گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
شیان مەهدی کانیسارکی
وەکی پەیڤ ئەگەر ئەم ل سەر ڕاوەستین، ل دویف فەرهەنگا “ هەنبانە بۆرینە – فرهنگ کردی – فارسی” یا نڤیسکار “هەژار”ی کو “کوردی بۆ کوردیا ناڤەندی و فارسی”یە ل ساڵا 1992ێ چاپ بوویە، پەیڤێن ( گێل، نەفام) یان ژی پەیڤا (خل) یا فارسی بکارئینایە، ل ڤێرێ گەلەک چەق ژێ دچن چونکی مادەم فەرهەنگێ پەیڤا گێل برە بن وی تایی، ئەڤە هندەک پەیڤێن دی ژی ب خوەڤە د گریت، وەکی ماموستا “موحەمەد خال” د فەرهەنگا خوە دا یا ب ناڤێ “ فەرهەنگی خاڵ” دا، کو ل ساڵا 1960ێ و 1976ێ چاپ بوویە، وێ پەیڤێ بۆ “گیانەوەری گێل، گێژ” بکاردئینیت.
ل ساڵا 1957ێ نڤیسکار « ئایەتوللە مەردۆخی» د فەرهەنگا « فەرهەنگی مەردۆخی» دا کو کوردی ناڤەندی بۆ کوردی ناڤەندی و فارسی و عەرەبی یە، پەیڤا کوردی یا «گەوج و گێژ» و پەیڤێن عەرەبی یێن « غبي، ابله، اهوج» داناینە و پەیڤێن فارسی یێن «دَبَنگ، گَردَنگ، کَردَنگ، کَرتَبان، قَرتَبان، قَلتَبان» بکارئیناینە. بەڕێز « ئۆمێد دەمیرهان» د فەرهەنگا خوە یا ب ناڤێ «Ferhenga Destî «کو فەرهەنگ کوردیا باکور بۆ کوردیا باکورە، ل ساڵا 2007ێ ژ چاپێ دەرکەفتییە، تێدا « Ehmeq« بکارئینایە. ل ساڵا 1966ێ ژی «تۆفیق وەهبی و ئەدمۆندز» د بەرهەمێ خوە یێ ب ناڤێ « A KURDISH ENGLISH DICTIONARY«دا پەیڤا «Stupid» یا ئینگلیزی دانایە، کو ژ کوردیا ناڤەندی بۆ زمانێ ئینگلیزی یە. هەروەسا د « فەرهەنگی شێخانی- 2009» ژی دا نڤیسکار «عەبدولوهاب شێخانی» پەیڤا « کەژ» بکارئینایە.
یا گرنگە دەستپێکێ ڕامان و جهێ پەیڤا خوە یا سەرەکی بزانین لەوڕا مە پیچەکێ درێژ نڤیسی، لێ بۆ مە دیاربوو کو دەبەنگی « هەژاریا تاکی یە ژ لایێ هزرکرنێ، زانینی، هەستان و سەرەدەریا درست» کو باشترین پەیڤا عەرەبی»غەبی»یە، ئەڤا ژ پەیڤا ستۆپی- Stupere یا لاتینی هاتی، دەبەنگی ژی ژ گرنگترین ساڵۆخەتێن بێ مێشکیێ یە چونکی کەسێ تووشبوویی شیان نابن ب درستی هزر بکەت یان د بابەتان و کەسێن بەرامبەر بگەهیت. هەر وەکی شێوەکارێ هولەندی « پیتر بڕۆخلێ ئیلدەر Pieter Bruegel the Elder -1526-1569ز «د تابلۆیەکێ خوە دا دیار دکەت کو (ئەگەر خوە گۆهدرێژ بچیتە قوتابخانێ، بخوینیت و باوەرنامێ ژی بدەستڤەبینیت هەر نابیتە هەسپ). ل دویڤ فەرهەنگا «میریام وێبستر» دبێژیت: پەیڤا «دەبەنگ – غبی یان غباء» ل ساڵا 1541ز یێن هاتینە د ناڤ زمانێ ئینگلیزی دا، پاشی خەلکی بکارئینایە ل تەنشت پەیڤێن «احمق- معتوە». هندەک زانا دبێژن دبیت جاران هەمی مرۆڤ د «دەبەنگیێ»ڕا دەربازببن، لێ ژ کەسەکی بۆ ئێکی دی جیاوازە، هندەک زوی و بلەز ژێ دەرباز دبن، هندەک تێدا گیرۆ دبن، بەشەک ژی هەتا هەتایێ ژێ نادەرکەڤن! ب مخابنی ڤە ئەڤ پشکا سیێ نوکە پشکا شێری ببەر دکەڤیت، چونکی ڕۆژ بۆ ڕۆژێ زانین و زانست جهێ وان یێ بەرتەنگ دبیت و کەنی و نۆکتە یێ دبنە سەرە ڕۆم TOP یان ژی Trend، ئەگەر هوین باوەر ژی نەکەن نوکە تەماشەی سوشیال میدیایێ و هندەک کەنالان بکەن کا کی یێ بەرنیاسترە یێ بێڕێزیێ ب خەلکێ دکەت؟ یان ئەڤێ دلێ دەستکرد داهێنایی؟ پشتڕاست ژی دێ ئەنجام جهێ مەترسیێ بن.
