گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
بێکەس نوری عەبدال
فۆلکلۆر ب میراتێ مللەتی یێ ناسیارە، کۆمەکا داب و نەریت و بیر و باوەڕان بخۆڤەدگریت، نفش بۆ نفشی دناڤ مرۆڤان دا هاتییە ڤەگۆهاستن وەک: شعر و چیڕۆک و ستران و سەمایێن مللی و پزیشکییا مللی… هتد. د چەرخێ نۆزدێ دا ب ڕەنگەکێ بەرجاڤ زێدە گرنگی ب فۆلکلۆری هاتەدان دەما زانایێن بیاڤێ فۆلکلۆری و ئەنترۆپۆلۆژی ئانکو مرۆڤناسی، فۆلکلۆر ب فاکتەرەکێ گرنگ دایە زانین بۆ ڤەکۆلێنێ ل کۆمەلگەهێن دەستپێکی و تێگەهشتن ل دیرۆکا مرۆڤایەتیێ بگشتی.(١)
فۆلکلۆر چییە؟
فۆلکلۆر هەم کەرەستەیە و هەم زانستە، ب بۆرینا دەمی و بارودۆخێ ژیانێ د کۆمەلگەهێ دا گۆهۆڕین بسەر ناڤەرۆکا فۆلکلۆری چێدبن، بەلێ د هەماندەم دا سیمایێن نەتەوەیی پێڤە ددیارن.(٢)
فۆلکلۆر پەیڤەکا لێکدایە ژ زمانێ یۆنانی هاتییە، ب مانا کەلەپوورێ مللەتی یان (کولتوورێ گەلی) دهێت.(٣)
فۆلکلۆر: پەیڤەکا لێکدایی یە ژ دو پەیڤان پێکهاتییە Folk + Lore فۆلک ب مانا خەلک یان گەل دهێت و پەیڤا لۆر ب مانا چیرۆک و ژیری و هونەر و زانست دهێت، هەردو پەیڤ پێکڤە ب رامانا سامان و کەلەپوورێ خەلکی دهێت. سامانێ فۆلکلۆری ب درێژاهییا دیرۆکێ بەرهەمێ خەلکی بووینە و ماینە، ب بەرهەمێ تاکەکەسی ناهێنە هەژمارتن بەلکو ب بەرهەمێ خەلکی یان گەل یان کۆمێ دهێتە هەژمارتن.
فۆلکلۆر بەشەکێ کولتوورێ میللەتی ب دەڤکی وەک گۆتنێن مەزنان و مەتەلوک و تڕانە و یاری و شیعر و شینی و چیرۆک و داستان و ئەفسانە…هتد. بخۆڤە ڤەدگریت.
بەشەکێ دیتر دبێژنێ ئیتنۆگرافی Ethnography ب مانا وەسفکرنا ڕەگەزێ مرۆڤی، ڤەکۆلینکرینە لسەر بایۆلۆجی سیستەماتێکا مرۆڤ و کولتوورا Biological Systematics پێکهاتییە ژ ڤەکۆلینێن پڕڕەنگ و شێوازێن ژیانکرنێ ل سەر عەردی د نۆکە و رابردووی دا، هەروەسا پەیوەندییا دناڤبەرا زیندەوەران دا ب دەربازبوونا دەمی ب ڕامانەکا دیتر بایۆلۆجی سیستەماتێک ب مانا چەوانییا دیرۆکا پێشڤەچوونا ژیانێ ل سەر عەردی.
تشتێ ماددی و مەعنەوی و هونەرێن مللی وەک سەما و دەهوات و شیعر و ستران و چیڕۆک و نەخشە و وێنە و داب و نەریت وەک ژنخواستن یان بۆک ڤەگۆهاستن و ڤەشارتنا مرییان و چێکرنا خوارنێ و کارێن دەستی وەک مەشک و لاندک و بێژینک و مۆخلک و جلک و گەنم قوتان…هتد. ڤەدگریت.(٤)
کەنگی ئێکەم جار زاراڤێ فۆلکلۆر هاتییە بکارئینان:
«ویلیام جۆن تۆماس» نڤیسەر و شوینوارناسێ بەریتانی ئێکەم کەس بوو ل ساڵا ١٨٤٦ز. زاراڤێ فۆلکلۆر داهێنای و بۆ بابەتێن کەلەپووری بکارئیانیە. خەبات و ماندیبوونا زانایێن ئەلمانی «یاگوب گریم ١٧٧٥ -١٨٦٣ز.» و «وەلهیلم گریم ١٨٧٧ز.) ب دەستپێکا زانستێ ڤەکۆلینێن فۆلکلۆری دهێنە دانان.(٥)
کەنگی پەیڤا فۆلکلۆر د نڤیسینێن کوردی دا پەیدابوو:
پەیڤا فۆلکلۆر د نڤیسینێن کوردی دا ئێکەم جار ژ لایێ مارف بەرزنجی ل سالا ١٩٥٨ز. دا دهەژمارا دو یا کۆڤارا شەفەق دا لژێر ناڤ و نیشانێن «کورد و فۆلکلۆر» بەلاڤکرییە.(٦) مارف بەرزنجی: ناڤێ دروست شێخ عەبدولکەریم شێخ حوسێن بەرزنجی یە، ل ١٠ شوباتا سالا ١٩٢١ز ل ناحیا قادر کەرەم ژ دایکبوویە، ل ٢٢ حزیرانا ١٩٦٣ز وەغەرکرییە، شاعێر و چیرۆکنڤیس و ڕەخنەگرەکێ ژێهاتی یێ کورد بوویە ل بنەمالەکا ئاینی سەر ب ڕێبازا تەسەوفا قادری بوویە، پشتی ناڤبری مامۆستایێن وەک محەمەد تەوفیق وەردی و عوسمان شارباژێڕی و تاهر تەوفیق ئەڤ پەیڤا فۆلکلۆر بکارئینایە.
