركردێ كوردێ موسلمان (صلاح الدین ایوبی) هاتە شكاندن(13).
4) شیعەیێن سەبەئی:
ئەڤی ئایینزایی ناڤێ خوە یێ ژ ناڤێ (عبدالله بن سبأ) وەرگرتی، كو ل پەی ئاخفتنێن موسلمانێن سوننە، ئەو كەسەكێ جوهیێ یەمەنێ بوو و دامەزرێنەرێ (شیعەتییا توندرەو) بوو. ناڤبری دگۆت: عەلیێ كوڕێ ئەبوتالبی جێگر و خەلیفێ پێغەمبەری یە(س)، و ژ باژێرێ مەدینێ چوو (مصرێ و كوفة و فسطاط و بةصرة) و دگۆت (عەلی خودێیە). و ئەڤ باوەرییا سەرداچووی و لادایا وی بوو ئەگەرێ هندێ كو ئیمام عەلی بڕیار دا وی و هەمی دویكەفتیێن وی بسۆژن. دیسان ژ بیر و باوەرێن وی یێن دی ئەو بوو كو وی دگۆت: (عەلی) نەمرییە و دێ رۆژەكێ زڤڕتەڤە بۆ بەرهنگاربوونا نەحەقیێ. موسلمانێن سوننە یێ ل وێ باوەرێ كو ئەڤ كەسە ب تنێ بۆ فتنە و دوبەرەكیێ هاتبوو دناڤ موسلمانان دا. و شیعە ژی دبێژن ئەو كەسەكێ گەلەك توندرەو بوو و دەما وی ناڤێ (ئیمام عەلی) ب (خودێ) ل قەلەم دای، ئیمام عەلی بڕیارا سۆتنا وی دەركر، و (جەعفەر صادق)ی ژی لەعنەت یێن لێ باراندین(14).
ل خوارێ ئەم دێ بەحسێ هندەك ئایینزایان كەین، كو تەنانەت هەگەر ئەو ئایینزایێن خۆسەر ژی بن، لێ د بابەتێ سەرداچوونا وان د دەرهەق ئیمام عەلی دا، یان ئەو ب لقێن سەبەئییان یانژی ب ئایینزایێن داخبار ب سەبەئییان دهێنە هژمارتن:
5) شیعەیێن قزلباش:
قزلباش ناڤەك بوو كو بۆ كۆمەكا كەسان ژ ئێل و ئویجاخێن توركێن ئۆغز و توركمانان و هندەك (كورد، لور، تالش، فارس و ئەفغان)ان دهاتە گۆتن كو ئەو شیعە و پەیگرێن تەریقەتا صەفەوی بوون، و شاه ئسماعیلێ صەفەوی ب هاریكارییا وان بنەمالا دەستهەلاتدارا صەفەوی ل ئیرانێ دامەزراندبوو و ب شێوەكێ گشتی ئەوان سوپایێ ئیرانێ لسەردەمێ صەفەوییان پێكدئینا(15).
وەك بیر و باوەر ژی، قزلباش پابەندی وان یاسا و رێسایان بوون ئەوێن شێخێن وان یێن دەستپێكێ (شێخ حەیدەری و كوڕێ وی شاه ئسماعیلێ ئێكێ) داناین، و وان ب چاڤێ كەسایەتییێن خودایی ل ڤان شێخ و سەرۆكێن خوە دنێڕین، لەو پەیگرێن ئایینزایێ دوازدەئیمامی ئەو ئێخستبوونە رێزا (سەرداچووی)ان؛ چونكی ئەڤی ئایینزای گەلەك جوداهی یێن دگەل ئایینزایێ دوازدەئیمامی هەین، تا وی رادەی كو مرۆڤ هزر دكەت ئەو تێكلەیەكە ژ صۆفیگەریێ و شیعەتیێ و هندەك داب و نەریتێن ئایینێن كەڤنارێن ئیرانا كەڤن(16).
دویكەفتیێن ڤی ئایینزایی د ناڤ كوردان دا، هندەك ژ كوردێن باكورێ كوردستانێ نە كو ل سێگۆشا سنوری یێن ناڤبەرا (توركیا، ئیران و عیراق)ا نۆكە دژین. هەژی گۆتنێ یە كو هەتا سەدسالا هەژدێ ژی توركمانێن ئەنازولێ هەر ناڤێ (قزلباش) بۆ دویكەفتیێن ڤی ئایینزایی بكار دئینان، لێ د ڤان هەردو سەدسالێن داویێ دا سولتانێن ئۆسمانییان ڤیان قزلباشان بكەنە سوننە، لەو گەلەك پێشەنگێن وان ب سامانێ دنیایێ رازی كرن و ناڤێ وان ژی گوهاڕت و ئێدی گۆتنێ (عەلەوی)؛ ژبەركو عەلەوی واتە ئەو كەسێن كو دویڤ ئیمام عەلیێ كوڕێ ئەبوتالبی كەفتین(17).
6) شیعەیێن عەلەوی:
ئەڤ ئایینزایە د بنەڕەت دا كۆمەڵەیەك بوو كو ژ لایێ شیعەیەكێ توندڕەوێ قوتابی و هەڤالێ هەردو ئیمامێن دەهێ و یازدێ یێن شیعەیان (علی الهادی و الحسن العسكری) ڤە ب ناڤێ (ابو شعیب بن محمد بن نصیر العبدی البكری النمیری) ل سەدێ سێیێ كۆچی هاتبوو دامەزراندن و وان ناڤێ كۆمەڵا خوە كربوون (كۆمەڵا نوصەیری)، لێ دەمێ فرەنسییان وەلاتێ سوریا داگیركری ناڤێ (عەلەوی: العلویین) بۆ وان بكار ئینا. ئەڤ كۆمەڵە نۆكە ب ناڤێ پارتەكا سیاسی یا هاتییە د مەیدانێ دا و ناڤێ خوە یێ كریە (الكتلة الوطنية). هەرچەندە شەنگستێن سەرەكی یێن عەلەوییان ب تنێ (قورئان، حەدیسێن پێغەمبەری، ئیجماع و عەقل)ن و هندەك بیر و باورێن وان لدۆر (قورئانێ، و تەفسیرا وێ، و بابەتێن لاهوتی و بكارئینانا مەیێ و…هتد) دگەل بیر و باوەرێن موسلمانان ب شیعە و سوننە ڤە ناگونجت، لێ د سەر حالان ڕا ئەو هەر خوە ب شیعە ل قەلەم ددەن، لێ ئەو ب تنێ هەر شەش ئیمامێن دەستپێكێ (عەلی، حەسەن، حسێن، عەلی زەینلعابدین، محەمەد باقر و جەعفەر صادق)ی ب ئیمام ناسن دكەن و ژبلی وان دانپێدانێ ب ئیمامێن دی ناكەن(18). هەروەسا ئەو ئیمام عەلی ژ محەمەد پێغەمبەری(س) پیرۆزتر دزانن و ئەو وەسا هزر دكەن كو ئەو ئیمام تەنداربوون(تجسّم)ا خودێ یە لسەر رویێ ئەردی، لەو هندەك دەستەك و ئایینزایێن دی وان ب كافر ل قەلەم ددەن، لێ لدویڤ ڤەگێڕانا (مركز الإمام موسى الصدر للأبحاث والدراسات ل 8/1/2018) فتوایەك ژ ئەزهەرێ و زانایێن شیعەیان دەركەفتبوو و تێدا دیاركربوو كو عەلەوی لقەكێ ئیسلامەتیێ یە و كافركرنا وان حەرامە)(19). كۆمەكا ڤەكۆلەران یێ ل وێ باوەرێ كو هەمی كوردێن كو ب زاراڤێ زازایی دئاخڤن ب تایبەت ئەوێن ل باكورێ كوردستانێ ل باژێرێن (دێرسم، خارپێت(ئەلەزیز) و گورگوم(مەرەش))ێ ئاكنجی، عەلەوینە(20)، و پشكەكا كێم یا كوردان ل رۆژئاڤایێ كوردستانێ كو خوە ب (حوسەینی) ل قەلەم داینە لقەكێ عەلەوییانە؛ چونكی ژ لایێ هزری و ئایینی ڤە ئەو گەلەك نێزیكی عەلەویێن باكورێ كوردستانێ و توركیانە(21).
