گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
مستەفا عەبدولرهحمان ئەرەدنى
هزرا ڤەكۆلینێ ل سەر ناڤێ دیلمان، ل شەڤەكا هەیڤا 7 یا سالا 2022 كاك (خالد دێرەشی) پەیوەندی ب من كر و پرسیارا واتایا ناڤێ گوندێ (دیلمان) كر، هزرا ڤەكۆلینێ هینگێ ل دەڤ من چێبوو، لەوما من لێگەڕیانەكا هزری و پاشی د فەرهنگ و گوگلی دا كر، نەگەهشتمە چ واتا و ڕامانێن پێرازیكەر، بەلێ ناڤێن چەندین گوندان، كو ب (دیلمان) هاتینە ناڤكرن ب دەست من كەفتن، نەچاربووم ل دویڤ زمان و دەڤۆكا كوردی هندەك ڕامانان بدەمە ناڤێ (دیلمان) و پشتی هینگێ من بابەت پێرمكر(اهمال) و گرنگی پێ نەدا.
پشتی مە چەندین ڤەكۆلین ل سەر ناڤێن گوندان كرین ب تایبەتی ئەوان گوندێن ناڤێن وان رهوڕیشالێن مێژوويی هەین و ب تایبەتی ناڤێن وان گوندێن ل دەمێ مرۆڤی گوهـ لێ دبیت دراوستیت و هزرێن خۆ تێدا دكەت و پرسیارەكێ ژ خۆ دكەت: ئهرێ ئەڤ ناڤە چ واتا و ڕامان ددەت؟
ل سالا 2024ێ من دەست ب كۆمكرنا ژێدەران كر بۆ نڤیسینا پەرتوكەكێ ل سەر «كورد و سومەريیان»، پشتی كۆمكرنا چەند ژێدەران ل دور سومەريیان هاتینە نڤیسین، دیسان لێگەریان ل تورێن ئەلكترونی (ئەنترنێت)ێ بۆ من ناڤێ (دلمون) ل ولاتێ بەحرێن ژی دیار بوو، كو ب بەهشتا سومەريیان و جهێ نەمریێ دهێتە ب ناڤكرن، لەوما من بزاڤ كر پتر ژێدەران ل سەر دلمون پەیدا بكەم، پشتی پێداچوونا ژێدەران و لێگەریان ل سەر ولاتێ بەحرێن، بۆ من گومانەك دروست بوو كو دلمون ل ولاتێ بەحرێن بیت، ل ڤێرە هزرا ناڤێ دیلمان بۆ من ڤەگەریا، كو دبیت بەهشتا سومەريیان و جهێ نەمریێ دیلمانا كوردستانێ بیت؛ نەك دلمونا بەحرین، چونكە ئەو سیما و سالوخەتێن د ژێدەران دا ب دەست مە كەفتین، پتر بۆ دەڤەرێن چیایی و كانیێن ئاڤێن تەزی و ئاڤا شرین و سروشتەكێ پر داروبار و مێرگ و چیمەن و گول و گولزارێن دەڤەرێن چیایی دچیت، نەك بۆ سروشتێ بیابانێ یان گراڤەكی ل ولاتێ بەحرێن.
دێ بزاڤێ كەین پتر د ناڤ بابەتى دا بچينە خوارێ و ل دویڤ ژێدەرێن مێژوويی و تێكستێن سومەری هەلسەنگاندن و هەڤبەركرنەكێ د ناڤبەرا (دیلمانا) كوردستانێ و (دلمونا) ولاتێ بەحرێن دا كەین و داكو بگەهینە ئەنجامەكێ رازیكەر.
دیلمان – دلمون ل كیڤەنە:
ل سێ ولاتێن زمان و نەتەوە ژ ئێك جودا ناڤێ (دیلمان – دلمون) دهێتە دیتن، ل هەرێما كوردستانێ چەند گوند و باژێرك هەنە ناڤێن (دیلمان) ل سەرە، هەر وەسان ل ولاتێ ئیرانێ ژی دو جهـ ب ناڤێ دیلمان هەنە، ل ولاتێ عەرەبیيا بەحرێن ژی جهەكی گراڤەك ب ناڤێ دلمون هەیە، ئانكو ل ولاتێ كوردان و فارس و عەرەبان ئەڤ ناڤە دهێت دیتن، كو هەر ئێك نەتەوەك جودا، ولاتەك جودا، یێن بوینە خودانێن ڤی ناڤی.
دیلمانێن دكەڤنە ولاتێ ئیرانێ، دو باژێرك هەنە ناڤێ (دیلمان) ل سەر هاتیيە دانان.
ئێك: دیلمان ل پارێزگەها گەیلان – جیلان.
دو: دیلمان ل ناحیا خرجان ل پارێزگەها ئەسفەهان.
دیلمانێن، دكەڤنە هەریما كوردستانێ ئەو ژی دو گوند هەنە ب ناڤێ دیلمان:
ئێك: دیلمان – ناحیا قەسرێ – قەزا چۆمان، پارێزگەها هەولێر – دەڤەرا باڵەكایەتی.
دو: دیلمانستان، شەهرەزور – پارێزگەها سلێمانیێ.