ئەدەبێ فۆلکلۆری چییە؟
ئەدەبێ فۆلکلۆری ستران و شعر و داستان و چیڕۆک و گوتنێن مەزنان گوتنێن نەشرین جوین و مەتەلۆک و یاری و تڕانە شیعر و ئەفسانە…هتد. بخۆڤەدگریت، ئەدەبەکە دەم بۆ دەمی ل دەڤەر بو دەڤەرێ هاتییە و ل هەر جهەکی بەڵاڤبوویە، ناڤێ دانەرێن وان بەرزەبوویە و بوویە مللکێ گشتی یێ نەتەوەکێ، ستران ب کەڤنترین بابەتێ هونەری یێ ئەدەبێ مرۆڤایەتیێ دهێتە هەژمارتن.(٧)
سترانا فۆلکلۆری Folk Song چییە؟
هزر و بیرێن جودا جودا هەنە د ناڤەندێن بسپۆری یێن موزیکێ و فۆلکلۆرناسێن ب دیارکرنا زاراڤ و تایبەتمەندیێن موزیک و سترانا فۆلکلۆری ڕادبن.
هندەک دبێژن سترانا فۆلکلۆری ئەو سترانن، تەخ و چینەکا مشە د جڤاکی دا ژبەرکرینە، بێی سەر و کانی و سەرهلدانا ژدایکبوونا وان بزانن و بدەنە دیارکرن ئەرێ جهێ ڤان سترانان ل گوندان بوویە یان دناڤ جەرگێ باژێڕان دا سەرهلدایە.(٨)
هندەک کەسانێن دیتر دبێژن سترانا فۆلکلۆری ژ وان میلۆدیان پێکهاتییە، کو خەلک تامێ ژێ دبینیت ژبەر وێ چەندێ گەلەک زویکا و بساناهی دهێتە ژبەرکرن و پاشی د هندەک حالەتان دا ژبەرخۆ دبێژن.
ڕایەکا دیتر ژی هەیە دبێژیت مەرج نینە دانەرێ موزیک و سترانا فۆلکلۆری کەسەکێ بەرزە و نە ناسیار و دیار نەبیت.
هندەک بیر و ڕایێن دیتر ژی هەنە ژ هندەک چالاکیێن غەیری زانستی دروستبووینە و نەشیاینە زاراڤێ ڤی بابەتێ گرنگ بدەنە دیارکرن وکەفتینە بەر هندەک گوتنێن بێ بنەما و هندەکجاران ژی بابەت یێ شێلاندی.(٩)
ستران و موزیکا فۆلکلۆری جۆرەکێ نەریتایە، ب گشتی د بنیات دا گوندنشینە و ب رێکا خێزان و گرۆپێن جڤاکی دهێتە ڤەگوهاستن، ب ڕەنگەکێ ئاسایی موزیکا فۆلکلۆری وەکی ئەدەبیاتێن فۆلکلۆری و ب رێکا دەفکی دژین و بەردەوامییێ بخۆ ددەن، ب رێکا گۆهداریکرنێ فێردبن نە ب ڕێکا نڤیسین و خواندنێ ئەڤ چەندە ژی وێ ڕامانێ ددەت، پەیوەندی ب هندەک چالاکیێن دیتر ژی ڤە هەبوویە و ئەڤ جۆرێ ستران و موزیکێ د کولتوورەکی بۆ کولتوورەرکێ دیتردا جودایە. (١٠)
سترانێن ڕاستەقینە یێن فۆلکلۆری، دناڤ گوندان دا جۆتیاران دا و دەڤەرێن گوندنشین دویر ژ باژێڕان ژدایک دبن و پێدگەهن. ل گپرەی پێناسا موزسیەنێ هنگاری بیلا بارتۆک دبێژیت: سترانا فۆلکلۆری پێکهاتییە ژ وان سترانێن هەبوونا وان دناڤ کۆمەکا مەزنا خەلکی دا و دەمەکێ درێژ دناڤ وان دا ماین. سترانا فۆلکلۆری پێکهاتییە ژ ڕەنگێ فۆرمەکێ هونەری و جڤاکی و دناڤا خۆدا هەلگرێ تایبەتمەندیێن کۆمەلگەها گوندنشینە، لێکدانا ژیانا وان یا جڤاکییە و سروشتێ کارکرنا وان، بێگومان جوداهییەکا بەرجاڤ هەیە ل گەل سروشتێ ژیانا خەلکێ دناڤ باژێڕاندا ژیانا خۆ دەڕبازدکەن.(١١)
سترانا فۆلکلۆری ئەو سترانن پەیوەندی ب دەڤەرەکێ و ژینگەهەکێ یان کۆمەکا مرۆڤانڤە هەیە بۆ نمونە خەلکێ گوند و بیابانان، نمونێن ڤی جۆرێ سترانان پێکهاتییە ژ وان سترانێن بەردەومیدان ب ژیانا ڕۆژانە، وەک ژ دایکبوون و سنەتکرن و هەڤژینی پێکئینان و مرن هەر دیسان سترانێن وەرز و بیرەوەرییان وەک جەژن و سترانێن کاری و سترانێن نێچیرێ…هتد. ئەڤ جۆرێ سترانان داهێنانا کۆمی یە لسەر ناڤێ چ کەسان نینە چ پەیڤ وئاواز بیت یان نمایش، سترانا فۆلکلۆری ب سروشتێ خۆ دروستکەرەکێ رەسەن هەبوویە، بەلێ پێترییا چێکریێن ڤی جۆرێ سترانا فۆلکلۆری خودان و نڤیسەرێ وێ یێ ژبیر چووی ستران یا مای و بەر بەلاڤبووی. سترانا فۆلکلۆری ب شێوازێ دەڤکی یانکو زارەکی نفش بو نفشی هاتییە ڤەگۆهاستن و کارتێکرنا ئەو ژینگەها ستران هاتییە ئافراندن و دروستبووی پێڤە دیارە، ئەگەر سترانەکا هەڤژین پێکئینانێ بینین وەک نموونە دێ بینین چ پەیڤ بن یان ئاواز ئەو ژینگەها ئەو ستران تێدا ژیای دێ بوومە ڤەگۆهێزیت و بەرجستەکەت.(١٢)
زاراڤێ موزیکا فۆلکلۆری ڕامانا وێ
د زمانێن جودا جودا دا:
زاراڤێ موزیکا فۆلکلۆری ڕامانا وێ د زمانێن جودا جودادا، چەندین جۆرێن جودا یێن موزیکێ بخۆڤە دگریت، ڕامانا ڤی زاراڤی د چینێن جڤاکی یێن جیهانێ دا د قۆناغێن دیرۆکی دا دهێتە گۆهڕین، دەربارەی دیارکرنا وێ چەندێ ئەرێ ئەڤ سترانە یان ئەڤ موزیکە فۆلکلۆریە یان نە؟ ڕا و بۆچونێن جودا جودا هەنە و هەر کۆمەک ئەڤێ چەندێ لسەر هندەک پیڤەران دهەلسەنگینن. (١٣)
پشتی چەرخێ بیستێ، موزیک و سترنا فۆلکلۆری ب ڕێکا تۆمارکرنێ و میدیایێن گشتی هاتە د مەیدانێدا و جهێ فێربوونا دەفکی یا روی ب ڕوی گرت، جوداهییا وێ دگەل موزیکا هونەری ئەوە موزیکا فۆلکلۆری پێتر خۆ ڤەدبینیت وەک سەما و گۆڤەندێن جڤاکی و دەم بوراندن و گرێدایە ب هندەک چالاکیێن کولتووری ڤە وەک بیرەوەریێن نەتەوایەتی یان کارێن ڕۆژانە و بەردەوامییا ژیانێ، پێدڤییە بێژین ستران و موزیکا فۆلکلۆری پێتر بەژداریکرنە نەک پێشکێشکرن.(١٤)
نەریت هەلگرێن موزیک و سترانا فۆلکلۆری ئاماتۆر بوون Amator ئاماتۆر: ئەو کەسێ کو کارەکێ هونەری یان زانستی یان وەرزشی ئەنجامبدەت بێی، کو کارێ وی بیت.