7) شیعەیێن ئەهل حەق:
ئەڤ ئایینزایە دناڤ خەلكی دا ب چەند ناڤەكان دهێتە نیاسین، ژ وان (یارێسان، ئەهل حەق، عەلیوللاهی، ئەهل تائیفە، نوصەیری) لێ ئەو بخوە دبێژن ب تنێ ئەم (یارێسان و ئەهل حەق)ین و ئەوێن دی هندەك گرۆپێن جودانە ژ مە و مە پەرتووكا خوە یا پیرۆز یا هەی كو ئەو ژی (سەرەنجام)ە(22). كەڤنترین تێكستێن مەزهەبی كەڤنارییا ئایینزایێ یارێسان بۆ چەرخێ چارێ كۆچی ڤەدگەڕینن(واتە سەردەمێ خۆشین شاهێ دامەزرێنەرێ ڤی ئایینزایی) لێ ل چەرخێ نەهێ كۆچی (سولتان سەهاكێ بەرزنجی) فۆرمەكێ نوی دا ڤی ئایینزایی كو ئەوە یێ هەتا نۆكە ژی ئەو لسەر دچن، لەو ئەڤی كەسی د بیر و باوەرێن یارێسانان دا و د سیستەمێ ئایینیێ وان دا بلندترین پێگەه یێ هەی(23). پەیگرێن ڤی ئایینزایی ل كوردستانێ ئەڤێن ژێرینە:
أ/ كوردێن پارێزگەها كرماشانێ(واتە: ئویجاخێن گۆران، قلخانی، و پترییا سەنجابییان، و پشكەك ژ كەلهور و زەنگەنەیان، و ئێلێن ئوسمانوەند و جەلالوەند) و هندەك ژ خەلكێ باژێرێن (قەسر شرین، سەرپول زەهاو، كەرەند، صەحنە، دینەوەر و هلیلان) و باژێرێ دێرسم و دەردۆرێن وێ، و كاكەیی یێن پارێزگەها كەركووكێ.
ب/ لورێن دەڤەرێن (دلفان و پشتكوه).
ج/ لەكێن دەڤەرێن (سەكوەند)(24).
بۆ زانین هندەك زانایێن ئایین ناسیێ یێ ل وێ باوەرێ كو كاكەیی ژ یارێسانان جودانە و ئایینێ كاكەییان تێكلەیەكە ژ صۆفیاتیێ و بیر و باوەرێن غولات(سەرداچووی)ێن شیعەیان(25).
8) شیعەیێن صارلـی:
صارلی ناڤێ ئایینزایەكێ شیعەیانە كو ئەو بخوە ژ هۆزا كاكەییانە(یان لقەكێ كاكەییانە) و یێ ژ دەڤەرێن پارێزگەها كەركووكێ كۆچبەر بووین و ل باشوورێ پارێزگەها مویسل دژین و ب زاراڤێ گۆرانی دئاخڤن(26). عیبادەت و بیر و باوەرێن وان نەپەنی و نهێنی نە و كەس ب هویری هایداری بیر و باوەرێن وان نینە، لێ دبێژن پەرتووكا وان یا پیرۆز ب زمانێ فارسی یە و شوینوارێن گەلەك ئایینێن كەڤنێن ئیرانێ و بیر و باوەرێن سەرداچووی(غولات)ێن شیعەیان د ئایینزایێ وان دا هاتینە دیتن(27). ناڤكرنا ڤی ئایینزایی ب ناڤێ (صارلی) ڤەدگەڕت بۆ هندێ كو زانایێن وان یێن ئایینی بەهشتێ دفرۆشنە دویكەفتیێن خوە و هەر كەسەك ژ وان كو مستەحەقی بەهشتێ بوو، ئەو دبێژن (صار الی الجنە)، واتە (چوو بەهشتێ). زەلامێن صارلی وەكی ئێزدی و یارێسانان سمبێلێن خوە كورت ناكەن(28).
9) شیعەیێن شەبەك:
سەرەتا دبێژین كو شەبەك پێكهاتەیەكا كوردێن گۆرانە ل هەرێما كوردستانێ كو پڕانییا وان ل دەڤەرێن كوردنشینێن پارێزگەها مویسلێ وەكی بەرتڵە و قەرەپۆش و بەردەرەش و ئاكرێ دژین، و هندەك ژ وان(30%) خوە ب سوننەیێن شافعی و هندەكێن دی(70%) ژی خوە ب شیعە دزانن، ژبەركو بابەتێ مە لسەر شیعەیانە، ئەم دێ بەحسێ ئەوێن شیعە كەین، لێ ب گشتی ئەو خودان بیر و باوەرێن تایبەت ب خوەنە، و ژبەر وان بیر و باوەران ئایینزایێ وان ب ناڤێ وان (ئایینزایێ شەبەكی) هاتییە نیاسین.
