سەیدا.. زاراڤەكێ به‌هدینی یە ل بامه‌ڕنێ فۆرمێ (مامۆستا)يی وەرگرتییە

عه‌بدولره‌حمان بامەڕنی

 

مە دگۆتە مامۆستایێن قوتابخانێ سەیدا! لێ ل بیرا منە دەما ئەم دچووینە دەرسێن قورئانێ و نە ب تنێ ئەز، بەلكو پڕانییا زارۆكێن وی سەردەمی و ئەڤا دەرسێن قورئانێ ژی ددانە مە، ناڤێ وێ (سەیدایا مریەم) بوو و ب تەمەنی ژی، ژنەكا پیر بوو و چ جارەكێ من گولێ نەبوویە، ئێك كەسی ژی ناڤێ وێ ب (ست) ئینابیت یان مامۆستا، بەلكو سەیدا بوو.

پێشگۆتن:

بەری سەیدایا مریەم و بەری قوتابخانا فەرمی ژی ل دەڤەرێن مە بھێتە ڤەكرن، سەیدایا فاتما، كو ھندەك ب (سەید فاتما) ناڤێ وێ دئینن ھەبوو و وێ ل بامه‌ڕنێ دەرسێن قورئانێ ددانە زارۆكان و ئێدی قوتابخانە ڤەبوو، مامۆستا ھاتنە دامەزراندن، خەلكی ئەڤ مامۆستایێن ھەنێ ب سەیدا ناسدكرن. ئەڤ زاراڤە بەرفرەھتر لێھات، گۆتنە مەلا ژی سەیدا و ل گەل دەمی دگۆتنە كەسێن خواندەڤا ژی سەیدا، ئێدی وەك رێزگرتنەك ئەڤ زاراڤە بەرییا ناڤی دئینان و ئەگەر كەسەكێ نەنیاس با، دگۆتنێ سەیدا و ل گەل ڤەبوونا رێكێن ھاتنوچوونێ و تێكەلیێ، سەیدا بۆ مۆركەك بۆ به‌هدینیيان. 

ئه‌ڤ زاراڤه‌ ژ كیڤه‌ سەرێ خوە ھلدایە و چاوان فۆرمێ مامۆستایی پێھاتیيەدان؟!! ئایا فۆرمێ خوە یێ بەرێ پاراستییە یان ژی بەرفرەھی و لادان بخوەڤە دیتییە؟!! ئەڤە و گەلەك پرسیارێن دی، دێ بنە بابەتێ ڤێ ڤەكولینێ. 

مەبەست ژ ئەنجامدانا ڤێ ڤەكولینێ، دا راستییا پەیڤا (سەیدا) بزانین و ژێدەرێ ڤێ پەیڤێ كا ژ كیڤە ھاتيیە و ئه‌رێ ب رەسەن پەیڤەكا كوردی یە یان نە و ئایا د شيیاندایە بھێتە تەوزیفكرن ل جھێ (مامۆستایی)؟  

 

زاراڤێ سه‌يدا:

سەیدا.. زاراڤەكێ به‌هدینی یە و فۆرمێ مامۆستایی وەرگرتییە و شوینا ئەم پەیڤا مامۆستا ل جھێ وێ دانین، كو پەیڤەكا لێكدایە و ژ ھەردو پەیڤێن سەربەخو یێن (مام) و (ھۆستا) پێكھاتيیە و نوكە بۆ ھەردو رەگەزان دھێتە بكارئینان. دیسان پەیڤا (ھۆستا) زێدەتر بۆ خودان پیشەییان دچیت ژ فێركرنێ، بوویە پەیڤا (سەیدا) گونجایترە ئەگەر ل كەرتێ پەروەردێ و تایبەت ژی شوینا (مامۆستا)ى و ل سەرانسەری كوردستانێ جھێ خوە بگریت. بۆ ئەڤێ پەیڤێ شيیانێن ھەین بۆ ھەردو رەگەزان ژ ئێكجودا بھێتە بكارئینان (سەیدایا) یان (سەیدایێ)، كو بۆ (مامۆستا)ی ھەمان تشت ناھێت و ژێكجوداكرنا رەگەزان ب ساناھی ژ دەڤی دەرناكەڤیت.

ئەڤ ڤەكولینە ب دو رەنگان ھاتیە سنورداركرن، دەستپێكا پەیدابوونا ڤی دەستەواژەی و فۆرمێ پێھاتیە ناسكرن و دو د نوكەیا مە یا ئەڤرۆدا، كو ئەڤ فۆرمە یێ ژ ئێك دھێتە راكێشان و یا ژ فورمێ خوە دەرباز دبیت و ب دەڤەرا به‌هدينان ڤە دھێتە سنورداركرن.

 

زمان و ئاماژێن زمانی:

ل دەستپێكێ مرۆڤ ھەبوون و خەما وی ب تنێ زكێ وی و خوە پاراستنا وی ژ گیانەورێن كیڤی، ژ گوھۆڕینێن كەش و ھەوای بوو. ل گەل بورینا دەمی و بەرفرەھبوونا پێدڤیێن وی و پەیوەندیێن وی ل گەل دەوروبەرێن وی، پێدڤیاتیێن وی ژی ل گەل زێدەبوون و دا بشێت پەیوەندیێن خوە بھێز بێخیت و پەیوەندی و تێكەلیێن خوە ژ بۆ ھەر تشتەكی، ژ بۆ ھەر لێڤینەكێ بەرفرەھتر لێ بكەت، پێدڤی دەستەواژەیان بوو. ئێدی پەیڤ پەیدا بوون و زمان پەیدا بوون.

د لێگەریانێن من دا و تایبەتی ژی ل سەر مالپەرێن ئەنترنێتێ، ئەڤ پێناسەیییا گشتگیر بۆ زمانى ب بەرچاڤێن من كەفت، ئەڤا دبێژیت: «زمان ب ئێك ژ گرنگترین رێكارێن لێك تێگەھشتنێ و پەیوەندیكرنێ د ناڤبەرا تاكی و كۆمەلگەھی دا دھێتە ناسكرنێ⁽¹⁾». تا نوكە ژی ئەڤ زمانە د پێشكەفتنێ و گوھۆڕینێ دایە. داھێنانێن نوی دھێن و پەیڤێن نوی ل گەل خوە دئینن، ھندەك پەیڤ و دەستەواژەیە ژ دایك دبن، ھندەك ل گەل گوھۆڕین و پێشكەفتنان ل جھێ خوە دمینن و ھندەكێن دی جھێ وانا دگرن. ھندەك پەیڤ و دەستەواژە ژی ل گەل دەمی فۆرمەكێ دی بخوەڤە دگرن. 

 

(سەیدا) د فەرھەنگێن كوردی دا:

ژ وان فەرھەنگێن ب بەرچاڤێن من كەفتین و من ھلكولان ل سەر ڕامانا تێگەھێ (سەیدا) كرین، (فەرھەنگا كانی) بوو، ڕامانا پەیڤا سەیدا ھۆسا ھاتیيە دیاركرن: واتای (سەیدا) لە فەرهەنگا کانیدا: مامۆستا، فێرکار، هیڤان⁽²⁾.