هندەک سترانێن فۆلکلۆری ب رەنگەکێ ڕستەیی ژلایێ هەمی ئەندامێن کۆمەلگەهێڤە دبەرنیاسبوون، موزیک و سترانێن فۆلکلۆری ل چەرخێ بیستێ دەست ب کۆڤەکرنا وان هاتەکرن و ژلایێ هەلگرێن نەریتێن فۆلکلۆریڤە ب ڕەنگەکێ مەزن ئەڤ پڕۆسە بەرفرەهبوو و بێگۆمان بەری هینگێ ژی ئەڤ موزیک و سترانێن فۆلکلۆری هەبوون، بەلێ پشتی دەرکەفتنا تێگەهێ ناسیۆنالیزمێ ل ئەوروپا پێتر پێشکەفت ب تایبەت ل چەرخێ نۆزدێ و چەرخێ بیستێ و پاڵدانا وان بۆ ڤی کاری ئەجێندایێن سیاسی بوون د چوارجوڤێ موزیکێدا و هەتا ئامیرێن خۆ پارساتن و ئێدی ئاوازدانەر و موزیکڤانێن وی سەردەمی موزیک و سترانا فۆلکلۆری ئێخستە د ناڤ کولتوورێ موزیکا باژێراندا. (١٥)
ئەڤ زاراڤێن بۆ موزیکا فۆلکلۆری د کولتوورێن جودا جودادا بکارهاتین، پێتر بۆمە ڕۆهندکەن وەک زاراڤێن ئنگلیزی و فڕەنسی و ئیتاڵی Musica popolare – Musique populaire ئاماژە ب وێ چەندێ دکەن کو ئەڤ موزیکە یا گرێدایی یە ب تەخەکا جڤاکی یان کۆمەلگەهێ ڤە ب مانا فۆلکلۆر یان ڤۆڵکموزیکا ئەڵمانی یان (موزیکا خەلکی) کو تەخ و چینان دگەل ئێگرتنا گروپەکێ نەتەویی تێکهەل دکەت، هەردیسان زاراڤێ هندی “Log git” ب مانا موزیکا خەلکی ل هندستانێ، هەر دیسان وەک هندەک زمانێن سلاڤیک زاراڤێ «نارۆد» ب مانا نەتەوە، ئەڤەژی ڕامانا وێ چەندێ ددەت، کو موزیکا فۆلکلۆری ئێکگرتنا موزیکا هەمی چیکیانە، هەروەسا د زمانێ فارسی دا پەیڤا «مەحالێ» بکاردئینن ب مانا موزیکا ناوچەیی، ب مانا شێوازێ موزیکا فۆلکلۆری یا ئیرانێ ڕێپۆرتوارەکە دناڤبەرا دەڤەرێن جودا جودا یێن ئیرانێ دا، هەر دیسان دناڤ تورکان دا گەلەک جۆرێن موزیکێ هەنە ئێک ژوان دبێژنێ «هالک موزییی» ب مانا موزیکا خەلکی ب مانا نەبتنێ تورک بەلکو ئەو گەلێن دناڤ جوگرافییا تورکیا دژین دهەڤپشکن دڤی فورمێ موزیکێ دا. دیسان زاراڤێ موزیکا فۆلکلۆر د کولتوورێن ئاسیا و ئەفریقیا دا ڕەنگە ب شێوازەکێ نەیێ ژیرانە بخۆ بکارئینایە.
تێگەهێ موزیکا فۆلکلۆری دزڤڕیتەڤە بۆ سروشتێ موزیکێ د کولتوورێن گوندینشین دا، بەلێ ل ئەوروپا د چەرخێن هەژدێ و نۆزدێ دا، هەلگرێن نەریتێ موزیکا فۆلکلۆری کارتێکرنا خۆ لسەر گەلەک فاکتەران کر، ئەڤ کارتێکرنە بۆ ئەگەرێ سەرهلدانا بزاڤێن ناسیۆنالیزمی و ل چەرخێ نۆزدێ دا ئەڤان بزاڤان دەستپێکر، د چەرخێ بیستێ دا موزیکا فۆلکلۆری هاتە گرێدان ب بزاڤێن سیاسی و جڤاکیڤە و جوداهییا موزیکا فۆلکلۆری و موزیکا هونەری و مللی دانە زەلالکرن. (١٦)
تایبەتمەندیێن گشتی یێن ستران و موزیکا فۆلکلۆری:
١- سترانا فۆلکلۆری خەلکەکێ نە ناسیارن ب مانا خودانێ ڕاستەقینە یێ ئاواز و دەقێ شیعرێ یێ دیار نینە، ئەڤ جۆرە سترانە د بارودۆخەکێ دەستنیشانکری دا دناڤ کۆمەکا خەلکی دا ژ دایک دبن و ئەڤ سترانە بو دەمەکێ گەلەک درێژ دناڤ وان دا دمینن ئەڤ چەندە وێ ناگەهینیت، کو دانەر یێ دیار نینە یانژی هەبوونا وی نینە، بەلکو خودانێ وێ کەسەکێ بەرزەیە و لڤێرە مەزناهی و ڕێزا ڤێ سترانێ پێتر لێدهێت چۆنکە لڤێرە ئەڤ سترانە دکەڤیتە لبن سیبەر و هەیبەتا هونەرێ ب کۆمی Collective art.