هەرچەندە شاه ئسماعیلێ صەفەوی ل ئازەربایجانێ دەولەتا خوە راگەهاندبوو، لێ بابكالێن وی پێشەوایێن ئایینی بوون و وان چالاكیێن خوە ل دەردۆرێن شنگارێ دەستپێكربوون. شێخ صەفیەدینێ ئەردەبیلی(بابكالێ شاه ئسماعیلێ صەفەوی) و كوڕێ صەفیەدینی (صدرالدین موسی) جهێ رێزێ بوون ل دەف پێشەوایێن عەلەوییێن زاگروسێ، لێ ژبەر هەڤرویشبوونا وی دگەل حاكمێن مەغۆلان، صدرالدین موسی ل سالا (758كۆچی) ژ شنگارێ هاتە سرگۆنكرن بۆ تەبرێزێ و ژ وێرێ رەڤی چوو گەیلانێ. پشتی وی رێبەرییا ئایینی كەتە دەستێ (علاْ الدین علی). (علاْ الدین)ی د سەفەرێن خوە یێن بەردەوام دا بۆ كوردستانێ، هندەك پەیگرێن خوە یێن فیدائی دیتن كو ب (شەبەك) دهاتنە نیاسین. وان تا رادێ خوەگۆریكرنێ حەز ژ ڤی پێشەوایێ خوە دكرن و ژبەركو پێشەوایێ وان جلكێن رەش دكرنە بەر خوە، لەو ناڤێ وی كربوونە (عەلیێ رەش). ئەڤ دەستەكە ژی ژ (غولات: سەرداچووی)ێن شیعەیان دهێنە هژمارتن و وان گەلەك بابەتێن هەڤبەش یێن دگەل هەردو ئایینزایێن (یارێسان و قزلباش)ان هەین(29). شەبەك بهایەكێ ژ رادەی زێدەتر ددەنە ئیمام عەلی(د) و رێزێ ل دوازدە ئیمامان دگرن و یێ ل وێ باوەرێ كو هەركەسێ دگەل ئیمام عەلی بت، گونەهێن وی پاك دبن. ناڤێ پەرتووكا وان یا پیرۆز (بویروق) یان (المناقب)ە كو ب زمانێ (توركومانییا عیراقییان)ە و تێدا ژبلی گفتوگۆیا د ناڤبەرا (صفی الدین)ی و كوڕێ وی (صدرالدین)ی دا، هەروەسا بەحسێ داب و نەریت و رەوشتی ژی یێ هاتیە كرن(30). ئەو رۆژا دەهی موحەڕەمێ وەك رێزگرتن بۆ شەهیدێن عاشوورایێ سپێدێ هەتا شەڤێ خوە پێخاس دكەن و دبێژنە وێ شەڤێ (لیلە الكفشە: واتە شەڤا پێلاڤێ). هەروەسا وان شەڤەكا دی یا هەی كو ب عەرەبی دبێژنێ (لیلە الغفران) و ب توركی ژی دبێژنێ (عید عذر گیجەسی)، واتە (شەڤا لێبۆریبنێ)، كو تێدا ژن و مێر هەمی ب دەنگێ بلند حۆر حۆر دكەنە گری و داخواز ژ خودێ دكەن كو وان ژ گونەهان پاك بكەت(31).
10) شیعەیێن دروزی:
ئەڤ ئایینزایە بخوە لقەكە ژ ئایینزایێ (ئسماعیلی) كو بۆ ئێكەم جار ل سالا (408)ێ كۆچی ژ لایێ كەسەكێ ئیرانی ڤە ب ناڤێ (حمزە بن علی بن احمد زوزنی) ناڤدار ب (لەباد) ل (قاهرە) و د مزگەفتا (ریدان) ڤە لسەر بنیاتێ (ئێكتاپەرستی)یێ و (زانستێن خەفییە)(32) یا هاتییە دامەزراندن. ئەو باوەریێ ب قورئانێ دئینن لێ وەكی خوە تەفسیر دكەن و تەفسیرا وان ژ یا بەربەلاڤ د جیهانا ئیسلامی دا جیاوازە، لەو ئەو پتر ژ (قورئانێ) ب تەفسیرا وێ پێگیرن، كو یا ژ لایێ دامەزرێنەرێ ڤی ئایینزایی (حمزە بن علی) ڤە هاتییە نڤیسین و ناڤێ وێ (رسائل الحكمە)یە. هەروەسا ئەو باوەریێ ب (بەحشت و دوزەخ)ێ نائینن و پیرۆزی و رێزگرتنەكا گەلەك زێدە ددەنە سەرۆكێ دەولەتا (فاتمییان) یا شیعە ل مصرێ (الحاكم بأمر الله)ی تا وی راددەی كو وی دكەنە خودایێ خوە. نۆكە دروزی ل وەلاتێن (لوبنان و سوریێ و فلستینێ) دژین و هەبوونا وان ل لوبنان یا ب هێزە و سەركردایەتییا وان د دەستێ (ولید جنبلاط)ی دایە، كو ناڤبری نوینەراتییا وان دكەت ب پارتەكا سیاسی ب ناڤێ (الحزب الاشتراكی التقدمی).
11) شیعەیێن خەتابی:
ئەڤ ئایینزایە ب ناڤێ (محمد بن ابی زینب الاسدی) كو ناڤدار بوو ب (ابو الخطاب) هاتیە ناڤكرن. ئەڤ كەسە پێشەوایێ فرقەیەكێ بوو كو هەمی شاگردێن بژارەیێن ئیمام (جەعفەر صادق)ی بوون. (ابو الخطاب) ل وێ باوەرێ بوو كو ئیمام عەلی پێگەهەكێ ئیلاهی یا هەی و وی دگۆت (جعفر صادق) ژی خودێ یە.
باوەرێن شیعەیان:
– العصمة والعدالة: ئەڤرۆ (شیعە) ل وێ باوەرێنە كو سەركێشییا دینی پشتی پێغەمبەری(س) و رێڤەبرنا موسلمانان یا لسەر ملێ وان كەسان، كو ژ لایێ خودێ ڤە هاتینە دەستنیشانكرن و ئەو كەس خودانێن هندەك تایبەتمەندیێن وەكی (عصمەت و عەدالەت)ێنە، كو دبێژنە ڤان كەسان (ئیمام)، و ئێكەمین ئیمامێ شیعەیان (عەلی)یە. ئەم دزانین كو مەبەست ژ عەدالەتێ ئەوە كو دڤێت ئەڤ ئیمامە بەری ببتە ئیمام و پشتی دبتە ئیمام ژی یێ دادگەر بیت، و دیسا پەیڤا (عصمەت) ژی ل جەم وان تێتە وێ واتایێ كو ئیمامێن شیعەیان د بێگونەهن و چ جاران خەلەتییان ناكەن. د بیر و باوەرێن شیعەیێن دوازدەئیمامی دا كو ئایینزایێ زۆرینەیا شیعەیانە، چاردە كەس مەعصومن كو ئەو ژی محەمەد پێغەمبەر(س) و كچا وی فاتیما و هەر دوازدە ئیمامێن نەڤیێن پێغەمبەری(س).