من دڤێت بێژم کو دەبەنگی ژی نوکە دهێتە بەرهەمئینان و درستکرن، ئانکو یا بوویە تشتەکێ دەستکرد! کا چەوا نوکە سیستەمێ Al هاتییە و جهێ هەر تشتی دێ گرتییە، ڕاستی ژی مرۆڤ عنتیکەنە هەر دەم هەولددەت جیهانێ خراب بکەن چونکی ئاڤاهیێن بلند ڕەوشەنبیریێ زێدەناکەن، ما بەری چەندین ساڵان «ئەلبێرت ئانشتاینی Albert Einstein 1879-1955ز.» نەگۆتبوو» دەبەنگیا مرۆڤان چ سنور نینن» ڕاستی ژی ئەگەر سنور هەبان دا ئەڤ نەهامەتیا مللەت و جیهان کەتینە تێدا ب ئەگەرێ ڤان جورە مرۆڤان ل چەرخەکی کێمبیت یان ژی ڕاوەستیت، لێ ساڵ بۆ ساڵێ دەبەنگی یا پێشدکەڤیت و ئیدی یا گەهشتی جهێن کاری، ناڤەندێن خواندنێ، دەسەلاتێ و هەمی مالان و ل پشت پتریا شاشەیێن موبایلان، تەماشەی پۆستێن تۆڕێن کومەلایەتی بکەن، دێ بینی کەسەکی گۆلەک ژی یا بەلاڤکری یان دەنگێ کەوی ژی یێ بەلاڤکری»پوستکری» دێ بینی پتریا خەلکێ یاریێ و بێڕێزیا بەرامبەر وی و گۆلا وی و دەنگێ کەوێ خولیسەر ژی کری، یا ژ هەمیێ نەخوەشتر دەمێ ئەڤ جورە کەسە ئەوبن یێن قوناغێن بلند یێن خواندنێ ب دویماهی ئیناین، ئەرێ ما باخچە، قوتابخانە، پەیمانگەهـ و زانکو کارێ وان چییە؟ پا ئەو ساڵێن گەنج ل دەف وان چ تشتی نیشا ددەن؟ ئێدی هێدی هێدی کەسێن زانا و خەمخورێن بەلاڤکرنا زانینێ یێن دهێنه پاشڤەبرن و دەرگەهان لناڤ چاڤان ددەن، کەسێن دەبەنگ، ترسنۆک، بێ هەست دچن سەرێ دیوانێ. داکو پتر بابەت بۆ هەوە یێ ڕوون بیت دێ بۆ هەوە نموونەیەکێ نڤیسم: کومەکا زانایان ڕابوون پێنج مەیموینک کرنە د ئێک قەفەسەکێ دا، پێسترەک ژی دانا نیڤا وێ قەفەسێ و ل سەرێ موز هەلاویستن، هەرگاڤەکا مەیموینکەک ژوان ب سەر وێ پێسترکێ کەفتبا داکو مۆزەکێ بۆ خوە بینیت، دا ئەو زانا ڕابن ئاڤا تەزی ب مەیموینکێن دی دا کەن، لسەر ڤێ چەندێ بەردەوام بوون، هەتاکو ئێکا هند ژ وان مەیموینکان چێکری کو هەر گاڤا وان دیتبا هەڤالەکا وان دێ چیتە سەر پێسترێ دا هەر چوارێن دی ڕابن وێ ئێکێ تێر قوتن و نەدهێلا بچیتە سەر پێسترێ داکو ئاڤا تەزی ل وان نەهێتەکرن، هەتا بۆرینا دەمەکی ئێدی چ مەیموینک نەوێران ب چن سەر پێسترێ و هەولا ب دەستڤەئینانا موزەکێ بدەن. پشتی هینگێ وان زانایان بریار دا مەیموینکەکێ ژ وان پێنجان ب گهۆڕن