٢- سترانا فۆلکلۆری خودان گۆهڕانکارییێن پڕڕەنگ و جۆرە، ب مانا دبیت د سترانا فۆلکلۆری بخۆدا چەندین لایەنێن ئەدا و فۆرمێن میلۆدیێن جودا جودا ڤەببینین، ئەڤ سترانە بتنێ لسەر بنیاتێ جوداهییا سترانبێژ و جهێ وان ناهێتە بنیات ئینان بەلکو ڕاستە ڕاست پەیوەندی ب گۆتنا ئێک سترانبێژ ڤە هەیە ئەگەر دو جاران ڤێ سترانێ بێژیت هەر جارەکێ و ب ئەدائەکا جودا دوبارەدکەت و گۆهڕانکاری بسەردا هاتن د کورتی و درێژاهییا نۆتاندا، هەردیسان چەوانییا دەربڕینێ، بەلێ ستران بگشتی هەر لسەر ڕەسەناتییا خۆ دمینیتن. «بیلا بارتوک» موزیکڤانەکێ هنگارییە ل سالا ١٨٨١ێ ژدایکبوویە کۆمڤەکەرێ موزیکا هنگاری بوو دەربارەی ڤی بابەتی دبێژیت ئەڤ پڕڕەنگییا گۆتنێ پێکهاتییە ژ دیاردەکا بەرجاڤ د ستران و موزیکا فۆلکلۆریدا.
٣- سترانا فۆلکلۆری یا کۆمەلگەهێ Homogenous شێوازێ بنیاتێ سترانێ گشتگیرە ب ڕەنگەکی دبیت ل هەمی دەمەکیدا، نەک دەهان بەلکۆ ب سەدان ژوان سترانان بدەستمە بکەڤن ئەگەر مەبڤێت چونکە شێوازێ دروستبوونا وان ئێک شێواز و ڕێکە و یەکسانە.
٤-پێکهاتەیا سترانا فۆلکلۆری ب ڕەنگەکێ سروشتی ژ ئەنجامێ هندەک ئەگەرێن جڤاکیێن دەستنیشانکری دروستدبن، جهێ دروستبوونا ڤێ سترانێ دناڤ خەلکیدا سادەیە و دبیت ب ڕەنگەکێ هەڕەمەکی ژ لایێ گوندنشینان ڤە دروستببن و بێی فشارەک لسەر هەبیت چونکە سترانێن وان هەلگرێ ڕامان و سادەییا ژیانا وان یا ڕۆژانەیە و ئەو خەلکەنە یێن دوێ ژینگەهێدا دژین.(١٧)
٥- سترانا فۆلکلۆری ب پایەبلندی بەڵاڤدبن و دمیننە ساخ، دانەر و نڤیسەرێن دیار نینن دبیتە ملکێ کۆمی، بەحس ل ناڤەڕۆکا وان بابەتان دکەت کو ل دەف گرۆپەکی جهێ سەرەنجڕاکێشانێ بن و بەرجستەکرنا ژیانا وان یا وی سەردەمی، ئەم دشێێن دەقی ب گۆهڕین و دەستکاریێ تێدا بکەین چونکە ملکێ گشتینە، ساناهی و سادەییا ئاوازێ دبیتە ئەگەر زوی بچیتە ددل دا، پەیوەندییەکا توند هەیە دناڤبەرا ئاواز و پەیڤاندا.
سترانا فلکلۆری گرێدانەکا ماددی و دەروونی و ڕۆحی ب کۆمەلگەهێ ڤە هەیە و ژ داهێنانەکا وانە و ژهزرێن وان هاتییە ئافراندن وژدانەکا هەڤپشکە دناڤبەرا ئەندامێن کۆمەلگەهێدا د چوارجۆڤێ داب و نەریتێن وان یێن جودا جودا.(١٨)
پیڤەرێ سەرەکی یێ دانەنیاسینا موزیک و سترانا فۆلکلۆری:
دیارە، کو موزیک و سترانێن فۆلکلۆری دەرئەنجامێ شیانێن تاکەکەسی نە یان ژلایێ خەلکێ گوندان ڤە یان ژی ژ لایێ موزیکژەنێن بەری وانڤە ب تایبەت یێن کلیسەیان هاتینە ئافراندن و دبیت ئەوانژی ئەڤ کارە هەر کولتوورێ و فۆلکلۆرێ یێن بەری خۆ وەرگرتیبن و ڕەنگە بیردانکا کۆمەلگەهـ گەلەک سترانێن ڕەنگ جودا جودا ژ خو گرتبن، کو هەر یێن وانژی نەبن بۆ نمونە د وەلاتەکی دا گەلەک نەتەوەیێن جودا جودا هەبن دڤی دەمیدا ئەو کولتوور و فۆلکلۆر هەڤپشکە دناڤ وان نەتەوەیان دا ئەوێن د ئێک جوگرافییا دا دژین.