– اصول الدين الخمسة: (شیعە) یێ ل وێ باوەرێ كو شەنگستێن سەرەكیێن دینی (اصول الدین) پێنجن، كو ئەو ژی ئەڤەنە: یەكتاپەرستی، پێغەمبەرینی، رۆژا قیامەتێ، دادگەری و ئیمامەتی(توحید، نبوە، معاد، عدل و امامە).
– القرآن وسنةالنبي(ص): هەروەسا ب باوەرا وان (قورئان) پەرتووكەكا پیرۆز و پاراستییە و ئەو هەمی پەیگرێن قورئانێ و سوننەتا پێغەمبەرینە(س).
– الرجعية: شیعەیان ژی مینا گەلەك ئۆلێن دی باوەری یا ب رزگاركەرێ دویماهیا زەمانی هەی، لێ هەر فرقەیەكێ ژ شیعەیان باوەری یا ب رزگاركەرەكی هەی، بەس هەرچەوا بت پتریا وان (محمد مهدی) ب رزگاركەرێ خوە دزانن و دبێژن ل سەردەمێ وی دێ دادی بەلاڤە بت و دێ تۆلا شیعەیان ژ نەیارێن شیعەیان ڤەكەت.
– الامامة: شیعە دبێژن ئەو كەسێ دبتە ئیمام و سەركردێ دەولەتێ، دڤێت بەڵگەیەك هەبت ژ ئیمامێ بەری خوە كو ئەو هەلبژارتبت دا پشتی وی ببت ئیمام.
– خوارق العادات: شیعە دبێژن ئەگەر كەسەكی بەڵگەیێن باوەرپێكری نەبن ژ ئیمامێن بەری خوە، دڤێت ئەو ب موعجیزەیەكێ خەلكی قانع بكەت كو ئەو هەژی ئیمامەتیێ یە.
– العلم اللدني: شیعە یێ ل وێ باوەرێ كو هەمی ئیمامێن وان زانست یێ ژ پێغەمبەری(س) وەرگرتین داكو شەریعەت پێ بێتە تمامكرن، و ب هزرا وان چ جیاوازی د ناڤبەرا پێغەمبەری و ئیمامان دا نینە، ب تنێ سروش(وحی) بۆ ئیمامان نائێن.
– التقية: واتا ڤێ پەیڤێ ل جەم وان ئانكو (دین ڤەشێری).. ئەو یێ ل وێ باوەرێ كو پێدڤییە شیعە دینێ خوە لبەر نەیارێن خوە ڤەشێرن، و ل جەم وان ئەڤ (تقیە) شەنگستەكێ مەزنێ ئایینێ وانە و یێ پێگیریێ پێ نەكەت هەروەكی نڤێژ هێلاین.
– المتعة: واتە خوەشی بۆراندن.. شیعە ئایەتا (24)ێ ژ سۆرەتا (النساْ )(33) بۆ خوە وەكی خوە تەفسیر دكەن و بۆ ماوێ دەمكی(چەند رۆژ یان چەند دەمژمێران) ژنكان ل خوە مارە دكەن، و دبێژن (متعە) ژ باشترین عیبادەتانە.
باوەرییا فرقەیێن شیعەیان لدۆر رزگاركەری(منجی):
1) كيسانية: ئەڤ ئایینزایە كو دویكەفتیێن (محمد حنیفە)یێ كوڕێ (ئیمام عەلی)نە، (محمد حنیفە)ی ب رزگاركەرێ رۆژا دویماهیا دونیایێ دزانن.
2) ناووسية: ئەڤ ئایینزایە ب ناڤێ (عجلان بن ناووس)ی هاتییە ب ناڤ كرن، و ئەو یێ ل وێ باوەرێ كو ئیمام (جەعفەر صادق) یێ ساخە و ئەو هەمان رزگاركەرە.
3) اسماعيلية: ئەڤ ئایینزایە ب ناڤێ (ئسماعیل)ێ كوڕێ (جعفر صادق)ی هاتییە ب ناڤكرن، و یێ ل وێ باوەرێ كو (ئسماعیل) نەمرییە و هێژ بابێ وی ساخ، ئاماژە یا ب ئیمامەتییا وی كری. هەرچەندە یا ئاشكرایە و شیعەیێن (دوازدە ئیمامی) ژی دبێژن كو (ئسماعیل بەری بابێ خوە یێ مری، لێ هێژ ئەو ساخ، وی دویكەفتیێن خوە هەبوون و بابێ وی ژی دویكەفتیێن خوە هەبوون)، لێ ئسماعیلی بخوە دبێژن: (ئسماعیل نە تنێ بەری بابێ خوە نەمریە، بەلكو ئەو ل جهەكێ ڤەشارتی دژیا و هێژ یێ ساخە و ل رۆژا قیامەتێ دێ دیار بت و دێ خودێناسان رزگار كەت).
4) موسوية: ئەڤ ئایینزایە پەیگرێن ئیمام (موسی بن جعفر صادق)ینە و گەلەك ژ پەیگرێن برایێ وی (عبدالله)ی ژی گەهشتبوونێ. ئەڤ ئایینزایە مەزنترین و بەربەلاڤترین و گرنگترین مەزهەبا (شیعە)یانە و وان باوەری یا ب دوازدە ئیمامان هەی لەو دبێژنێ (اثنی عشری) و وان باوەری یا هەی كو ئیمامێ دوازدێ (محمد مهدی) رزگاركەرێ رۆژا دویماهیێ یە.
سەرداچوویێن شیعەیان(غُلات):
ژ ڤان ئاخفتنێن ژۆر مە باس كرین، دیار بوو كو هندەك دەستەكێن شیعەیان گەلەك د سەرداچووینە، ژبەر ڤان بیر و باوەرێن وان یێن خوارێ:
1) ئەو پێغەمبەری و ئیمامان دبەنە رێزا خودێ.
2) ئەو پێغەمبەری و ئیمامان دكەنە شریكێن خودێ د (عیبادەتكرنێ و ئافراندنێ و رزقدانێ) دا.
3) ئەوان باوەری یا ب فەلسەفا صوفییان هەی سەبارەت حەلیان د زاتێ خودێ دا.
4) ئەو یێ ل وێ باوەرێ كو پێغەمبەر و ئیمام بێی وەحی و ئیلهاما ئیلاهی، ئاگەهداری غەیبێنە.
5) ئەو یێ ل وێ باوەرێ كو ئیمام ژی (نەبی)نە.
6) ب باوەرا وان (تناسخ الارواح) یا هەی، ب تایبەتی بۆ هندەك ژ ئیمامێن وان كو ل رۆژا قیامەتێ دێ د هەمان كەلواش یانژی د كەلەخێ ئێكێ دی دا ساخ بنەڤە.
7) ئەو یێ ل وێ باوەرێ كو هەگەر كەسەكی (ئیمام) نیاسین، ئێدی پێویستییا وی ب تاعەت و عیبادەتان نامینت.