 

د گۆتنە كێ (سەیدا)؟:

ھەمی ژێدەر بۆ وێ چەندێ دچن، كو (سەیدا)ی ئێك ڕامان یا ھەی، ئەو ژی مامۆستا، فێركار و د بنەرەتدا سەیدا ب تنێ بۆ مامۆستایێن زارۆكان ھاتیيە گوتن، ھەر كەسێ وانە ب زارۆكان گۆتبانە، دگۆتنێ سەیدا، بەرە بەرە ڤێ پەیڤێ گوھۆڕین و بەرفرەھی بخوەڤە دیت. ئەڤ كەسێن كارێ وان نیشاندان و رێنیشاندان، كو زێدەتر تەخا (مەلا) بوون، گۆتنە مەلان ژی سەیدا، ژ بەر كو رۆلێ مەلای ھەم رۆلەكێ فێركاریێ بوو ل دور بابەتێن ئایينی و رێنیشاندان، دیسان بەشەك ژ مەلان فەقی ھەبوون، فەقیيان ل دەف د خواندن و چەندین زانست د خواندن و پڕانیا جاران دگۆتن (دوازدە علم)، ئەڤ فەقیێن ل دەف ڤان مەلایان ژی دخواند، ئەو ژی وەك قوتابییان بوون و لێ جوداھییا مامۆستا و مەلایان، مامۆستایان وانە دگۆتنە زارۆكان و ئەڤێن دبوونە فەقی نیڤ زەلام، ھەرزەكار و گەنج بوون. پشتی مامۆستایان، سەیدا دەربازی دەف مەلایان بوویە و ھەر د فۆرمێ دەرسگۆتنێ دا مایە و پاشی وەك پەیڤەكا رێزگرتن، سەیدا دەربازی فۆرمێ خوە یێ تایبەت و ڕامانا خوە یا تایبەت بوویە، ئێدی ھەر كەسەكێ رەوشەنبیر ب ڕامانا دنیابینیتر، د گۆتنێ سەیدا و نوكە وەك رێزگرتن شوینا مرۆڤ ناڤی ب ترسی بینیت، مرۆڤ په‌يڤا (سەیدا)ی ب پێشییا ناڤێ كەسێ مەبەست پێھەی دئینیت، پاشی ئەڤ پەیڤە مەبەست ژێ (سەیدا) بۆ مۆركەك بۆ ھەر كەسێ ب شێوەزارێ به‌هدینی باخڤیت، بۆ نموونە گەلەك جاران ل باژێرێن دی وەك ھەولێرێ و سلێمانیيێ، دەما ئێك مە ببینیت، دێ بژیت سەیدا، ھەر وەكو بێژیت تو به‌هدینی، ئانكو ڤێ پەیڤێ گەلەك فۆرمێن دی بخوەڤە گرتن.

 

سەیدا (مامۆستا – مەلا):

ل دویڤ ئەوا ل سەری مە ئاماژە پێدایی، سەیدا ئانكو مامۆستا و فێركار، به‌لێ پەیڤا (مامۆستا) درەنگ جھێ خوە یێ گرتی و ھەر ژ دەستپێكێ پەیڤا سەیدا ل شوینێ بوویە، ئەگەر راستگۆتر بێژم، پەیڤا ھۆستا د كۆمەلگەھێ كوردیدا؛ تشتەكێ ب شەرم بوویە و ب تنێ چەند پیشەیەكێن كێم نەبن، ئەگەر خەلكی ژ خوە نەدگرت ھەمی پیشەییا بكەن، خەلك بێژیتێ ھۆستا و ژ بەر ھندێ ژی و خوە د چیرۆكێن فولكلۆری دا، ب تنێ (جوھی) پیشەدار بووینە و كێم جاران كوردان پیشەیێ خوە یێ تایبەت ھەبوویە، رەنگە د چارچۆڤەیێ نالبەنديیێ، نێچیرڤانیيێ دا و ھندەك پیشەیێن دی یێن كێم دەرنەكەڤیت. (عه‌بدولره‌حمان نەقشەبەندی)⁽³⁾ ھوسا بەحسا پیشەیێ كوردان دكەت: «فەلە: مەسیحی، ب ئارمانجا گۆتنا جوتیار، بەرێ ئاڤەدانیيا گوندان و ڤەرێژا چاندنێ كوردێن مەسیحی ب ستویێ خوەڤە گرتبوو. ل نك عەشیرێن كوردێن موسلمان شەرمبوو چاندنێ بكەن. ب تایبەتی چاندنا زەرزەواتی، وەكو باجانسۆركا و خیار و كەرەفسێ و ھتد، ژ بەر كو چاندن دبوو ئەگەرا خوەجھیێ و نەشیانا كۆچەراتیێ و ئەفەندایەتیێ و ھەوان. لەو پتر ڤان عەشیرا پیشەییا ب خودانكرنا پەزان، كەوالان كربوو كاروبار. فەلان چاندن و ئاڤەدانيیا گوندان ب ئەنجامددا. جوھیان خوە دابوو ئاليێ ڤەرێژێن پیشەسازی، وەكو گێرانا ئاشێن ھێرانا گەنمی و چێكرنا تەحینێ، دیسان دارسازی دكر، وەكو چێكرنا دەر و پەنجەران و ل گەل فەلان، ھۆستایا ئاڤاھییان و رەنگكرن و راچاندنا دەزی و بەندكان بۆ چێكرنا جلكان (شەلوشەبكان بەرگیزا)، و شەھرەزاییا نوژداریێ و چێكرنا دەرمانێن سروشتی»⁽⁴⁾. 

بوویە ناڤئینانا پەیڤا ھۆستا ل ناڤ مە به‌هدینییان؛ نە پەیڤەكا نوی بوویە و ھەر ژ پێكھاتا پەیڤێ دیارە (مامۆستا) ئانكو (مام ھۆستا) و ئەڤە ژی لێكداییا دو پەیڤانە، (مام و ھوستا). وەك ئەم دزانین ل دەڤەرا مە كەسێ نەدگۆت (مام)، بەرامبەری رەخێ سۆران، كو دەھان كەس ھەبووینە و ب ناڤێ (مام جەلال، مام حسێن، مام ئەحمەد، مام خدر و… هتد) ھەبووینە. (سەعید دێرەشی)⁽⁵⁾ ل دور پەیڤا ھۆستا دبێژیت: «ھۆستا (متمرس): ئەڤ پەیڤە بۆ ھەر تشتەكێ مرۆڤ تێدا شەھرەزا و زیرەك دهێت گۆتن، وەكی: ھۆساتیێ ئاڤاھيیا، ھۆستایێ زانینێ، ھۆستایێ ئاسنگەريیێ، ھۆستایێ نەجاریێ و ھتد… . دبێژنە قەرەچا ژی (ھۆستا)، چمكی ئەو د ھۆستانە د چێكرنا لاندك، موخل، بێژینگ، چێكرنا بڤر و داس و ئامیرەتێت جوتیاریێ و گەلەك تشتت دی دا. پەیڤا (مامۆستا) یا كۆ نھو بۆ سەیدا دهێت نە راستە، ژ بەر كو ڕامانا ڤێ پەیڤێ ڤەگرتر و بەربەلاڤترە ژ پەیڤا سەیدا⁽⁶⁾».