گرنگترین فاکتەرێ تایبەتمەندییا سترانێن فلکلۆری ژ سترانێن دیتر جودا دکەت، ئەو داب و نەریتەنە یێن لسەر بیر و باوەرێن گروپێ جەماوەری هاتینە پاراستن و ژ نفش بۆ نفشی هاتینە ڤەگۆهاستن و ب بۆرینا دەمی چەند کارتێکرن و گۆهرین ل سەردا هاتبن، بەلێ ئەڤ میراتە و کولتورە هەر مایە و ژ لایێ گروپەکێ جەماوەری هاتییە هەلگرتن و پاراستییە.(١٩)
بوورینا دەمی و گوهۆڕین بسەر موزیک و سترانێ و تێکستی دا:
ستران و موزیکا فۆلکلۆری ب ڕێکا گۆتن وگۆهداریکرنێ دهێتە ڤەگۆهاستن ژ نڤش بو نڤشی و ژبەرکو نەهاتییە تۆمارکرن ئەرێ دێ کارتێکرنێن نەرێنی هەبن لسەر ژدەستدانا تێکست و ئاوازێ یانژی ئەڤ موزیک و سترانە ب بەردەوامی دژین ود چوارجۆڤێ خۆ یێ ڕەسەندا دەرناکەڤن؟
فۆرمێ سترانێن فۆلکلۆری دهەمی دەماندا دهێنە گۆهداریکرن و گۆتن، لەورا ئەڤێ چەندێ کارتێکرنەکا مەزن لسەر کۆمەلگەهێ هەبوویە، کو ب زارەکی بهێنە ڤەگۆهاستن، دەمێ سترانەک هاتە نیاسین هەمی دشێن ب ساناهی بێژن و ژ دەیک و بابا بۆ زارۆکێن وان دهێتە ڤەگۆهاستن و ئەڤ هاوکێشە یا بەردەوامە، بەلێ بڤی ڕەنگی گوهۆڕین لسەر شێوازێ سترانێ پەیدادبن، دبیت ئەو داهێنانا ڕەسەن یا دوێ سترانێ دا هاتییە کرن د نۆکە دا هندەک پەیڤ یان شێوازێ گۆتنێ ژ بیرا وان چوو بن و دبیت کورتر یان درێژتر بکەن یان بەر ب عاقارەکێ دیترڤە ببەن، ئەگەر نۆکە ژی ئەم سترانەکێ بڤی جۆری تێست بکەین، دێ زانین چەند گوهۆڕین دێ ب سەرداهێن.
سترانا فۆلکلۆری هەتا دەمەکێ درێژ ب ڕێکا زارەکی د چەندین وەختان دا دەڕبازدبیت و ب ڕێکا ڤەگۆهاستنێ دژیت، ب ڕەنگەکێ سروشتی د فۆرمەکێ ستانداردا نینە، د هەر دەڤەرەکێ دا د وەلاتەکی و گوندەکی و خێزانەکێ دا و هەتا د گۆتنا هەر سترانبێژەکی دا ب دەربازبوونا دەمی دبیت جوداهییەکا زێدە مەزن هەبیت، بو نمونە ژ لایێ ئاخفتنێ ڤە سترانەکا فۆلکلۆری یان چیرۆکا وێ سترانێ دا هندەک پەیڤ دهێنە گۆتن ئەگەر ل دەڤەرەکا دیتر گۆهداربکەین دهێتە گۆهڕین خۆ تەکنیکا وان ژی، ڕاستە دێ بینین پەیوەندی ب ئێک ڤە هەیە، بەلێ تەکنیک نە ئێکە گەلەک پەیڤ د جودانە وەکی ئێک نینن و نە دیەکسانن، بەلێ دبیت وەک ئێک فورم بهێنە دەستنیشانکرن، ژ ئالیێ پەیڤ و ئاوازێ و گرێدان ب پێککڤە هەیە دبێژنێ ئێک خێزانا ئاوازێ یان جۆرێ دەقی.
چەند ئەگەران کارتێکرن لسەر سترانا فۆلکلۆری هەیە کو گۆهڕانکاری بسەردا بهێن وەک: گۆتن و گوهلێبوون ژبیرکرن و تێنەگەهشتن ل پەیڤان و بەربەڵاڤبوونا وان ل هندەک دەڤەرێن دیتر و ئەڤ ئەگەرە دبنە ئەگەرێ جهگرتنا هندەک پەیڤێن دیتر بۆ پەیڤان و هاتنە ناڤا هندەک پەیڤێن نوی دناڤ سترانێدا.(٢٠)
بۆ نموونە: ئەگەر ئەم لسەر سترانەکا فلکلۆری ب ڕاوەستین، کو چوار دێرێن موزیکێ هەبن یانکوە ABCD چێدبیت دو ژ وان دێران هاتبنە ژ دەستدان و فورمێ ABAB بوەرگریت، یان دبیت دو دێرێن نوو جهێ دو دێرێن دیتر بگرن و ببیتە EFAB.
هەر دیسا نۆکە ئاوازێن فلکلۆری دەما سنوورێن نەتەوەیی یان کولتووری دبڕن دهێتە گۆهڕین، بۆ نموونە دەما سترانەکا فۆلکلۆری یا ئەڵمانی دهێتە گۆتن ڕەنگە تایبەتمەندیێن موزیکا فۆلکلۆرێ ئەڵمانی نیشان بدەت بەلێ دەما ل کۆمارا چیک دهێتە گۆتن هەر چەندە ب ڕەنگەکێ بەرجاڤ، دبیت ئەڤ سترانە یا بەرنیاس بیت، بەلێ تایبەتمەندیێن موزیکا فۆلکلۆرێ چیکی دێ لسەر دیاربن. (٢١)
نمونەکا دیتر ئەگەر سترانەکا فۆلکلۆری یا کوردی بینین، کو ل هەر چوار پارچێن کوردستانێ بهێتە گۆتن دێ بینین گەلەک پەیڤ دهێنە گۆهڕین و دیسا گوهۆڕینا ئاوازێ ژی پێڤە دیارە ل پارچەکا بو پارچەکا دیتر جودایە، دبیت ئەڤ چەندە بۆ کارتێکرنا کولتوورێن نەتەوەیێن دیتر بزڤڕیت، وەک تاما موزیک و سترانێن وان و فونەتیکا زمانێ وان کارتێکرن لسەر تێکستی و ئاوازێ و چەوانییا گۆتنێ هەبیت.
دبنیات دا هەر سترانەک دەما ئێکەم جار ئاواز بۆ هاتییە دانان بەرهەمێ ئێک ئاوازە، ل گەل بۆرینا دەمی و فێربوونا کەسانێن دیتر بۆ سترانگۆتنێ ئەڤ ئاوازە بخۆ خۆ دۆبارە دکەت ب گوهڕینڤە د دەق و ئاوازێ دا.