لێ دڤێت ل بیرا مە بت كو ئیمام عەلی(د) و ئیمام جەعفەر صادقی ژی نەهیا خوە یا ژ ڤان توخمە مرۆڤان كری و ب دژواری یێ لبەر سینگێ وان راوەستیاین. و د فقهێ شیعەیان دا ناڤێ ڤان جۆرە كەسانە(ب تایبەتی ئەوێن كو ئینكارا خودێ یان پێغەمبەری یان تەوحیدێ دكەن یان شریكا بۆ خودێ و پێغەمبەرا چێدكەن) ب (سەرداچووی و نەجس و كافر) یێ هاتییە ل قەلەم دان و بۆ ڤێ چەندێ ژی ئەو پشتا خوە ب ئایەتا (171)ێ ژ سۆرەتا (النساْ )(34) قاییم دكەن ئەوا كو بۆ وان كەسان هاتی یێن باوەری ب پەرتوكێن پیرۆز (ئنجیل و تەوارت)ێ هەی و د دەرحەق (عیسا پێغەمبەری – سلاڤ لێ بن) دا گەلەك بسەردا دچن و عیسای ب (كوڕێ خودێ) ل قەلەم ددەن(35).
رۆژێن پیرۆزێن شیعەیان:
1) جەژنا غەدیر خوم: ئەڤە مەزنترین جەژنا وانە، كو دكەڤتە (18/ ذی الحجە) و ئەڤ جەژنە ل جەم وان ژ جەژنێن (رەمەزان و قوربان)ێ پیرۆزترە، و رۆژیگرتنا ڤێ رۆژێ سونەتەكا موئەكەدە ل دەف وان. پیرۆزییا ڤێ رۆژێ لجەم وان بۆ هندێ دزڤڕت كو ئەو دبێژن: پێغەمبەری(س) د ڤێ رۆژێ دا ئیمام عەلی یێ كریە (وصی)یێ خوە بۆ ئیمامەتیێ و خیلافەتێ و یا گۆتی: (من كنت مولاه فهژا علی مولاه)(36).
2) جەژنا رەمەزانێ: ئەو ژی وەكی هەمی موسلمانان پشتی ب دویماهی هاتنا رەمەزانێ و ل رۆژا (1/ شوال) دكەنە جەژن، لێ دیارە ژبەر جیاوازییا بۆچوونێن مەزهەبی یان سیاسی، پتریا سالان سالناما وان بۆ رێكەفتێن ئایینی رۆژەكێ دویڤ سوننەیان دایە.
3) جەژنا قوربانی: دیسان ئەڤ جەژنە ژی وەكی سوننەیان پشتی ب دویماهی هاتنا مەناسكێن حەجێ ژ لایێ حاجیێن مالا خودێ(كەعبا پیرۆز) ڤە و ل رۆژا (10/ ذی الحجە) دەستپێدكەت.
4) بوونا پێغەمبەری(س): سوننە ل رۆژا (12/ ربیع اڵاول) لێ شیعە ل رۆژا (17/ ربیع اڵاول) ب پیرۆزكرنا رۆژا ژ دایكبوونا پێغەمبەری رادبن؛ چونكی ئەو یێ ل وێ باوەرێ كو د ڤێ رۆژێ دا ئەو یێ هاتییە سەر دونیایێ. هەر وەسا ئەڤ رۆژە رێكەفتە دگەل رۆژا ژ دایكبوونا دانەرێ فقهێ شیعەیان (ئیمام جعفر صادق)ی، لەو ئەڤ رۆژە بۆ وان دبتە جەژنا د جەژنێ دا.
5) پێغەمبەراتی(مَبعَث): ئەو رۆژە یا كو (جبریل)ی مزگینییا پێغەمبەراتیێ ژ لایێ خودێ ڤە بۆ (محەمەدی – سلاڤ لێ بن) ئینای و قورئانا پیرۆز نازل كری. (سوننە) ژ (رۆژێن كت ژ 21ێ هەتا 29)ێ دادنن بۆ وێ رۆژێ، لێ شیعە یێ ل وێ باوەرێ كو رۆژا قورئان نازل بووی و رۆژا (محەمەد – سلاڤ لێ بن) بوویە پێغەمبەر دبیتە (27ی رەجەبێ)(37).
6) عاشورا: ئەڤ رۆژە ئێك ژ رۆژێن خەمبارێن شیعەیانە؛ چونكی د ڤێ رۆژێ دا و ل رویدانێن كەربەلایێ (ئیمام حسێن) و (72) كەس ژ لێزمێن وی ب دەستێ (یەزیدێ كوڕێ موعاویەی) هاتنە شەهیدكرن. ئەڤ رۆژە دكەڤتە (10/ محرم)ێ ژ هەمی سالێن كۆچی.
7) چلە(الأربعين): ئەڤ رۆژا خەمبار ژی بیرەوەریا دەربازبوونا چل رۆژانە لسەر شەهیدبوونا ئیمام حسێنی و خەم و كۆڤانێن كو ژن و زارۆكێن بنەمالا وی دیتین دەما ژ كەربەلایێ هاتینە كۆچاندن بۆ شامێ و د ڤێ رێ دا گەلەك ژ زارۆكان ژ بەر تێهنێ و گەرما دژوار مرین. ئەڤ رۆژە دكەڤتە (20/ صفر)ێ ژ هەمی سالێن كۆچی.
8) رۆژێن كوشتنا فاتیمایێ(ايام فاطمية): ئەڤ رۆژە 10 رۆژێن دویماهیێ نە ژ مەها (جمادی الأول) و 10 رۆژێن دەستپێكێنە ژ مەها (جمادی الثانی)، كو شیعە د ڤان رۆژان دا بۆ كوشتنا (فاتیمایا كچا پێغەمبەری(س)) شینی و بەهیێ دادنن. ]ئەو ئەگەرێ مرنا فاتیمایێ دزڤرینن بۆ هندێ كو (عمر بن خطاب(د)) دەرگەه یێ لێدای و ژ بلی كو زارۆكێ وێ یێ ژ بەر بری، هەروەسا پەراسیێن وێ ژی یێن شكاندین و ب وێ برینێ یا كۆچبار بووی!.
هندەك پێزانینێن دی یێن كورت لدۆر شیعەیان:
1) جهێن پیرۆزێن شیعەیان: ژ بلی (مەككەه و مەدینە و قودسێ) هەروەسا هەر جهەكێ ئیمامەكێ وان لێ هاتبتە ڤەشارتن لجەم وان پیرۆزە، ب تایبەتی (كەربەلا، نەجەف، سامراْ ، كازمییە، قوم و مەشهەد).