سەبارەت مەلای ژی ھەمان تشت، خەلكی ب مەلا گازی دكرنێ و مەلای وەك ناڤ ھەیبەتا خوە یا ئايینی و مرۆڤی ھەبوویە، مەلا پێدڤی وێ چەندێ نەبوویە خەلك سەیدای ب پێش ناڤێ ویڤە بكەت دا كو رێز لێ بھێتە گرتنێ و دەھان نمونە مە ھەنە، كو خەلكی رێز ل مەلایی دگرتن، ژ بەر كو مەلا بوویە و تا ھەڤژینا مەلایی ژی رێزا خوە ھەبوویە و نموونا ژنا مەلای دەما دچیتە كانيیێ و خەلك رێزێ د دەنێ و ئەو تەنەكا خوە بەری وان دادگریت، د چیرۆكا (مەلایێ گولێ)دا⁽⁷⁾ ئەڤە ب روونی ھاتيیە بەحسكرن و دەھان چیرۆكێن دی یێن فلوكلوری مە یێن ھەین، چ جارەكێ ناڤێ سەیدایی ل گەل یێ مەلایی نەھاتیيە و ئەگەر ل سەدەییا ڤێ دويماھیيێ نەبیت. 

 

د ناڤ قەولێن ئێزدیياندا:

ژ لێگەریان و دویڤچوونێن مە بۆ تێگەھێ پەیڤا (سەیدا)، مە چاڤ ب قەولەكێ ئێزدیان كەفت⁽⁸⁾، كو (سەیدی) ھاتیيە بكارئینان و ژ خواندنا ڤێ قەولی، ئەو (سەیدی) ھەمان ڕامانا (سەیدا) نادەت، بەلكو د ڤی قەولیدا و ژ بەیتا ئێكێ دیاره‌، شێخ ھاتیيە بكارئینان و ل دويڤدا سەیدی ھاتيیە ب مەبەستا خوە نزم دیتن یان رێزگرتن ل كەساتیيەكێ و ئەڤ قەولە ژی ھۆسا ھاتيیە وەك میناك:

قەولێ شێخ ئاقۆب

شێخ گوت: ئاقوبۆ، دڤێت مێری مێر بە

شەبھەتی شێر بە

ل چێرا خوەیی پایە سێر بە

 

ئاقوب گۆ: یا سەیدی ھەكە مێر نەیێ مێردار بە

ل عەلمێ خۆ نەی سوارە

رۆژا ئاخرەتێ شێخێ وی ژ دەستدایی بێزارە

 

شێخ گۆ: ئاقوبۆ پەزا ب ستەوری مەدۆش

راستيیا ب پولا مە فرۆش

مەبە محببێ ئیمان ل كۆش

ئاقوب گۆ: یا سەیدی زێرا مە ھاڤێژە زكاكا

ژێك ڤەدە خافیان و كاكا

ئینشەللا وەلەد تێ ل ئەسلێ ماكا

 

(سەیدا) د شعرێن كوردی دا:

كەڤنترین ژێدەرێ نڤیسینێ، ھۆزانڤانێ مللی (حوسنی بامەرنی)⁽⁹⁾ ، د دو بەیتاندا ناڤێ سەیدای ئینایە، جارەكێ ب (معەلم) و جارەكێ ژی ب (سەیدا). 

ئێك: د بەیتا (حەودێت بن گیزا)دا ھۆسا ھاتيیە:

ئه‌وێ دخازيت ئه‌مانێ         

يێ دبێژيت مه‌كته‌بلينه‌

ئه‌مين ئه‌فه‌ندى كانێ                       

نێ ئه‌ز پسمامێ وى مه‌

بنێرنه‌ فێس و نيشانێ

معه‌لمێ گوندى مه⁽¹⁰⁾‌

 

دو: بەیتا (كەرێ نەڤیێ سێلوانێ)، ھۆسا تێدا دبێژیت:

 

ئەو سەیدایێ بچویكا

بدەنێ عیر و ریڤیكا

دا بكەڤنێ ب نەینویكا

ھێشتا نفرین نەكری⁽¹¹⁾

 

ھندی عویر و رویڤیكا

بدەنە سەیدایێ بچیكا

دا بكەڤیتێ ب نەینیكا

ھێشتا نفرین نەكری⁽¹²⁾

 

ھەر چەندە دەمێ نڤیسینا ڤان ھەردو بەیتان دیار نینە، لێ وەك دیار بەیتا (كەرێ نەڤیێ سێلوانێ) بەری بەیتا حەودێت بن گیزا ھاتیيە نڤیساندنێ، بەلگە ژی بۆ ڤێ چەندێ تەمەنێ تەمەنێ (شێخ غیاسەددین نەقشەبەندی)⁽¹³⁾ یە، كو د ناڤبەرا ساڵێن (1890 ـ 1944)ێ دا ژیایە و قوتابخانا فەرمی ل بامه‌ڕنێ ل ساڵا 1922ێ ھاتیيە ڤەكرنێ و مامۆستا/ سەیدا ب (مەعلم) دھاتە ناسكرنێ.

 

تێگەھێ (سەیدا)يی:

بزانین ڤەكولەر و نڤیسەرێن كورد چاوان زاراڤێ (سەیدا) دایە ناسكرن، ئەم پێدڤی ب دو رێكاران بووین، ئێك: ئەو نڤیسینێن بدەست مە كەفتین، دو: دیدار و پەیوەندیێن مە ل گەل كەسانێن نڤیسكار و زمانزانان.

 

رێكارێ ئێكێ:

1ـ پەرتووكا (فەقی و مەلا و مەدرەسە)⁽¹⁴⁾ یا نڤیسەر و ڤەكولەرێ كورد یێ بەرنیاس (تەحسین ئیبراھیم دۆسكێ)⁽¹⁵⁾ بوو و نڤیسەر ڤی تێگەھی ھۆسا بەحس دكەت: «شێوەیێن خواندنێ ل مەدرەسێن كوردستانێ، دەڤەرا به‌هدينان وەك نموونە. مەدرەسە د زاراڤ و (موستەلحێ) كوردان دا، بۆ وی جھی دئێتە گوتن، یێ فەقییان بۆ وەرگرتنا زانینێن شەرعی قەست دكرێ، و پتر جاران ئاڤاھییێ وێ یێ جودا و سەربخۆ بوو، ب رەخ مزگەفتێ ڤە بوو، پتر ژ مەلایەكێ موجاز ئەڤێ د ناڤ كوردان دا ب ناڤێ سەیدا مەلایێ دوازدە علم دھاتە نیاسین، دەرس لێ دگۆتن و ئیجازە دان». (قلائد الجمان في فرائد شعراء هذا الزمان/ابن الشعار)، لڤێرە نڤیسەر (تەحسین دۆسكی) پشتبەستن ب ھیچ ژێدەرەكی نەكریە، كو ڤێ چەندێ ب سەلمینیت كا (سەیدا) بۆ چ دەمەكی ڤەدگەریت.

2ـ ل دور ڤەكولینەكا مێژوویی یا (د. رەشاد كەمال ئاكرەی)⁽¹⁶⁾، ناڤدارییا كەساتيیەكی ب (سەیدا) دئینیت: «شێخ محەمەد مەجزوب كورێ مەلا ئیسماعیلێ ئاكرەیی يە، یێ ناڤدار ب (سەیدایێ مەجزوب)، ل ساڵا 1996مش/1782ز ل باژێرێ ئاكرێ ژ دایكبوویە و 1838زا. چوویە بەر دلوڤانیا خودێ«. 

ل جھەكێ دی ژی ھۆسا ھاتييە: «مێژوونڤیس (مەحفوز عەباسی) د پەرتووكا (إمارة بھدینان العباسیة)دا دبێژیت: «زانایێ مەزن مەلا یەحیایێ مزویری ل گەل قوتابیێ وی مەلا قاسمێ مايی ھاتنە گرتن و چاڤێن قوتابیێ وی ھەردو ئینانە دەرێ، زانا مەلا یەحیا بر بوو ئامێدیێ و ژ لایێ پاشایێ وی سەردەمی، بەلێ خوشبەختانە وی دەمی سۆفیێ موبارەك سەیدایێ مەجزوب شێخ موحەمەد ئاكرەيی ل وێرێ بوو، كو حاكم ئیسماعیل پاشای گەلەك رێز لێدگرت، شێخی بەرەڤانی ژ مەلا یەحیای كر، لەوما ژ بەر خاترا وی حاكم ئیسماعیل ل مەلا یەحیايی خۆش بوو و خەلات كر». 