ب ئێکا دی «ئێکا نوی»، دەمێ مەیموینکا نوی هاتیە د قەفەسێ ڤە ئێکەم کارێ وێ کری چوو سەر پێسترێ دا موزێ بینیت، هەر ئێکسەر هەر چوار مەیموینکێن دی چوون ئەو قوتا و ژ پێسترێ ئیناخوارێ، هەتا چەندین هەولان ئێدی مەیموینکا نوی هاتی ژی تێگەهشت کو ئەڤ قوتانا دخۆت ژبەر چوونا سەر پێسترێ یە لێ ئەگەرێ ڤێ چەندێ نەدزانی کا بۆچی؟. زانا ڕابوون مەیموینکەکا دی ژی ژ یێن کەڤن گهۆڕی ب ئێکا نوی، ئەوا هاتی سەرێ یا دی ب سەرێ وێ ژی هات، لێ مەیموینکا بەری وێ هاتی وێ ژی بەژداری د قوتانا مەیموینکا نوی دا دکر بێی ئەگەرێ قوتانێ بزانیت! هەتا هەر پێنج مەیموینک هاتین گهۆڕین ب یێن نوی، لێ تشتی جهێ سەرنجێ هەر پێنجان ئێک و دو د قوتا بێی ئێک ئاڤا تەزی لێ ب ڕەشینیت و بێی ئەگەری بزانن بەربوونە سەرۆچاڤێن ئێک و دو!. ئەگەر ل ڤێرێ پرسیارەکێ ژ مەیموینکەکێ وان بکەین، ئەرێ بۆچی تۆ ئەو مەیموینکا هەنێ د قۆتی؟ دێ د بەرسڤدا بێژیت: ئەز نزانم، لێ من یا دیتی باب و باپیرێن من ئەو یێن قوتاین لەوا ئەم ژی ل شوین پێت» عەدەتێن» وان دچین! ئەڤەبوو ئەوا ئەنشتاینی ژێ دگۆت (دو تشتان چ سنۆر نینن، کەونی و دەبەنگیا مرۆڤان و یا کەونی ئەز ژێ نەیێ پشتڕاستم)! یان ژی دەمێ دبێژیت» جیاوازی دناڤبەرا زانایی و دەبەنگی دا ئەوە کو زانایی سنۆرێن خوە یێن هەین». پشتی هینگێ «فریدریک نیچە Friedrich Nietzsche 1844-1900ز « دهێت و دبێژیت «دەبەنگی ژ ترسا گهۆڕینێ چێدبیت» لێ ئەز دبێژمە نیچەی ل گۆتنا تە دێ گهوڕینەکێ تێدا کەم و نڤیسم «ژ ترسا گهۆڕینێ دەبەنگان چێدکەن»!. پاشی پەندڤان و فەیلەسۆفێ کولۆمبی « نیکولاس گۆمێز داڤیلا- 1913-1994ز» دهێت و دبێژیت» زیرەکی مرۆڤی ب تنێ دهێلیت، دەبەنگی مرۆڤان کوم دکەت». ل دویڤ ڤان ئاخفتنێن سەری دیار دبیت کو ژ مێژە جیهان ژ ڤان جورە کەسان د نالیت و چ سنۆر و دەمێن دیارکری نینن بۆ نەبەلاڤبوون و کێمکرنا وان، گەلەک نڤیسکار و ڤەکولەر ژی یێن هاتین نە ب تنێ ب ئاخفتنا دەڤی بەلکی لێکولینێن مەزن و درێژ یێن لسەر ئەنجامداین، لێ ئەو ژی نە گهەشتنە چ دەرەنجامێن باش و کەیخوەشکەر، بۆ نموونە ل ساڵا 1976ز ئابورناسێ چەلەنگ کارلۆ م. سیۆلا Carlo M. Cipolla ل زانکویا کالیفۆڕنیا ڕابوو ب چاپکرنا پەرتووکەکێ ل بن