2) پەرتووكێن جهێ باوەریێ لجەم شیعەیان: پەرتووكێن كو شیعە گەلەك پشتا خوە پێ قاییم دكەن، ئەڤەنە: (قرآن – نهج البلاغة – صحيفة السجادية – مصحف فاطمة – مصحف علي – اسرار آل محمد – وسائل الشيعة – بحار الأنوار – الغدير – مفاتيح الجنان – مجمع البيان – تفسير الميزان – كتب اربعة(الاستبصار – الكافي – تهذيب الاحكام – من لا يحضره الفقيه).
3) ژێدەرێن ئیجتیهادێ لجەم شیعەیان: بۆ ئیجتیهادێ و فتوەدانێ، شیعە ژی وەكی (سوننە)یان پێگیرن ب: (قورئانێ، سوننەتا پێغەمبەری، عەقلی و ئیجماعێ).
4) شەهدەدانا شیعەیان: ئەو ژی وەكی سەننەیان هەردو شەهدەیێن (اشهد أن لا الە الا الله و اشهد أن محمد رسول الله) دبێژن، لێ بۆ تەئكیدكرن لسەر ئیمامەتییا ئیمام عەلی و میراتگرییا هێزا وی ژ لایێ محەمەد پێغەمبەری(س) ڤە، (اشهد أن علی حجت الله) و (اشهد أن علی ولی الله) ژی یێن ل بانگی زێدە كرین.
5) وەلاتێن كو شیعە لێ د بەلاڤە: شیعە ل گەلەك وەلاتێن جیهانێ یێن هەین، لێ هژمارا وان نە گەلەك بەرچاڤە، بەس ل ڤێرە مە ب رێز ناڤێ وان وەلاتان یێ ئینای كو دناڤبەرا (پتر ژ حەفتێ ملیۆن هەتا پتر ژ ئێك ملیۆن) شیعەیان لێ دژین، كو ئەو ژی ئەڤەنە: (ئیران، پاكستان، عیراق، هندستان، یەمەن، توركیا، ئازەربایجان، ئەندونوسیا، ئەفغانستان، نیجێریا، سوریا، سعودی، تانزانیا و لوبنان).
هیلال شیعی:
هیلال شیعی وەك دەڤەر؛ دەڤەرەكا كڤانەیی یە ل رۆژهەلاتا ناڤەراست كو پڕانییا ئاكنجیێن وێ شیعەیێن دوازدەئیمامی و ئسماعیلی و زەیدی و عەلەوی و بەكتاشی نە، و ئەو دەڤەر بریتینە ژ هندەك پشكێن (هندستان، پاكستان، لوبنان، سوریا، بەحرەین، عیراق، ئیران، ئازەربایجان، توركیا و یەمەن)ێ(38). لێ هیلال شیعی وەك زاراوەكێ سیاسی؛ تیگەهەكە كو شاهێ ئوردنێ (شاه عەبدوللایێ دووێ) ل داوییا سالا (2004ز) ل سەفەرەكا خوە ل ویلایەتێن ئێكگرتیێن ئەمریكی بكار ئینابوو و تێدا دیار كربوو كو هەگەر حكومەتا عیراقێ ل ژێر سەروەرییا ئیرانێ دەستهەلاتێ بگرتە دەست دێ شیعە ل رۆژهەلاتا ناڤەراست بهێز كەڤن و دێ جهێ مەترسیێ بن بۆ دەڤەرێ؛ چونكی هینگێ دێ دەڤەر ژ ئیرانێ و عیراقێ بگرە و هەتا سوریا و لوبنانێ ملكەچی هەژمۆنا شیعەیان بن(39). ئەڤ تێگەهێ شاه عەبدوللای ل سالا (2006ز) و بویەرێن پشتێ وێ ب ئاشكرایی دیار بوون دەمێ (نوری مالكی) كو كەسەكێ شیعە مەزهەبێ لایەنگرێ ئیرانێ یە ل عیراقێ سەرۆكاتییا دەولەتێ گرتییە دەست. هەژی گۆتنێ یە كو ئەڤ زاراوە بەری هینگێ ژی د پرۆگرامێن خواندنێ یێن زانكۆیێ ل هندەك وەلاتێن وەك (ئەلمانیا) دا بكارهاتبوو، لێ پشتی شاه عەبدوللای ئەو زاراو بكار ئینای، رەهەندەكێ بەرفرەهتر بخوەڤە گرت. ل گۆڕ ڤی تێگەهی، كۆمارا ئیسلامییا ئیرانێ دشێت ب بكارئینانا هەژمۆنا خوە یا سروشتی دناڤ شیعەیێن عیراقێ دا دەستێوەرادنێ د گۆڕانكاریێن جیوپۆلیتیكی ل رۆژهەلاتا ناڤەراست دا بكەت و هەڤسەنگییا هێزێ د بەرژەوەندا شیعەیان دا و ل دژی بەرژەوەندێن ئەمریكا و ئسرائیلێ بگوهۆڕت. ئەڤ تێگەهە پتر ژ لایێ وان كەس و لایەنان ڤە دهێتە بكارئینان كو ژ بهێزبوونا پەیوەندیێن عیراقێ دگەل شیعەیێن ژدەرڤەی عیراقێ و ب تایبەتی ئیرانێ، هەست ب مەترسیێ دكەن(40).
ئوستادێ زانكۆیێ و زمانناسێ ئەمریكی (نوام چومسكی) د پەرتووكا خوە (پرۆژەك بۆ پاشەرۆژێ، داگیركاری، دەستێوەردان، ئیمپراتۆری و خۆڕاگری) دا دبیژت: پترییا كانگایێن ووزەیا رۆژهلاتا ناڤەراست یا د دەڤەرا ناڤدار ب (هیلال شیعی) دا. هەژمۆنا ئیرانێ د هیلال شیعی دا دێ هەوڵێن ئەمریكا بۆ كونترۆلكرنا چاڤكانیێن ووزەیا رۆژهلاتا ناڤەراست ئێختە بەر گەفان، و بۆ واشنتۆنێ وەك كابووسەكێ یە كو هەڤگرتنەكا شیعی گرنگترین كانگایێن نەفتا جیهانێ كونترۆل بكەت بێی كو ئەمریكا دناڤ وێ هەڤگرتنێ دا بت(41).
په‌راویز و ژێده‌ر:
1) محمد ثابت الفندي وآخرون، دائرة المعارف الاسلامیة، المجلد الرابع عشر، انتشارات جهان، طبعة الاولی، مطبعة بزرجمهر، (تهران: 1933، ص67.
2) بنێرە سایتێ (http://www.siironline.org/alabwab/monawat(28)/289.htm).
3) بنێرە سایتێ (ابن_تیمیەhttp://www.fa.m.wikipedia.org/wiki/).