دیسان ھەمان نڤیسەر د پەرتووكا (شعراء من الامارة الحميدية الكردية)⁽¹⁷⁾ دا سەبارەت شاعرەكێ دبێژیت: «سعید بن سعدلله: ناڤێ وی سعید بن سعدولله بن عیسى بن محمد و كونیا وی (ئەبو ئەلخەیر) و لەقەبا وی (سەیدا)، ئەڤە ژی زاراڤەكێ كوردیيە و ڕامانا وێ (مامۆستا – فێركار) دھێت». سەبارەت ساڵا مرنا ڤی شاعری ھاتيیە، كو ل ساڵا 1229زا. چوویە بەردلوڤانیا خودێ.

ئەگەر ل ئەڤا سەری ڤەگەرین و ل سەر راوەستین، ھەر چەندە ب نامە ژی من بۆ دكتوری فرێكر ئەڤا ئەز دێ نوكە نڤیسم و دكتور رەشادی چ زێدەھی یان رەدكرن بۆ نەبوو، پشتی من ھەردو ژێدەرێن وی تێكڤەداین، پەرتووكا (الكواكب الدرية في الحدائق الوردية في اجلاء السادة النقشبندية)⁽¹⁸⁾، دیسان پەرتووكا (إمارة بھدینان) ژی یا (مەحفوز عەباسی)، من ھیچ ئاماژەیەك نەدیت، كو سەیدا وەك لەقەبا (سەعید بن سەعدوللا)ى د وان ژێدەرێن وی بەحسكرین و پشتبەستن ل سەر كری، ل چ جھەكی من نەدیت ناڤێ سەیدای ل جھێ مامۆستای ھاتبیت و ھەر مەلا یێ ھاتی. 

3ـ كۆڤارا دیرۆك⁽¹⁹⁾ بابەتەك ل بن ناڤێ (تێگەھـ و رامان) به‌لاڤكريیە، ئەڤ ناڤە ل سەر بوو (راڤپەیڤا گۆڤارێ)، ئەڤ ژێدەرە ژی ژ لایێ (سەعید دێرەشی)⁽²⁰⁾ ڤە ئەز پێھاتمە ئاگەھدارن و ژ دان و ستاندنا مە، خودانێ ڤێ نڤیسینێ ھەر ئەو بخوە بوویە و ئەو سەرنڤیسەرێ كۆڤارا ناڤبری ژییە، ل دور شرۆڤەییا (سەیدا) ئەوی ئەڤ دیتنە ھەبوویە:

سەیدا: (استاد) تێگەھـ و رامان: ئەڤ پەیڤە ژ دو پرتان پێكھاتیە: «سەی» ئانكو: «گۆتن، دەرس» ئو «دا+ داھ+ دەھ»، ئانكو: دان، د كۆكا خۆ دا ئەڤ پەیڤە ب ڤی رەنگی ھاتيیە گۆتن: «سەی+ دەھ» ئان «سەی+داھـ». پشتی ھینگێ بۆ سڤككرنێ بوویە «سەی+دا، سەیدا» ڕامانا وێ تەڤایی ژی «ئەو كەسێ گۆتنێ ددەت یان گۆتنێ دبێژیت، ئەو كەسێ دەرسێ ددەت یان دبێژیت». ئەڤ پاشگرا «دا، دەھـ، داھـ» ب گەلەك پەیڤانڤە ھەیە، وەكی: ناندەھـ، ھویردەھـ، گرەھـ…. ھتد. د كوردیێدا پەیڤا «سە، سەی» د ھندەك جھێت دی ژی دا تێتە خەبتاندن. وەك: «سەكو» یان «سە+ سا»، ئەو ژی ھۆسا تێتە بكارئینان» ئێك دێ تشتەكی بێژیت، ھەڤالێ وی یێ تێناگەھیت، یێ دويێ دێ بێژیت: «سەكۆ، ھۆ گۆت». سەكۆ: ب درستاھی ڕامان پێ: وی گۆت:…….» پشتی «سەكۆ» ئاخفتن بۆ گوھدارێ دویێ تێتە ڤەگوھازتن. د ئەزمانێ ئەنگلیزیدا ئەڤ پەیڤە وەك كوردی مایە Sey ھەر ب ڕامانا «گۆتن» تێت Seying ئانكۆ» یێ دبێژیت. د ئەلمانی ژی دا، ھەر چەندە گوھۆڕینەكا كێم كەتییێ، لێ دەوسا وێ ھەر مایە، Sage ل نك وان ژی بۆ گۆتن، ئاخفتن: تێت». 

ب دیتنا من ئەڤا نڤیسەر سەعید دێرەشی بۆ ڕاڤەكرنا (سەیدا) چووی، ب تنێ راڤەكرنێن كەسینە و ئیجتیھادن نە زێدەتر، رەنگە ئەنجامێن ڤێ ڤەكۆلینێ دیتنا نڤیسەری بگوھۆڕین و ئەو (سەكۆ) یا ئەوی چەند نمونە ژ بۆ ئیناین، جاران مە دگۆت: «سەكو تە بەحسا من بیت؟!»، ئانكو نەكە تە بەحسا مە بیت و لڤێرە جھێ «نەكە» دگریت و راستە ژی «سەكۆ» بۆ كەسێ دویێ ژی دھێتە گۆتن و ھەر وەكو مە دگۆت: «سەكۆ»ی ھۆ گوت، لێ ئەڤ سەكۆ یا ھەنێ زێدەتر مە نەدڤییا ناڤێ وی بھێتە دوبارەكرنێ، چ ب زانین با یان نەزانین.

4ـ دیوانا مەلا محەمەدێ سەیدا⁽²¹⁾. مەلا محەمەدێ سەیدا شاعرەكێ كوردە و خەلكێ رۆژھەلاتێ كوردستانێ یە، د ناڤبەرا ساڵێن (1892 تا 1975)ێدا ژیایە، د پێشەكییا پەرتووكێ دا نڤیسەر دەربارەی شاعرێ دبێژیت: «ناڤێ وی (مەلا محەمەدێ سەیدا) یان (مەلا محەمەدێ ھەركی)، كو ل دەڤەرا مەرگەوەر ھلكەتی ل ژێريیا رۆژئاڤایێ باژێرێ ئورمیێ، ناڤەكە ناس و مەشھورە و ھەلبەستێت وی سەر زارۆ و زمانێت خەلكێ دەڤەرێ یە». نڤیسەر ناچیتە سەر نازناڤێ «سەیدا» كا ژ چ ھاتیيە، لێ دەما ژیانا وی ڤەدگێریت، ھۆسا نڤیسایە: «بابێ وی یانی (مەلا، سەیدا)، ژ سەیدا و مەلایێت سەیدێت تەھا گەیلانی بوو، كو ل (نەھریێ) ژیانا خوە د بوھوراند و مرۆڤەك عالم و زانابوو».  لێ ژ ئەنجامێ لێگەریانا من د ناڤ روپەلێن پەرتووكێ دا، ئەز بۆ ھندێ چووم، كو ئەڤ (سەیدا)یا ھەنێ ب تنێ ژ (سەید) ھاتيیە، ژ بەر كو دەھان ناڤێن (سەید) پێڤە، چ ژن چ زەلام ل گەل ناڤێ وی دھێن، ھەر چەندە مەلا ژی بوویە؛ بەس ئاماژێن دەرسدانێ بوو نەبووینە و خوە ئەگەر ئەڤ سەیدایا ھەنێ ھندەك بۆ ھندێ بچن، كو سەیدا یان فێركار ژی بیت، رەنگە تەمەنێ وی كو ل ساڵا 1975ێ چوویە بەر دلوڤانیا خودێ، گرێدان ب (سەیدا) ئەڤا ل بامه‌ڕنێ جھێ فێركاری گرتی ڤە ھەبیت و ژ خوە یا دروست ھەر «سەید»ە و نەزێدەتر و ئەڤە ژبلی كو یا دیارە دەما دبێژیت: «ژ سەیدێت تەھا گەیلانی بوو»، ھەر وەكو مرۆڤ بێژیت ئەڤ كەسێ ھەنێ ژ فلان تەخێ یان بنەمالێ یە. 