ناڤ و نیشانێن « یاسایێن بنەرەت یێن دەبەنگیا مرۆڤان» The Basic Laws of Human Stupidity « و تێدا گەلەک خال و سالۆخدانێن ڤان مرۆڤان دیارکرن، لێ ل دویماهیا پەرتووکا خوه دبێژیت (دەبەنگی، مەزنترین گەفە لسەر ژناڤچوونا مرۆڤایەتیێ) ئەرێ هوین بێژن نوکە ئەو دەم نەهاتە کو جیهان یا ژناڤ دچیت؟ ڕاستە یا پێشدکەڤیت ژ گەلەک لایانڤە، لێ لایەنێ مرۆڤایەتی ئێدی بۆ کێ خەمە؟ ئێک هەیە خوە لێ بکەت خودان؟ هەمی تشت نوکە یێ بوویی پێکەنین و پێتڕانکی لێ بلا بۆ مە باش یا دیاربیت «یێ گەلەک بکەتەکەنی، ل دویماهیێ دێ کەتە گری»، ژبلی ڤێ ژی ژ مێژەیە دهێتە گۆتن « هەڕە دەف وی یێ تە ب گرینیت، نەچە دەف وی یێ تە ب کەنینیت». لێ ئاخفتنا ئەز گەلەک پێ تێکچوویم دەمێ کارلۆ شیبۆلا د پەرتووکا خوە یا ب ناڤی « الغباء البشري» ئەوا ل ساڵا 2022چاپ بوویی و نیڤ ملیون دانە ژێ هاتین فڕۆتن ب 16 زمانان، دا دبێژیت: (ڕۆژەک دێ هێت دێ دەبەنگ دەسەلاتیێ ل جیهانێ کەن).
تشتێ نوکە هندەک خوە پێ ڕازی دکەن یان ڕاستتر بێژم کو پشتەڤانیا دەبەنگیێ و دەبەنگکرنێ دکەن، یێن ڕابووین پەردەیەکا ب سەر دادای و هندەک جلوبەرگێن کەسک و سۆز و زەر یێن بوهاری یێن کرین بەر، داکو خەلکێ ب تایبەت تەخا گەنجان بەرەڤ خوەڤە ب کێشن، کەسێن بسپۆر و شارەزا یێن هەین کو هەولا زێدەکربا ڤێ چەندێ دکەن و سەنتەر و جهـ ژی یێن هەین، ئەڤجا هەر کەسەک یان جهەک ژ وان ب ناڤەکێ جودا و جیاواز بانگەشەیەکا نەگەلەک بەرچاڤ بۆ دکەت، بۆ نموونە: تۆ ئەی خواندەڤانێ ڤان ڕێزکێن من نڤیسین، تۆ هزرا خوە د کەنالێن ڕاگەهاندنێ دا بکە، ئەرێ کا بەهرا پترا پرۆگرامان بابەتێ وان چییە؟ ئەرێ پتر پرۆگرامێن زانست و زانین و ڕەوشەنبیرکرنا خەلکێ نە یان کەرکرنا تاکێ جڤاکی نە؟ تۆ هەولبدە پرۆپۆزەلەکێ پرۆگرامەکێ وێژەیی یان زانستی یێ بەرکەتی بنڤیسە و ببە ب شێوەیەکێ جوان و ئەکادیمی چ ب ڕێکا ئیمەیلی یان ڕوی ب ڕوی پێشکێشی کەنالەکێ وەلاتێ خوە (ب تایبەت باژێڕێ خوە)بکە، ئەرێ کا دێ هێتە وەرگرتن یان نە! پاشی پشتی نەهاتە وەرگرتن، ڤێ جاری پرۆگرامەکێ پێکەنینان و یێڕامان و مفا ژبلی تڕانەیان کو تێدا یا گرنگ ب تنێ کەنیێ تەماشەڤانی پێ بهێت، سەحکێ دێ هێتە وەرگرتن و ڕێڤەبەرێ کەنالی ب ستاف