4) وَدَخَلَ الْمَدِينَةَ عَلَى حِينِ غَفْلَةٍ مِّنْ أَهْلِهَا فَوَجَدَ فِيهَا رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلَانِ هَذَا مِن شِيعَتِهِ وَهَذَا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغَاثَهُ الَّذِي مِن شِيعَتِهِ عَلَى الَّذِي مِنْ عَدُوِّهِ فَوَكَزَهُ مُوسَى فَقَضَى عَلَيْهِ قَالَ هَذَا مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُّضِلٌّ مُّبِينٌ (القصص 15)؛ وَإِنَّ مِن شِيعَتِهِ لَإِبْرَاهِيمَ (الصافات 83).
5) هەمان (جعفر صادق)ە كو نەڤیچڕكێ ئیمام عەلی یە و ئەو بخوە ئیمامێ شەشێ یێ شیعەیانە و ل 17/ربیع الاول/83 كۆچی یێ ل مەدینێ هاتییە سەر دونیایێ.
6) بۆ پتر زانیارییان بنێرە: محمد بن عبدالكریم شهرستانی، الملل والنحل، جلد الاول، دار المعرفة، (بیروت: 1404هـ)، ص146.
7) ژ صەحابیێن پێغەمبەری یە(س) كو (15) سالان بەری كۆچكرنا پێغەمبەری(س)، یێ ل مەدینێ و ژ قەبیلا (خەزرەج) هاتییە سەر دونیایێ.
8) بۆ پتر زانیارییان بنێرە: الشیخ الطبرسی، مجمع البیان، جلد العاشر، ص416.
9) بنێڕە سایتێ https://hawzah.net/fa/Magazin/View/.
10) كندال، عصمت شریف وانلی و مصطفی نازدار، كردها، ترجمه: ابراهیم یونسی، چاپ روزبهان، (تهران: 1370)، ص175؛ توحدی، كلیم الله، حركت تاریخی كرد به خراسان، چاپ سروش، (مشهد: 1371)، ص91.
11) مشكور، دكتر محمد جواد، تاریخ شیعە و فرقەهای اسلامی تا قرن چهارم، انتشارات اشراقی، چاپ ششم، (تهران: 1368)، ص64-65؛ خواجویان، دكتر محمد كاظم، تاریخ تشیع، انتشارات جهاد دانشگاهی، (مشهد: 1376)، ص68؛ اختریان، دكتر سید محمود و غیره، گنجینەهای دانش، بخش اول، نشر محمد، چاپ دهم، (تهران: 1377هـ.ش)، ص524 .
12) اختریان، گنجینەهای دانش، ص524.
13) اسماعیلیەhttps://fa.wikipedia.org/wiki/.
14) سایتێ (عبدالله_بن_سباhttps https://fa.wikipedia.org/wiki/).
15) سایتێ (https://joshuaproject.net/people_groups/14498/AF)؛ هالم، هاینس، تشیع، ترجمة: محمد تقی اكبری، نشر ادیان، (قم: 1384هـ.ش)، ص237.
16) كندال، عصمت شریف وانلی و مصطفی نازدار، كردها، ترجمه: ابراهیم یونسی، چاپ روزبهان، (تهران: 1370هـ.ش)، ص91-92؛ عبدالواحد، سرهنگ شیخ، كردها و سرزمینشان، ترجمه: مهندس صلاح الدین عباسی، چاپ احسان، (تهران: 1378هـ.ش)، ص25-26.
17) سایتێ (https://ku.m.wikipedia.org/wiki/Qilibaş).
18) سایتێ (علویون https//ar.m.wikipedia.org/wiki/)؛ مشكور، تاریخ شیعه و…، ص86.
19) سایتێ (علویونhttps//ar.m.wikipedia.org/wiki/).
20) كندال، ژێدەرێ بەرێ، بپ91-92؛ تابانی، حبیب الله، وحدت قومی كرد و ماد، منشأ، نژاد، تاریخ تمدن كردستان، چاپ گستردە، (تهران: 1380ه.ش)، ص403.
21) كندال، ژێدەرێ بەرێ، بپ255-257؛ رشید یاسمی، غلامرچا، كرد و پیوستگی نژادی و تاریخی او، چاپ دوم، انتشارات امیر كبیر، (تهران: 1363ه.ش)، ص123.
22) سنندجی، میرزا شكرالله، تحفە ناصری در تاریخ و جغرافیای كردستان، مقابلە و تصحیح و انضمام حشمت الله طیبی، چاپ دوم، انتشارات امیر كبیر، (تهران: 1375ه.ش)، ص43.
23) سایتێ (اهل – حقhttps//fa.m.wikipedia.org/wiki/).
24) تابانی، هەمان ژێدەر و بەرپەر؛ سنندجی، هەمان ژێدەر و بەرپەر.
25) تابانی، هەمان ژێدەر، ص399.
26) مینورسكی، فلادیمیر، بنچینەكانی كورد و چەند وتارێكی كوردناسی، و: نەجاتی عەبدوللا، مەكتەبی بیر و هوشیاری، (سلێمانی: 2007)، بپ196.
27) گلزاری، مسعود، كرمانشاهان – كردستان (شامل أثار و بناهای اسد آباد، كنگاور، صحنه)، انتشارات انجمن آثار ملی، (تهران: بی تاریخ)، ص101.
28) رشید یاسمی، كرد و پیوستگی…، ص124-125؛ سلطانی، محمد علی، قیام و نهضت علویان زاگروس یا تاریخ تحلیلی اهل حق، چاپ دوم، انتشارات سها، (تهران: 1385)، ص178.
29) مینورسكی، بنچینەكانی كورد و…، بپ196-197
30) سلطانی، قیام و نهضت…، ص178.
31) سلطانی، محمد علی، نقش كردها در پاسداری از فرهنگ و تمدن ایرانی، انتشارات وزارت امور خارجە، (تهران: 1382)، ص170-173؛ رشید یاسمی، كرد و پیوستگی…، ص125؛ تابانی، وحدت قومی كرد…، ص354.
32) زانستێن خەفییە كۆمەڵەكا زانستانە كو ژ ئەڤێن خوارێ پێك دهێت:
1) كیمیا: كو گرێدایە ب لێگەڕیانا كانی و مەعدەنان ڤە.
2) لیمیا: زانستێ تلسمانە.
3) هیمیا: زانستێ ستێرناسیێ یە و پەیوەندییا گیانەوەران ب وان ستێران ڤە.
4) سیمیا: زانستێ راز و رەمز زانیێ و زانستێ خەیال و بندەستكرنا بوونەوەرێن خەیالی یە.
5) ریمیا: زانستێ جادووگەریێ یە.
ئەو هەر پێنج پیتێن سەرێ ڤان زانستان لێك ددەن و دبێژنێ (خمسة المحتجبة)، كو ئەو ژی (كله سر)ە، واتە (هەمی نهێنینە) یانژی (كۆمەلا نهێنییان).