5ـ د پەرتووكا (قلائد الجمان في فرائد شعراء هذا الزمان)⁽²²⁾، ناڤێ كەسەكی ب سەعید بن سەعدوالله بن عیسا بن محەمەد یێ بەرنیاس ب (سەیدا)⁽²³⁾ ھاتیە، لێ چ زانیاری ل سەر نازناڤێ سەیدا نەداینە، كا ئایا ئەڤ (سەیدا)یا ھەنێ ژ (سەید) یا عەرەبی ھاتبیت یان ژی سەیدا وەك مامۆستا و ئەو تشتێ ل سەر ھاتیيە نڤیسین، ب ڤێ رەنگی بوویە: (قورئان ختم كریە، ھندەك لایەن ژ (نەحو)یێ خواندیيە، كەسەكێ ترانەكەر و بێدەنگ بوویە، مرۆڤێ باشیيێ و زانینێ بوویە و گەلەك جاران دچوو دەف كوڕێن ئەمیرێن (ئه‌ربیل) و ئەو پەروەردە دكرن و وان مفا ژێ وەردگرت). 

رێكارێ دویێ:

1ـ د پەیوەندیەكێ دا ل گەل نڤیسەر و زمانزان (ئیسماعیل تاھا شاھین)، ل دور ژێدەرێ پەیڤا (سەیدا)، ھۆسا گۆت: «(سەیدا) د بنیاتا خوەدە ژ (سید) یا عەرەبی و پاشگرێ (ا) یێ کوردی پێکهاتییە، ئەوێ ب پڕانی دکەفتە دو سیفەتان وەکی (عەلما، زانا، بەزا). پێشتر ب تنێ بۆ مەلایان دهاتە گۆتن و بارا پتر د گازیکرنێدە گاڤا فەقییان گازی دکرێ دگۆتنێ (سەیدا) و پاشتر جهێ (معلم/مدرس) گرت، چونکو ژ ئێکا وەزیفە و ئەرکیڤە کارێ هەردویان (مەلایی) و (معلم/مدرس)، هەر نیشادان و فێرکرنە»⁽²⁴⁾.  

2ـ د پەیوەندیەكێدا ل گەل سەیدا ئەنوەر⁽²⁵⁾، وەك كەڤنترین قوتابی ل قوتابخانا بامه‌ڕنێ خواندی، ئەوی بەحسا خواندنێ ل وی سەردەمی كر، ژبلی خواندنا تەكیایێ و قوتابخانا فەرمی، كو ل ساڵا 1922ێ قوتابخانە ل بامه‌ڕنێ ھاتیيە ڤەكرنێ، ئەوی بەحسا خواندنا دەرسێن قورئانێ ژی كر، ل بامه‌ڕنێ و د سەردەمێن جودادا، چەند كەس رابووینە ب دەرس گۆتنێ، تایبەت ژی بۆ زارۆكان و ژ ھەردو رەگەزان، ئەڤ ناڤێ وی بیرئانین ژی، ئەڤێن ل خوارێ بوون: (سەید فاتما، ئامینا سەدیقی و ڤێ ئافرەتێ دەرس ددانە رەگەزێ مێ ب تنێ، محەمەد عەلی و ئاسیا و سەیدا مریەم). سەبارەت پپرسیارا مە ل دور ڕامانا پەیڤا (سەیدا)، سەیدایێ ئەنوەر گۆتی: «سەیدا بۆ وان كەسان ھاتیيە گۆتن، ئەڤێن كارێ فێركاريیێ و دەرس گوتنێ دكر».

خواندنگەھـ ل بامه‌ڕنێ:

هه‌كه‌ ل دویڤ گوتارا (خواندن و خواندنگەھـ ل بامه‌ڕنێ)⁽²⁶⁾ بیت، سێ جۆرێن خواندنگەھان ل بامه‌ڕنێ ھەبوون و ب ڤێ رەنگی:

 

1ـ خواندنگەھا ئایينی (تەكیایێ):⁽²⁷⁾

 دا بشێین بەحسا ڤێ خواندنگەھێ بكەین، دڤێت بەحسا دامەزرێنەرێ وێ بكەین، ئەو ژی (شێخ محەمەد شێخ تاھرێ نەقشەبەندی)، دامەزرێنەرێ رێبازا نەقشەبەندی یە ل بامه‌ڕنێ. (مستەفا نوری بامه‌ڕنى) د پەرتووكا (ئەڤەیە بامه‌ڕنێ)دا دبێژیت: «ل ساڵا (1846ز) شێخ محەمەد نەقشەبەندی تەكیا بامه‌ڕنێ ئاڤاكر و ل پەی پرۆگرامێن خواندنا وی سەردەمی، فێركرن و نیشاندانێ دەستپێكر»⁽²⁸⁾. پاشى دبێژیت: «ل ساڵا (1263ك/1846ز)، شێخ محەمەد نەقشەبەندی ب ھاریكاریيا خەلكێ بامه‌ڕنێ تەكیا نەقشەبەندی ئاڤاكر و ل (2) تەوەرا دەست ب كارێ فێركرنێ كر.

ا ـ تەوەرێ خواندنێن ئایینی، ل پەی پەیرەو و پرۆگرامێن خواندنێن ئیسلامی یێن وی دەمی.

ب ـ تەوەرێ نیشاندانا رێبازا نەقشەبەندی.

د ڤێ قووناغێدا، ناڤ و دەنگێن تەكیایێ ب چاكی بەلاڤ بوون و قوتابیيێن خواندنێن ئیسلامی لێ خرڤەبوون و ب دەھان خاندنێن خوە ب دويماھی ئینان و باوەرناما (زانا) ژ سەیدایێ ناڤدار، مەلا ئەحمەدێ مەلا ئوسمانی وەرگرتن.

 

2 ـ خواندنەھا دەرسێن قورئانێ.⁽²⁹⁾

خواندنگەھێن دەرسێن قورئانێ ل گەلەك دەڤەران ھەبووینە، جوداھيیا وان ژی ل گەل خواندنگەھێن ئایينی، فێركارێن وێ زێدەتر زارۆك بووینە، ژ تەمەنێن جودا و كچان ژی قەست دكرنێ و باوەرنامە نەدھاتنە دان، هه‌ڤبه‌ركرن ل گەل خواندنگەھێن ئايينی، كو ب تنێ رەگەزێ نێر بوون و و قووناغێن ھەرزەكاريیێ و پێھەل، پڕانيیا جاران دەرچوویێن باوەرنامە پێ دھاتنەدان؛ د شيیان مەلاتيیێ بكەن. 