ڤە دێ مەمنوون و سوپاسدارێن تەبن، ئانکو یا گرنگ گرنژینێ بێخن سەر لێڤێن خەلکێ! ل بن ناڤێ «تەرفیهی entertainment، ژبیرڤەبرنێ، … هتد» ئەو دزانن کو ئەڤە بۆ پاشڤەبرنا مێشک و تێگهەشتنا گەنجی یە، لێ خەلکێ خوەلیسەر نزانن ب تنێ لایک و کومێنت دکەن، ئەڤە ژی نموونەیەکا دیارە ل هەمی جێهانێ ب تایبەت وەلاتێن نە پێشکەفتی! ئاریشە ل ڤێرێ نە ژ کەسەکی یان کومەکێ یان بەرپرسەکی یە، لێ ئەگەر سوباهی ئەڤ چەندە بۆ دیاردە و کەلتوور دناڤ مللەتی دا، دێ چارە چ بیت؟ ڤێ دەبەنگیا بوویە بەڵا بۆ مە هەمیان چ پەیوەندی ب وەلات، جڤاک، جهێ ژدایکبوونێ، ڕەگەزنامێ، ڕەنگێ پیستی و قوناغا خواندنێ و تەمەنی ڤە نینە، بەلکی ئەو ڤان هەمی تشتان نابینیت و یا ڤەگرە بۆ هەمیان. د جڤاکێن کەڤندا دین «ئاین» وەکی ماددەیەکێ ب هێز بۆ دسەردابرن و پاشڤەبرنا خەلکێ گشتی دهاتە بکارئینان، لێ د نوکە دا هندەک دەسەلاتان و بیروقراتی ملێن خوە یێن داینە ئێک و پێکڤە بۆ ڤێ چەندێ کاردکەن، چونکی هەکە کەسەکێ دەبەنگ خوە هەلبژارت بۆ پەرلەمانی یان جهەکێ بلند، ل ڤێرێ ئەڤێن دەنگێ خوە ژی ددەنە وی کەسی ل ڕێزا وی نە! لەوڕا ئەو دێ دەرچیت و هەول و شەڕی بۆ بدەستڤەئینانا مافێ دەبەنگان دەت! تەماشە بکەن دەمێ نڤیسکارەکێ مەزن یان داهێنەرەک یان کەسەکێ پەندڤان دهێتە ناڤ بازاڕی کەس سلاڤ ناکەتێ، یان هێژ یێ د ژیانێ دا چ بوهایێ خوە نینە، پشتی د مریت ژی ژ خەمێن وەلاتێ خوە دا هەر کەس خوە لێناکەت خودان، لێ دەمێ دەبەنگەکێ پلە ئێک دهێتە ناڤ جڤاکی ئەم دچینە بەراهیێ و وێنان بۆ بیرهاتن لگەل دگرین. ل دویڤ هندەک ڤەکولینێن دومدرێژ و ئەکادیمی، دیاردبیت کو ئەوێن ڕێزێ ل هزرا دژی خوە یان هزرا جیاواز یا خەلکی»یێن بەرامبەر» نەگرن دچنە دبن ڤی تایی دا، چونکی د ڤان ڤەکولینان دا وان هندەک سالۆخەت یێن دیارکرین ژوان ژی ئەون یێن تەماشەی ڕوویێ دەریایی دکەن بێی هزر د کویراتیا وێ دا بکەن. لێ جارەکا دی فەیلەسۆفێ کەنەدی» ئالان دونو- 1970ز» مە بێهیڤی دکەت ژ ڤێ جیهانێ، پشتی د پەرتووکا خوە یا ب ناڤێ «نظام التفاهة» ئەوا ل ساڵا 2014ێ نڤیسی دبێژیت: «ئێدی دەمارێن دەبەنگیێ یێن گهەشتین هەمی بەردەرگەهان، وان ڕها مرنێ و ژیانێ یا جیهانێ یا گرتیە دەست و بریار بریارا