33) فَمَا اسْتَمْتَعْتُم بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً (النساء 24).
34) يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ وَلَا تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ … (النساء 171).
35) بۆ زانیاریێن بەرفرەهتر بنێڕە: موسوی خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیلة، الجزء الاول، طبعة الثانیة، مطبوعات دارالعلم، (قم: 1390هـ.ش)، ص١١٨-119.
36) بۆ زانیاریێن بەرفرەهتر بنێڕە: (من كنت مولاه فهذا علی مولاهhttps://khiyam.com/news/article.php?articleID=18001).
37) بۆ زانیاریێن بەرفرەهتر بنێڕە: (ما هو یوم المبعث النبوي؟https://the12imams.net/islamic-doctrines/895).
38) معروف، یحیی، ویژگی های جغرافیایی قلمروهای شیعەنشین، فصلنامە علمی پژوهشی مگالعات انقلاب اسلامی، شمارە 33، ص269-284.
39) الهلال الشیعیhttps://ar.wikipedia.org/wiki/.
40) هلال شیعیhttps://fa.wikipedia.org/wiki/ .
41) هەمان ژێدەر.
ژێدەر:
1) قورئانا پیرۆز.
2) حبيب الله تابانى، وحدت قومى كرد و ماد، منشأ، نژاد، تاريخ تمدن كردستان، چاپ گستردە، (تهران: 1380ه.ش).
3) محمد علی شمالی، شيعه شناسى مقدماتى، چاپ دوّم، مركز انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى، (قم: 1384هـ.ش).
4) محمد خطيبى و ديگران، فرهنگ شيعە، چاپ اوّل، انتشارات زمزم هدايت، (قم: 1385هـ.ش).
5) محمد جواد مشكور، فرق اسلامى، چاپ چهارم، انتشارات آستان قدس رضوى، (تهران: 1384هـ.ش).
6) محمد جواد مشكور، تاريخ شيعە و فرقەهاى اسلامى تا قرن چهارم، انتشارات اشراقى، چاپ ششم، (تهران: 1368).
7) محمد جواد مشكور، المقالات والفرق/ سعد بن عبدالله ابي خلف الاشعرى القمى، مركز انتشارات علمى و فرهنگى، (تهران: 1361هـ.ش).
8) دكتر سيد محمود اختريان و غيره، گنجينەهاى دانش، بخش اوَل، نشر محمد، چاپ دهم، (تهران: 1377هـ.ش).
9) دكتر محمد كاظم خواجويان، تاريخ تشيّع، انتشارات جهاد دانشگاهى، (مشهد: 1376هـ.ش).
10) سرهنگ شيخ عبدالواحد، كردها و سرزمينشان، ترجمه: مهندس صلاح الدين عباسى، چاپ احسان، (تهران: 1378هـ.ش).
11) غلامحسين تاجرى نسب، فرجام شناسى حيات انسان (ريشە و پيشينە و اساس دينی مهدويت)، مركز فرهنگى انتشاراتى منير، (تهران: 1387هـ.ش).
12) غلامرضا رشيد ياسمى، كرد و پيوستگى نژادى و تاريخى او، چاپ دوَم، انتشارات امير كبير، (تهران: 1363ه.ش).
13) ميرزا شكرالله سنندجى، تحفةْ ناصرى در تاريخ و جغرافياى كردستان، مقابلە و تصحيح و انضمام حشمت الله طيّبى، چاپ دوّم، انتشارات امير كبير، (تهران: 1375ه.ش).
14) د. قاسم جوادى، مجله طلوع ، شماره 7، نصيريه علويان و شيعه اثناعشری، انتشارات پايگاە اطلاع رسانى حوزە، (تهران: پاييز 1382هـ.ش).
15) دار الندوة العالمية للشباب الاسلامى، فەرهەنگا ئایین و ئایدلوجیا، و: عبدالرزاق سعید دوسكی، چاپا ئێكێ، (دهۆك: 2011ز).
16) د. عبدالوهاب الكيالي، موسوعة السياسة، جزء الثالث، منشورات مؤسسة العربية للدراسات والنشر، الطبعة الثانية، (بيروت: 1985م).
17) د. رشدي عليان و قحطان عبدالرحمن الدوري، اصول الدين الاسلامي، ط 3 ، (بغداد: 1986م).
18) فلادیمیر مینورسكی، بنچینەكانی كورد و چەند وتارێكی كوردناسی، و: نەجاتی عەبدوللا، مەكتەبی بیر و هوشیاری، (سلێمانی: 2007).
19) محمد ثابت الفندي وآخرون، دائرة المعارف الاسلامية، المجلد الرابع عشر، انتشارات جهان، طبعة الاولى، مطبعة بزرجمهر، (تهران: 1933).
20) محمد على سلطانى، نقش كردها در پاسدارى از فرهنگ و تمدن ايرانى، نشر وزارت امور خارجە، (تهران: 1382).
21) محمد على سلطانى، قيام و نهضت علويان زاگروس يا تاريخ تحليلى اهل حق، چاپ دوّم، نشر سها، (تهران: 1385).
22) سيد روح‌الله موسوى خمينى، تحرير الوسيلة، الجزء الأول، طبعة الثانية، مطبوعات دارالعلم، (قم: 1390هـ.ش).
23) كليم الله توحدى، حركت تاريخى كرد به خراسان، چاپ سروش، (مشهد: 1371هـ.ش).
24) مسعود گلزارى، كرمانشاهان – كردستان(شامل آثار و بناهاى اسد آباد، كنگاور، صحنه)، انتشارات انجمن آثار ملى، (تهران: بى تاريخ).
25) هاينس هالم، تشيَع، ترجمه: محمد تقى اكبرى، نشر اديان، (قم: 1384هـ.ش).
26) يحيى معروف، ويژگى هاى جغرافيايى قلمروهاى شيعەنشين، فصلنامە علمى پژوهشى مطالعات انقلاب اسلامى، شمارە 33.
سایتێن ئلكترۆنی:
http://siironline.org/alabwab/monawat(28)/289.htm
https://hawzah.net/fa/Magazin/View/
https//fa.m.wikipedia.org/wiki/ اهل – حق
https://ku.m.wikipedia.org/wiki/Qilibaş
https://joshuaproject.net/people_groups/14498/AFقزلباش
https https://fa.wikipedia.org/wiki/عبدالله_بن_سبا
https://khiyam.com/news/article.php?articleID=18001 من كنت مولاه فهذا عليٌ مولاه
https://the12imams.net/islamic-doctrines/895 ما هو يوم المبعث النبوي؟
http://www.fa.m.wikipedia.org/wiki/ابن_تيمية
https://ar.wikipedia.org/wiki/ الهلال الشيعي
https://fa.wikipedia.org/wiki/ هلال شيعى
https://fa.wikipedia.org/wiki/ اسماعيلية