ل بامه‌ڕنێ د گەلەك قووناغاندا، ئەڤ خواندنگەھە ھەبووینە و ئەڤێن دەرسددان، بۆ نموونە (محەمەد عەلی) ل ساڵێن سیھان و (ئامینا) كو ئەو ژی رەنگە ل ساڵێن سیھان بیت و سەیدا فاتما و بابێ مەلا عارفی و سەیدا مریەم)⁽³⁰⁾. لێ تشتێ سەیر، ئەڤ كەسێن بەری (سەید فاتما)يێ، كو ھندەك ب ڤی رەنگی ناڤێ وێ ل بير دئینن و ھندەك ژی ب (سەیدا فاتما) ب ناڤ دكەن، كەسێ سەیدا ل پێش ناڤێ وی نەبوو و تا گەھشتیە سەید فاتما و ب دروستاھی ژ سەیدا سالح یوسفی دەستپێكری.

 

خواندنەھا فەرمی:

د پەرتووكا (بامه‌ڕنێ.. د ناڤا سەد ساڵێن زانست و زانینێ دا)، د گوتارەكێدا ل دور خواندنگەھێن بامه‌ڕنێ، نڤیسەر د نڤیسینا خوە یا ب ناڤێ (خواندن و خواندنگەھـ ل بامه‌ڕنێ)⁽³¹⁾ ، كو ئەڤ پەرتووكە تایبەتە ب خواندنا فەرمی ل بامه‌ڕنێ و كۆمەكا نڤیسەران گۆتار تێدا ھەنە، نڤیسەر دبێژیت: «ئەڤ خواندنگەھە ژی ل گەل دامەزراندنا حكومەتا عیراقێ ل بامه‌ڕنێ ھاتە ڤەكرن، كو حكومەتا عیراقێ ل ساڵا 1921ێ ھاتيیە دامەزراندن و ل ساڵا 1922ێ قوتابخانە ل بامه‌ڕنێ ھاتە ڤەكرنێ و قوتابخانا فەرمی سیمایەكێ دی دا بامەڕنێ، گەلەكان خواندنا خوە لێ ب دويماھی ئینایە و بووینە خودان باوەرنامێن بلند، دیسان قوتابخانا فەرمی ل بامه‌ڕنێ نە ب تنێ بۆ زارۆكێن بامه‌ڕنێ بوو، بەلكو ب دەھان زارۆكێن دی ژ گوندێن دی دھاتن و ل بامه‌ڕنێ دەست ب خواندنێ دكرن».

 

ئێكەم ناڤ ئینان (سەید فاتما) بوو:

ئەڤ ئافرەتا ب خودانا ئێك ژ خواندنگەھێن بامه‌ڕنێ دھێتە ناسكرنێ، بەلكو ناڤدارترین خواندنەگەھا دەرسێن قورئانێ، ناڤێ وێ یێ دروست (فاطمة سيد طه محمد حسين أبراهيم الخليل محمود شيخ زاده شيخ محمد شريف البامرني)یە⁽³²⁾، ل ساڵا 1890ێ ل بامه‌ڕنێ ھاتیيە سەردنیایێ و ژ مالێن سەیدایە و بابێ وێ ل بامه‌ڕنێ؛ مەلا و گۆتارخوین بوو. ھێشتا د تەمەنێ زارۆكینیێ دا، زانستێن ئایينی و قورئان و ژ بەركرنا قورئانێ و شرۆڤەكرنا وێ، ل سەر دەستێ بابێ خوە خواندینە. ھەڤژینی ل گەل (عەبدوللا مەلا نەجمەددین مەلا تھا یوسفی) پێكئینایە و ھەڤژینێ وێ ژی، بانگدێر و گۆتارخوینەكێ دەستویردای و ب ناڤ و دەنگێ ئایينێ ئیسلامێ بوو و ئەڤە ژی ھاندەرەكێ دی بوو، كو زانینێن وێ د ئايینی و بابەتێن ئاینیدا زێدەتر لێ بھێن.

 سەیدا فاتما ل بامه‌ڕنێ و دەوروبەران ھاتیە ناسكرنێ، كو وێ دەرسێن قورئانێ ددانە زارۆكان، ل گەل وێ ژیدا، ھەردو كچێن وێ و كوڕێ وێ ژی د ھاریكار بوون، كچێن وێ عائیشا و ئەسما و كوڕێ وێ سالح.

پشتی خودێ (سەیدا سالح یوسفی)دایە وێ، ب چەند ھەیڤان ھەڤژینێ وێ نەساخ بوو و چوو بەر دلوڤانیا خودێ، سەیدا فاتما ب قەدەرا خوە رازی بوو و ئێدی دەرێ مالا خوە ل بەر زارۆكێن گوندی ھێلا ڤەكری، ب ھاریكاریيا زارۆكێن خوە، خانیيێ خوە كرە قوتابخانەیەك و تێدا بێ بەرامبەر دەرسێن قورئانێ دگۆتنە زارۆكان و رۆژانە دەھان زارۆكان قەست دكرێ، نە ب تنێ ژ بامه‌ڕنێ، بەلكو گوندێن دەوروبەر ژی، ژبەر ڤێ چەندێ ژی سەیدا فاتمایێ رێزەكا تایبەت ل دەف خەلكێ بامه‌ڕنێ ھەبوو، تا نوكە ژی ناڤێ وێ دھێتە گۆتن و هه‌تا ساڵا 1963ێ دچیتە بەر دلوڤانیا خودێ.

 

ئێكەم نازناڤێ سەیدایی:

ھەر جھێ ناڤێ سیاسەتمەدار و رەوشەنبیرێ كورد (سالح یوسفی) ب بەرچاڤ بكەڤیت یان بھێتە سەر زمان، دێ سەیدا ل بەراھییا ڤی ناڤی بینینى، ژ بەر كو سەیدا سالح یوسفی ل بامه‌ڕنێ ھاتيیە سەر دنیایێ و بنەمالا وان ل ساڵێن 1850 ل بامه‌ڕنێ ئاكنجی بووینە. پەرتووكا (ئەڤەیە بامه‌ڕنێ)⁽³³⁾ یا نڤیسەرێ وەغەركری مستەفا نوری بامەڕنی، ھۆسا بەحسا سەیدا سالح یوسفی دكەت: «سەیدا سالح یوسفی 1918 – 1981ێ⁽³⁴⁾، خەباتكەر سالح عەبدولا نەجمەدین مەلا تاھا یوسفی ل ساڵا 1918ێ ز ل بامه‌ڕنێ ھاتیيە سەر دنیایێ، ژ مالەكا دیندار و خودێ ترس پەروەردە بوویە. ھەر ژ تەمەنێ زارۆكینيێ ل بەر دەستێ دایكا خوە (سەید فاتما) دەست ب خواندنا قورئانێ كریە». تشتێ بالكێش و جھێ سەرنجێ، كو بابەتێ ڤەكولینا مە بھێز دئێخیت، ئەڤ نازناڤەیە ئەڤێ ل گەل ناڤێ (سالح یوسفی) دھێت، ئەو ژی (سەیدا) و نزیكترین بۆچوون ژی، دێ بۆ دایكا وی (سەید فاتمایێ) زڤڕیت، كو د ئەنجامێن ڤەكولینا خوە دا دێ ل سەر راوەستین.