وانە، پەیڤا دویماهیێ ژی هەر بۆ وان یا مایی». پاشی خودانێ چواربەرگیێن پەرتووکێن ژبیرکری، نڤیسکارێ ئیسپانی «کارلۆز زافۆز « دهێت و بەرسڤا ڤان پرسیاران ددەت و دبێژیت: « جیهان ب موشەکا ناڤۆکی(نەوەوی) خراب نابیت وەکی پەرتووک دبێژن، لێ ب ئەگەرێ تڕانە، دەبەنگییێ و قەشمەریان دێ ژ ناڤچیت، کو ئێکا هند ژ خەلکێ چێدکەت ڕاستیێ بکەنە نوکتە و پێکەنین» پاشی ئالان بەرسڤ ددەت ڤە» ڕاستە، تۆڕێن کومەلایەتی سەرکەفتنەکا مەزن بدەستخوەڤە ئینا بۆ بەلاڤکرنا دەبەنگیێ و بێ ڕێزیێ» پاشی چەکوچێ فەلسەفێ و ڕەشبینییێ نیچە سوحبەتێ ب دویماهی دئینیت دەمێ جابا مرنا ڕاستیێ و زانین و زانستی دگەهینیت مە و دبێژیت: « یا ڕاست هەوە دڤێت هەڤالان، نوکە ب تنێ ب دەبەنگییێ مرۆڤ دشێن خەونێن خوە ب دەستڤەبینن و بسەرکەڤن».
ل ڤێرێ چەندین پرسیار بۆ من چێبوون، ئەرێ دێ هەتا کەنگی سەردەمێ دەبەنگان یێ بەردەوام بیت؟ ئەرێ ما هەر دەهـ کەسان ئێکێ باش دناڤ دا نەمایە کار بۆ پێشڤەبرنا زانینێ و کێمکرنا دەبەنگیێ بکەت؟ ئەرێ دەسەلات د نوکەدا دشێن ڤێ چەندێ ب گهوڕن یان نە؟ یان ژ دەستێ وان ژی دەرکەفتییە؟
ژێدەر:
– فەرهەنگا فرهنگ کردی-فارسی، هەژار- 1992ێ چاپ بوویە.
– فەرهەنگی خال، شێخ موحەمەد خال- 1960ز.
– فەرهەنگی مەردۆخی، ئایەتوللە مەردۆخێ- 1957ز.
– Ferhenga Desti،ئۆمێد دەمیرهان- 2007ز.
– A KURDISH ENGLISH DICTIONARY،تۆفیق وەهبی و ئەدمۆندز- 1966ز.
– فەرهەنگی شێخانی، عەبدولوەهاب شێخانی- 2009ز.
– الغباء البشري، كارلو شیبولا، ترجمة: عماد شيخة، دار الساقي- 2022.
– القوانين الاساسية للغباء البشري- ترجمة: محمد سعید سوسان- 2022.
– الهمجية، میشيل هنري، ترجمة: جلال بدلة-دار الساقي- 1987 ط.1 / 2014 ط.2.
– نظام التفاهة، د.الان دونو، ترجمة:د.مشاعل عبدالعزیز الهاجری-دار السوال-2015ط.1.
– منال بوعلي، قوانين الغباء البشري.. لماذا وكيف يُصنع الأغبياء؟، جزيرة.نیت-2017.
– محمد الرمیحي، قراءة الغباء البشري، مجلة شرق الوسط، جامعة الكويت-2023.
– علامات الغباء وطرق التعرف عليها،
ولاء حداد،2017.
– مكتبة خلاصة الكتاب- Khkitab.com
– ویکیبیدیا.
– The Basic Laws of Human Stupidity- Carlo M.Cipolla -2022.
– Lex.Vejin.net