گوندنشینان نەریت و ژیانەکا موزیکێ یا بهێز هەبوو، گەلەک ستران ب هەمی ژانران ل دەف پێترییا وان د بەرنیاسبوون، گەلەک جاران ژ لایێ خەلکێ ئاسایی ژی دهاتنە گۆتن، ئەڤ کەسانێن بکارێ موزیک و سترانگۆتنێ ڕادبوون وەک کار و ژەنیانا ئامیرێن موزیکێ، هەر چەندە ب ڕەنگەکێ فەرمی پەروەردە نەببوون بەلێ بسپۆر بوون دڤی بیاڤیدا.(٢٢)
سترانا فۆلکلۆری بەشداریکرنە نە پێشکێشکرن:
هندەک سترانێن ڕێوڕەسمان چ دەهوات بن یان شینی یان سترانێن کارکرنێ گرێدایی ب وەرزێن سالێ، سترانێن دلداری، سترانێن یاریان، سترانێن نڤستنێ یێن زارۆکان یێن دبێژنێ نینیک یان نینی، ئەڤ جۆرێ سترانێ دهاتنە گۆتن ژ لایێ خەلکێ سادە ڤە وەک بەژداریکرن نە وەک پێشکێشکرن.
ڕۆلێ سترانا فۆلکلۆری د ناساندنا ناسناما نەتەوەیی دا:
ناسیۆنالیزم ئێک ژوان بابەتانە د گوتارا ئەکادیمی و جەماوەریدا، بەلێ ڕۆلێ سۆزداریێ ئەڤ بابەتە د ناڤ مرۆڤێن جیهانێ دا یا پەردەپۆش کری، ئەگەر ئەم چەندین پێنگاڤان بزڤڕین بۆ پاش و ب بەرجاڤکێن ستران و موزیکا فۆلکلۆری و سەما و دیلانان بەرێخۆدانەکێ بکەین، ئەم دشێن ناسنامێ پێتر شرۆڤەبکەین چۆنکە موزیک و سترانا فۆلکلۆری هاریکارە ژبۆ دانەنیاسینا ناسناما نەتەوەیی هەر دیسان پارساتنا ناسناما نەتەوەیی.
ئەگەر بەرەڤ ڕابردووی ڤەگەڕین و پشکنینێ بۆ ناسناما خۆ یا نەتەوایەتی بکەین، وەکی چەوان تاک ڤێ تایبەتمەندیێ بۆ گڕۆپکرنا خۆ بکاردئینن ل گەل هندەک کەسان و خۆ ژ کەسانێن دیتر جودا دکەن، ل گەل ڤێ چەندێ ناسناما نەتەوەیی هندەک تایبەتمەندییان دخۆ دا کۆمڤەدکەت ل گەل جوداهیبوونێ، وەک ئەو کەسێن دناڤ سنوورێن دەولەتەکا نەتەوەیی دا دژین فۆلکلۆرەکێ هەڤپشک هەیە، بەلێ فۆلکلۆر ژ نەتەوێ بۆ نەتەوێ جودایە و گەلەک جاران نەتەوا دەستهەلات ب مالێ خۆ دزانیت، ئەرێ ل ڤێرێ ستران و موزیکا فۆلکلۆری دبیتە ئەگەرێ ژدایکبوونا دەولەتەکا نەتەوەیی کو ئێک ژ ئامرازێن رۆشەنبیریێ یێن دەربڕینێ یە و بکارهاتییە بۆ ژدایکبوون و دەستنیشانکرن و پیرۆزکرنا ناسناما نەتەوەیی، دڕاستیدا پێناسەکرنا ناسناما مرۆڤی موزیک و سترانا فۆلکلۆری هاریکارن بۆ دروستکرن و پاراستنا ناسناما نەتەوەیی.
کوردستان جهێ پێکڤە ژیانا کۆمەکا ئاین و نەتەوانە ئەڤجا هەر ئەگەرەکێ دیرۆکی بیت دابەشبوون ل سەر چەند پارچان بەلێ ب هەر حال موزیک و سترانا فۆلکلۆری یا ب شێوازێ دەفکی ژ نفش بو نفشی هاتە پاراستن و ئێک ژ خالێن هەرە گرنگ یێن پاراستنا ناسناما نەتەوەیی بوون.
د دەمەکی دا تێگەهێ ناسیۆنالیزمێ بۆ وان وەڵاتێن کورد لژێر دەستهەڵاتا وانڤە جهێ شانازیپێکرنێ یە، بەلێ ئەگەر لدەف تاکێ کورد ناسیۆنالیزم یا پیرۆزبیت ل دەف وان جهێ تڕانەپێکرنێ یە، ئەگەرئەم وان تێبگەهینین ئەگەر تو ناسناما من یا نەتەوەیی ژمن وەربگری و دویر ژ ڕەهەندێن فرە نەتەوەیی هزربکەی، ئەرێ کی دێ ناسناما تە پێک ئینیت؟ ددەمەکی دا تە ئەز نەڤێم ئەگەر کورد بم بەلێ تە ئەز دڤێم دەما دبێژم ئەز تو مە و دێ شانازیێ ب من کەی ئەرێ ئەڤە چ هەڤدژییە؟ تو پرسیار ژ کێ دکەی تو چ نەتەوەیی؟ ئەگەرتە گۆمان هەبن کو ئەز نە توومە ب مانا ئەز کیمە؟.
ڕۆلێ کوچک و دیوانان د پاراستنا فۆلکلۆری دا:
کوچک و دیوانان و گوندنشین وجۆتیار و شڤان…هتد. جهەکێ تایبەت د جڤاکێ کوردی دا هەبوویە و کارتێکرنەکا مەزن ل سەر گەشەسەندنا ناسنانامەیا نەتەوەیی هەبوویە، هەمییان ل گۆرەی پێگەهێ خۆ فۆلکلۆر پاراستییە ژ نفشەکی بۆ نفشێ دی.