 

ئەنجام:

ژ بەر كو چ ژێدەرێن بەردەست ب بەرچاڤێن من نەكەفتینە، كو دەستەواژەیێ (سەیدا)، ل جھەكێ دی ژبلی بامه‌ڕنێ ھاتبیتە گۆتن، ژبلی ڤێرە و وێرا ھەنێ، كو دبێژن دگۆتنە مەلا ژی سەیدا و دیسان ل باكۆرێ كوردستانێ (سەیدا) ھەمان فۆرمێ مامۆستای ھەبیت، دبيت ژ ئەنجامێ ڤێ ڤەكولینێ دیار دبیت، ئەڤ زاراڤە ل بامه‌ڕنێ سەرھلدایە و ژبەر ڤان ئەگەران:

1- ئەڤ نڤیسەرێن سەیدا بۆ بەری ساڵێن نۆتان ڤەگەراندی و د ناڤ پەرتووكێن خوەدا ئاماژە ب «سەیدا» داین، ل سەر ھیچ بنەمایەكێ زانستی ئەو ڤەگەراندنە نەكرینە و گەلەك ھەبووینە ژ مالێن (سەید) بووینە و وەك پاشناڤ بۆ ھاتیيە ڤەگەراندن.

2- سەید فاتما، ژ مالێن سەیدان بوویە و دەھان زارۆكێن گوندی قەست دكرنێ، ژ بەر كو د زمانێ كوردی دا پیتا (ا) ب پەیڤێ ڤە ئاماژەیە بۆ (مێ) وەك: (سەید… سەیدا) و ل گوندێ بامه‌ڕنێ بخوە ژی، مالباتەك ھەیە (سەید)ن، دیسان گوندێ بانكا، كو ژ بامه‌ڕنێ نزیكە و ئەو ژی سەیدن. ژ به‌ر هندێ یا بەرئاقلە، كو (سەید فاتما ب سەیدایا فاتما) بھێتە ناسكرن.

3- (سالح یوسفی) كوڕێ سەیدایا فاتمایە و ھێشتا تەمەنێ وی چەند ھەیڤ، بابێ وی وەغەر كریيە و ل گەل ھەردو خویشكێن خوە و دایكا خوە ب تنێ ل مالێ بووینە، مالا وان ژی وەك مە ئاماژە بۆ دای، ببوو خواندنگەھەكا دەرسێن قورئانێ ل بامه‌ڕنێ و زارۆكان رۆژانە قەست دكرێ، له‌وا ھەردو خویشكێن وی (عائیشایێ و ئەسمایێ) ژی ھاری دایكا خوە سەیدا فاتمایێ دەرسێن داینە زارۆكێن گوندی، ژ بەر كو تا خواندنا خوە یا سەرەتایی ژی (سالح یوسفی) ل بامه‌ڕنێ بوویە، پێنەڤێت وی ژی ھاری دایكا خوە و ھەردو خیشكێن خوە دەرسێن قورئانێ یێن داینە زارۆكێن گوندی. 

4- د د ناڤ كومەلێ كوردەواریدا ناڤ ب ھشكێ و ڕەپ و ڕویت ناھێتە گازیكرن، بەلكو پێشناڤەك یێ ھەی وەك رێزگرتن، وەك حەجی….. یان سەید…. یان شێخ…. خالێ…. یان مامێ…. یان ھەڤال و… ھتد، له‌وا ھەردو كچێن سەیدا فاتما ژی ب سەیدا ھاتینە گازیكرن و سالح ژی، كو برایێ وانە ب سەیدا ھاتیيە گازیكرن.

5- ھەر ئێك ژ سەیدا فاتما و سەیدا عائیشا و سەیدا ئەسما و سەیدا سالح ب سەیدایی دھاتنە ناسكرن، ئێدی (سەیدا)ی فۆرمێ فێركاریێ وەرگرت.

6- (مەلا) پەیڤەكا گشتگیرە، ھەر كەسێ پێشنڤژیێ بكەت، بانگی بدەت، گوتارێ بخوینیت دبێژنێ مەلا، بوویە ئەڤ مەلایێن فەقی ھەین، دەرسێن قورئانێ دگوتن، رێنیشاندەر ژی ب سەیدا ھاتنە ناسكرن. 

 

دەرئەنجام:

1ـ راستە زاراڤێ (سەیدا) ژ (سەید) ھاتيیە، لێ ڤێ پەیڤێ فۆرمێ خوە یێ گوھاڕتی و نوكە ب جھێ (مامۆستا ـ فێركار) دھێتە ناسكرن و چ گرێدان ب (سەید) ڤە نەمایە، ئەڤە ژی د زانستێ زمانی دا تشتەكێ ئاساییە. 

2ـ فەرە ل ھەمی ناڤەندێن خواندنێ، پەیڤا سەیدا شوینا «مامۆستا: بھێتە جھگوهۆڕكرن و نە ب تنێ ل دەڤەرا به‌هدينان، بەلكو ل سەرانسەری كوردستانێ سەیدا جھێ مامۆستای بگریت. 

 

ژێده‌ر و په‌ڕاوێز: 

1. ما معني اللغة، ويكيبيديا.
2. محەممەد ساڵح پێندرۆی، فەرھەنگا كانی، 2009.
3. عبدالرحمن نەقشەبەندی، نڤیسەر و ڤەكولەرە، ب دوبارە چاپكرنا پەرتووكا (چیرۆكێن كرمانجى) یا نڤیسەرێ وێ عەلی نەقشەبەندی رابوویە.
4. عەلی شێخ غیاسەددین نەقشەبەندی، چیرۆكێن كرمانجی، چاپا دویێ، وەشانێن دەزگەھێ خانی یا رەوشەنبیری و راگەھاندنێ پشكا رەوشەنبیری، 2022، لاپەرە 121-122.
5. سەعید درەشی ئێك ژ نڤیسەرێن كورد یێن پری بەرھەمە، د بابەتێن ئەدەبێ كلاسیك و دیرووكی و ڤەكولینێ دا.
6. گۆڤارا دیرۆك، گۆڤارەكا مێژوویی، دانساڵییە، ژمارە 1 یا ھاڤینا ساڵا 2013. لاپەرە 247.
7. چیرۆكەكا فلوكلوری یا كوردی یە، دەما زەلامەك ل بن گڤاشتنێن ھەڤژینا خوە ژ گوندێ خوە قەستا گوندەكێ دی دكەت، ب مەبەستا كو ئەڤ زەلامە ب رۆلێ مەلای رابیت و ھەر تشتێ ئەڤ زەلامە دكەت، ھەر پێشبینییا ددەت دروست دەردكەڤیت و باوەرییا خەلكی زێدەتر بۆ موكم دبیت.
8. قەولێ شێخ ئاقۆب، ئێك ژ قەولێن ئايینێ ئێزدیانە و ب خۆشحالیڤە نڤیسەر (كۆڤان خانكی)، ئەم لێ ئاگەھداركرینە.
9. حوسنی بامەڕنى ئێك ژ شاعرێن كلاسیكێن مللی یە و ل بامەڕنێ د ناڤبەرا ساڵێن 1868 – 1936ێدا ژیایە.
10. عبدالرحمن بامەڕنی، ھۆزانڤانێ مللی حوسنی بامەرنی، هۆزانا حەودێت بن گیزا، 2002 چاپخانا خانی دھوك.
11. سادق بھائەددین ئامێدی، ھۆزانڤانێت كورد، بەغداد- 1980، ل474.
12. عبدالرحمن بامەرنی، ھۆزانڤانێ مللی حوسنی بامەرنی، كەرێ نەڤیێ سێلوانێ لا 39، 2002 چاپخانا خانی دھوك.
13. شاعرێن بامەرنێ ژ نالبەندێ مەزن بۆ نالبەندێ بچیك، عبدالرحمن بامەرنی، سەنتەرێ ڤەكولینێن كوردی و پاراستنا بەلگەنامەیان، 2011.
14. فەقی و مەلا و مەدرەسە، تەحسین ئیبراھیم دوسكی، ژ وەشانێن ئێكەتیا زانایێن ئیسلامێ/ لقا دھوك 2/ لاپەر 11، 2012 دھوك.
15. نڤیسەر و شاعر و بەھرەمەند و شرۆڤەكار و زانایێ كورد (تەحسین ئیبراھیم دوسكی)، ل ساڵا 1970ێ ل دھوكێ ھاتیە سەر دنیایێ، زانكویا شەریعەتی ل ساڵا 1991ێ ل بەغدا ب دووماھی ئینایە، زێدەتر ژ سەدان پەرتووكێن چاپكری ب زمانێ كوردی و عەرەبی ھەنە و ب دەھان دیوانێن كلاسیكێن كورد كرینە پەرتووك و چاپكرینە.
16. نڤیسینا د. رەشاد كەمال ئاكرەی، زانا و شێخ مەجزوب ئاكرەی، …!!.
17. د. رشاد كمال مصطفى، شعراء من الامارة الحميدية الكردية، الطبعة الاولي 2021، ص30.
18. الكواكب الدرية في الحدائق الوردية في اجلاء السادة النقشبةندية، تاليف الشيخ عبدالمجيد بن محمد بن محمد الخاني الشافعي النقشبندي المتوفي سنة 1318هـ دار البيروتي.
19. گۆڤارا دیرۆك، گۆڤارەكا مێژوویی، دانساڵییە، ژمارە 1 یا ھاڤینا ساڵا 2013. لاپەرە 247 – 247.
20. سەعید درەشی ئێك ژ نڤیسەرێن كورد یێن پڕی بەرھەمە، د بابەتێن ئەدەبێ كلاسیك و دیرۆكی و ڤەكولینێ دا.
21. سەید جەلال نیزامی، دیوانا مەلا محەمەدێ سەیدا، ھەولێر 2009، ل5.
22. پەرتووكەكا ئەدەبی یا گرنگە، نڤیسەرێ وێ شاعرێن جیھانا ئیسلامی ئەڤێن د چەرخێ ھەڤدێ كوچیدا ژیاین، ناڤێ شاعری ل گەل كورتیەكا ژیانا وی و چەند شعرێن وی، گرنگیا پەرتووكێ ژی د وێ چەندێ دایە، كو بەلگەیەكێ گرنگێ مێژیوویێ وی چەرخیيە و كا چ تێدا ھاتيیە روودان.
23. كمال الدين أبو البركات المبارك بن الشعار الموصلي، قلائد الجمان في فرائد شعراء هذا الزمان، المشهور بـ «عقود الجمان في شعراء هذا الزمان، الناشر: دار الكتب العلمية بيروت – لبنان، الطبعة: الأولى – 2005 م، عدد الأجزاء: 9 ، جزء 2، صفحة 41.
24. ئیسماعیل تاھا شاھین نڤیسەر و زمانزانێ كوردە و ل دھۆكێ- فه‌زا سێمێلێ دژیت، خەمێ ژ ھلكولان و لێگەریان ل ژێدەرێ رەسەنێ پەیڤان دخوت.
25. ئەنوەر ئیبراهیم عەبدولغەفار بامەڕنی، ل ساڵا 1930ێ ھاتیە سەردنیایێ و ل ساڵا 1937ێ ل قوتابخانا بامەڕنێ بوویە قوتابی و ل ساڵا 1956ێ دوبارە ڤەگەریایە بامەڕنێ و بوویە مامۆستا، ژ بەر كو زیرەكی و پێدڤییا وی دەمی ب ھەبوونا دو دەواما ل قوتابخانا بامەڕنێ، دبیتە ھاریكارێ رێڤەبەرێ قوتابخانێ، كو ئەو ئێكەم جار بوو، پۆستێ ھاریكارێ رێڤەبەری دھێتە دانان و پاشی دبیتە رێڤەبەرێ قوتابخانا بامەڕنێ.
26. عبدالرحمن بامەرنی، بامەرنێ د ناڤا سەد ساڵێن زانست و زانینێ دا، خواندن و خواندنگەھـ ل بامەڕنێ، چاپخانا ھاوار، دهۆك- 2023، ل49.
27. هەر چەندە خواندنێن وێ زێدەتر یێن روحانی بوون، تەریقەتا نەقشەبەندی و شێخی مریدێن خوە ھەبوون، لێ خواندنگەھەك بوو، چەندین مەلا، رەوشەنبیر ژێ دەركەفتینە، ئەو ژی ژ بەر وان زانستێن تێدا دھاتنە خواندنێ، د ڤێ خواندنگەھێدا خوێندكارێن وێ نە ب تنێ ژ بامەڕنێ بوون، بەلكو ژ دەرڤەێن دی ژی دھاتنێ و ل تەكیایێ بنەجھـ دبوون و كارتێكرنا ڤێ تەكیایێ ژ گەلەك روویانڤە ل سەر خەلكی، ل سەر بیروباوەرێن خەلكی ھەبوو، بەلكو ل سەر دەڤەرێ و تا گەلەك دەڤەرێن باكۆرێ كوردستانێ ژی ھەبوو.
28. ئەڤەیە بامەرنێ، نڤیسینا: مستەفا نوری بامەڕنی، چاپخانا زانا، دھۆك – 2004، ل69.
29. ئەڤەیە بامەرنێ، نڤیسینا: مستەفا نوری بامەڕنی، چاپخانا زانا، دھۆك – 2004، ل92-93.
30. د ڤێ خواندنگەھێدا زارۆكان قەستا دەرسێن قورئانێ دكرن، پڕانیا جاران ژنەكێ یان زەلامەكی و مەرج نەبوو مەلا با، زارۆك ل سەر دەستێ وێ/وی ھوی دبوونە پیتان، لێكدانا پیتان و ب تایبەتی ژی نیشانێن سەر پیتان و پاشی ئەبجەدیێ، كو د ڤێ خواندنێدا فێركار ب رێكێن زانستی دزانیت دێ چاوان قورئانێ خوینیت و نە ب تنێ قورئانێ، بەلكو زمانێ عەرەبی و نڤیسینا عەرەبی ل بەر وی ئاسان دبوو. د ڤی سەردەمی ژیدا، پڕانییا زارۆكێن بامەڕنێ دچوونە بەر خواندنێ.
31. عبدالرحمن بامەرنی، بامەرنێ د ناڤا سەد ساڵێن زانس و زانینێ دا، خواندن و خواندنگەھـ ل بامەرنێ، لاپەرە 135، 2023 چاپخانا ھاوار.
32. ئەڤ پێزانینە ژ لایێ (زۆزان سالح یوسفی) كو دبیتە نەڤیا سەیدا فاتمایێ ل گەل چەندین پێزانینێن دی گەھشتینە مە.
33. ئەڤەیە بامەرنێ، نڤیسینا مستەفا نوری بامەرنی، 2004چاپخانا زانا دھوك.
34. ئەڤەیە بامەرنێ، نڤیسینا مستەفا نوری بامەرنی، سەیدا سالح یوسفی، لاپەر 135.