کوچک و دیوان ب بەردەوامی شیاینە دەنگبێژ و سترانبێژ و چیڕۆک بێژان…هتد. ل خۆ کۆمڤەبکەن و بننە جهێن خۆشیێ و دەربازکرنا شەڤبێری و هەلکەفتان ب ئەنجامدانا چالاکیێن هونەری، لسەر دەنگبێژ و چیڕۆکبێژان ژی پێدڤی بۆ خۆ دڤی بیاڤی دا زەنگین بکەن و پتر ستران و چیڕۆک زانبن و شەهڕەزایی د جۆرێ ژیانا خەلکێ دەردور دهەر لایەنەکێ ژیانێ دا ماددی و مەعنەوی پەیدابکەن، داکۆ بشیت ببەردەوامی نانێ ژیارێ بدەست خۆ پێخن، لەورا و هەر چەندە رەنگە مەرەما خودانێن کوچک و دیوانان پاراستنا کوتوور و سترانێن فۆلکلۆری نەبوو بیت بەلێ هەر چەوا بیت کوچک و دیوان ب ئێک ژ پارێزەرێن کولتوور و دیرۆک و فۆلکلۆری.
گرنگییا فۆلکلۆری:
فۆلکلۆرناس و ڤەکۆلەر ئاماژە ب داهێنانێن مرۆڤی کریە د چوارجۆڤێ فەرهەنگا کۆمەلایەتی دا، کو چەندین هونەر هەنە دکەڤنە د خانا فۆلکلۆری دا، فۆلکلۆر ئامرازەکە بو ڤەگۆهاستنا زانست و کولتووری ژ نڤشەکی بۆ نڤشەکێ دیتر و ب ڤێ چەندێ میراتێ کولتووری ب ژێدەرەکێ سەرەنجڕاکێش یێ گەشتیاران ژی دهێتە هەژمارتن، پالدەرەکە و گەلەک دخوازن فێری هندەک کولتوورێن دیژی ببن و هەر تشتەکی بزانن و ب جەڕبینن، وەک خوارن و رێوڕەسمێن ئاینی …هتد. ئەڤە ژی پرا هاریکاریکرنێ و پەیوەندیێن بهێز و د ئێکتێگەهشتنێ یە دناڤبەرا کولتوورێن جودا جودادا و ئاشتی و لێبورینێ بهێزدکەت، هەر دیسان میرات ژی ئامرازەکە بۆ گرێدانا ڕابردووی و نۆکە ئەڤ خالە دچیتە د چوارجوڤێ پیرۆزییان دا، لەورا پاراستنا میراتی ب گرنگی دهێتە ل قەلەمدان، لەورا فۆلکلۆر ب گرنگ دهێتە هەژمارتن چونکە بەردەوامی بخۆدانە، مانەڤەیا جۆرەکێ ناسنامێ یە بو هەمی مرۆڤان.(٢٣)
جوداهی دناڤبەرا میراتێ مادی و مەعنەوی:
میراتێ ماددی: پاڕچەکا شوێنەوارییە، هاتییە بەرهەمئینان یان چێکرن د کەڤندا و هاتییە ڤەگوهاستن و پاراستن ژ نڤش بۆ نڤشی دناڤ کۆمەلگەهێدا، گرنگی پێدایە و سەخبێری لێکرییە و پاراستییە ئەڤ ماددە ژی شوینەوار و ئاڤاهیی و کارێن دەستی بخۆڤەدگرن.
میراتێ مەعنەوی: ئانکو کولتوورێ نەیێ ماددی یێ نەشێین دەست بکەین، ئەو داب و نەریتن یێن ژ نڤش بۆ نڤشی هاتینە ڤەگۆهاستن وەک شێوازێ چاندنێ و شێوازێ ئاژەلداریێ و ستران و چیرۆک و جیڤانۆک شیعر پەند و سەما و موزیک و خارن چێکرن…هتد.
هونەرێن مللی:
وەک سەما و دەهوات و گۆڤەندێن تایبەتن ب کولتوورێ دەڤەرەکا دەستنیشانکری دهێنە ئەنجامدان د بیرەوەریێن جڤاکی دا.
گەلەک ژ میراتێ ماددی و یێ مەعنەوی ژی بخۆڤە دگریت وەک بەرهەمێن کارێن دەستی، کەڤال، پەیکەر، جەڕک پەڕۆک…هتد. و دیسان شیعر و ستران و سەما و موزیک و چیڕۆک…هتد. (٢٤)
گرنگییا فۆلکلۆری بۆ نەتەوەیەکێ بندەست و بێ دەولەت چییە؟
فۆلکلۆری دهەر سەردەمەکی و دهەر قۆناغەکا ژیانێ دا تایبەتمەندیێن خۆ هەنە، گۆهڕین د پێشکەفتنا ژیانا شارستانیەتا مرۆڤاندا ب بەردەوامی هەبوویە، ئەدەبێ ڕاستەقینە و موزیک و ستران قۆدیکا سەردەم و ڕۆژانێن خۆ بووینە، قودیکا مەیا ڕاستەقینە وەک نەتەوا کورد ئەدەبێ فۆلکلۆرە، چونکە ئەدەبێ نڤیسکی یێ کەڤنار د دیرۆکا مللەتێ کورد دا تشتەکێ دەگمەنە و نەهاتییە نڤیسین و تۆمارکرن، ب مانا فۆلکلۆر قۆدیکا رابردوویێ مەیە ب رۆناهی و تاریاتییا خۆڤە، ئەگەر ئەڤ قۆدیکە نەبا ئەم نەدشیاین خۆ ببینین و خۆ ناسبکەین، ئێک ژ مەرجێن هەرە گرنگ یێن هەبوونێ و مانا نەتەوەکی، خۆ ناسکرنە ب مانا ڤەدیتنا شوینەوارێن دیرۆکێ یێن باب و باپیران کو دبێژنێ کەلەپوورێ نەتەوایەتی، ئەدەبێ مەیێ فۆلکلۆری هزرا باب و باپیرێن مەیە و گەر باب بچیت میرات بۆ زارۆک و نەڤیێن وی دمینیت و هەر نڤشەک ژی زمان و کەلتوورێ خۆ بۆ نڤشێ پشتی خۆ دهێلیت و ئەو نەتەوا گرنگیێ ب ڕابردوویێ خۆ نەدەت ئەو چ جارا گرنگیێ ب نۆکەیا خۆژی نادەت و پێتر سیمایێن وی وەکی دارەکا رەهـ بڕی دهێنە دیتن. ئەلیکسەندەر کراب دبێژیت: فۆلکلۆر زانستەکێ دیرۆکی یە، و دڤێت ئەڤ زانستە بهێتە پاراستن و ببیتە بەرێ بنیاتێ بناغەکێ ئەدەبی یێ پێشکەفتی.(٢٥)
پەراوێز و ژێدەر:
پەراوێز:
- خنساء وائل عثمان. 13 مایو 2019 موضوع اكبر موقع عربي بالعالم.
- ڵیکۆلینەوە و رەخنە. بەرکوتێکی مەتەڵی فۆلکلۆری کوردی. کۆکردنەوە و ئامادەکردنی: سەدرەدین نوردەین ئەبوبەکر. ژمارەی سپاردن ١٨٤ وەزارەتی رۆشەنبیری. هەولێر-٢٠٠٥.
- سەدرەدین نوردەین ئەبوبەکر.هەمان ژێدەر.
- سەدرەدین نوردەین ئەبوبەکر.هەمان ژێدەر.
- سەدرەدین نوردەین ئەبوبەکر.هەمان ژێدەر.
- سەدرەدین نوردەین ئەبوبەکر.هەمان ژێدەر.
- سەدرەدین نوردەین ئەبوبەکر.هەمان ژێدەر.
- گۆرانی فۆلکلۆر، لێکۆلینەوە، نڤیسەر: ئەسعەد محەمەد عەلی، ئامادەکرن و وەرگێڕانا: ئامانج غازی. چاپخانا منارە-هەولێر.چاپی یەکەم ٢٠١٠.
- ئەسعەد محەمەد عەلی. هەمان ژێدەر.
- Arts&Culture, Folk music. Written by: Bruno Netti.Aug 10,2023.
- گۆرانی فۆلکلۆر، لێکۆلینەوە.نڤیسەر: ئەسعەد محەمەد عەلی، ئامادەکرن و وەرگێڕانا: ئامانج غازی. چاپخانا منارە-هەولێر.چاپی یەکەم ٢٠١٠.
- شیماء صلاح الموسیقی العربیە تعریف الاغنیە الشعبیە و خصائصها. ١٠ نوفمبر ٢٠١٤ .
13 Bruno Netti هەمان ژێدەر.
- Bruno Netti هەمان ژێدەر.
- Bruno Netti هەمان ژێدەر.
- Bruno Netti هەمان ژێدەر.
- گۆرانی فۆلکلۆر، لێکۆلینەوە، نڤیسەر: ئەسعەد محەمەد عەلی، ئامادەکرن و وەرگێڕانا: ئامانج غازی. چاپخانا منارە-هەولێر.چاپی یەکەم ٢٠١٠.
- شیماء صلاح. الموسیقی العربیە تعریف الاغنیە الشعبیە و خصائصها. ١٠ نوفمبر ٢٠١٤
- شیماء صلاح. هەمان ژێدەر.
- شیماء صلاح. هەمان ژێدەر.
- Bruno Netti هەمان ژێدەر.
- Bruno Netti هەمان ژێدەر.
- خنساء وائل عثمان. 13 مایو 2019 اكبر موقع عربي بالعالم.
- هدیل داغستاني. ما هو الفرق بین التراث المادی والمعنوی، 7 سیتمبر 2021. اكبر موقع عربی بالعالم.
- سەدرەدین نوردەین ئەبوبەکر.هەمان ژێدەر.
ژێدەرێن مفا ژێ هاتییە وەرگرتن:
– پەڕتۆک:
- ڵیکۆلینەوە و رەخنە. بەرکوتێکی مەتەڵی فۆلکلۆری کوردی. کۆکردنەوە و ئامادەکردنی: سەدرەدین نوردەین ئەبوبەکر. ژمارەی سپاردن ١٨٤ وەزارەتی رۆشەنبیری. هەولێر-٢٠٠٥.
- گۆرانی فۆلکلۆر، لێکۆلینەوە. نڤیسەر: ئەسعەد محەمەد عەلی، ئامادەکرن و وەرگێڕانا: ئامانج غازی. چاپخانا منارە-هەولێر.چاپی یەکەم ٢٠١٠.
ڤەکۆلێن:
- Arts&Culture, Folk music. Written by: Bruno Netti.Aug 10,2023.
– گوتار:
- خنساء وائل عثمان. 13 مایو 2019 اكبر موقع عربی بالعالم.
- شیماء صلاح. الموسیقی العربیە تعریف الاغنیە الشعبیە و خصائصها. ١٠ نوفمبر ٢٠١٤.
- هدیل داغستانی. ما هوە الفرق بین التراث المادی والمعنوی. 7 سیتمبر 2021. اكبر موقع عربی بالعالم.
مانشیت:
– فۆلکلۆر ب بەرهەمێ تاکەکەسی ناهێنە هەژمارتن بەلکو ب بەرهەمێ خەلکی یان گەل یان کۆمێ دهێتە هەژمارتن.
– هندەک دبێژن سترانا فۆلکلۆری ئەو سترانن، تەخ و چینەکا مشە د جڤاکی دا ژبەرکرینە.
– سترانا فۆلکلۆری ژ وان میلۆدیان پێکهاتییە، کو خەلک تامێ ژێ دبینیت ژبەر وێ چەندێ گەلەک زویکا و بساناهی دهێتە ژبەرکرن.
– مەرج نینە دانەرێ موزیک و سترانا فۆلکلۆری کەسەکێ بەرزە و نە ناسیار و دیار نەبیت.
– ستران و موزیکا فۆلکلۆری جۆرەکێ نەریتایە.
– سترانێن ڕاستەقینە یێن فۆلکلۆری، دناڤ گوندان دا جۆتیاران دا و دەڤەرێن گوندنشین دویر ژ باژێڕان ژدایک دبن و پێدگەهن.
– سترانا فلکلۆری گرێدانەکا ماددی و دەروونی و ڕۆحی ب کۆمەلگەهێ ڤە هەیە.