ل ولاتێ بەحرێن ژی گراڤەك ب ناڤێ (دلمون – دیلمون) هەیە.
دیلمون – دلمون – ل ولاتێ بەحرێن:
شارستانيیەتا نیڤا دویێ ژ هزارا سێ پێشی زايینی ل دەڤەرا نوكە دبێژنێ رۆژهەلاتا ناڤین، بهرى پێنج هزار سالان سەنتەرێ وێ گراڤا بەحرێن و گراڤا تارۆت ل قوتەیف، ئەو ژی بەهشتا (دیلمون) بوو، هۆكارێ ناڤكرن ب ڤی ناڤی، چونكە گورستانا دیلمون لێ هەبوو و ببوو جهەكێ ستراتیژی یێ گرنگ و خەلەكا گەهاندنێ بوو د ناڤبەرا باژێرێن رۆژهەلات و روژهەلاتێ نێزیك دا.
ل باكۆرێ دیلمون ولاتێ دو روباران بوو، ل رۆژهەلاتێ وێ شارستانیيەتا میلوخا ل مشارا سندێ بوو، ل مسرێ ژی شارستانیيەتا فیرعەونان هەبوو.
شارستانيیەتا (دیلمون) ب درێژاهيیا لێڤارێ رۆژهەلاتێ گراڤا عەرەبی ژ كوێتێ گراڤا فەیلكا هەتا سنورێ شارستانیيەتا ماجان ل سولتانيیەتا عومان و شارستانیيەتا ئوم نار ل میرگەها ئەبو زەبی – دەولەتا میرگەهێن عەرەبی یا ئێكگرتی درێژ دبوو.
دلمون ل ژێر دەستهەلاتا دەستهەلاتدارێن ولاتێ د ناڤبهرا دو روباران دا بوو و خویك (باج) ددانە وان، شاهـ سەرگونێ ئەكەدی هێرش كریيە سەر و باژێرێ دیلمون سۆت و پاشی ئێخستە ژێر دەستهەلاتا خۆ.
ڕامانا پەیڤا دیلمان- دلـمون:
شارستانيیەتا دیلمون، بۆ ناڤبەرا سالێن 2800 و 323 پێشی زايینی ڤەدگەریت.
ناڤێ دیلمون ل دویڤ دیكومێنتێن مێژوويی بۆ سەر دەمێ شاهێ سومەری ئور – نانش 2550 -2500 بهرى زایينی ڤەدگەریت، كو ل گەل دو ناڤێن دیتر ماجان و ملوخا دهێت، كو دهێتە هزركرن ئەڤ هەر دو ناڤە ل سەر ولاتێ بەحرێن هاتبوو دانان بهرى كو ناڤێ وێ ببیت دیلمون، سومەريیا ناڤێ دیلمون دانایە سەر بەحرێنێ و ئەكەدیيا ناڤێ نیدوك -كی دانایە سەر و فنیقیا تایلوس دانایە سەر و دبێژن، دورماندورێن دیلمون ئاڤ بوون، لەوما ب ڤی ناڤی هاتيیە نیاسین.
ئەگەر سەرنجەكێ ل واتا و ڕامانا ناڤێ (دیلمان – دلمون) ب دەین دیار دبیت، كو ناڤەكێ لێكدایە و ژ دو پەیڤان پێكدهێت (دیل + مان) یان (دل + مون)، هەر ئێكێ ژ وان ڕامان و واتایەكا تایبەت بخۆڤە هەیە. یا خویایە زمانێ كوردی و فارسی نێزیكی ئێكن و گەلەك پەیڤێن وان هەمان واتا و ڕامان ددەن، چونكە هەر دو زمان تایێن دارەكێ نە، لەوما ب دیتنا مە ڕامانا ناڤێ (دیلمان – دلمون) هەمان واتا و ڕامان ددەن، كو ئەو ژی ناڤەكێ دیرۆكی یە و خودان رهـ و ریشالێن مێژووینە و پێكڤەگرێدانەكا موكم هەیە، نەخاسمە هەر وەكو دیار بووی ل سەری، كو سومەريیان ناڤێ (دیلمون- دلمون) دانایە سەر بەحرێن نەك عەرەبان. ئەڤە 100% زمانێ عەرەبی ژ پەیڤا دلمون بێ بەهر دكەت، ئانكو پەیڤ (سومەری – كوردی – فارسی)یە.
پەیڤا (دیلمان – دلمون) چەندین واتا و ڕامانان بخۆڤە دگریت؟
لێ مە گوت، پەیڤ چ سومەری بیت كوردی یان فارسی بیت و ژ دوو پەیڤێن لێكدایی پێك دهێت، ویا خویایە كو زمانێ سومەری و یێ كوردی زمانەكێ لێكدایە ئانكو ژ دوو پەیڤا پەیڤەكا نوی دهێتە ئافراندن.
داڤەگەرین سەر ناڤێ (دیلمون –دلمون) (دیل + مان) یان (دل + مون) هەر دێ ب واتایا زمانێ كوردی شرۆڤەكەین ژ كوردیێ ژی زاراڤێ سۆرانی یە، دویر نابینم فارسان ژی ژ كوردیێ وەرگرتبیت.
ئەگەر پەیڤا (دیلمان) ژ ئێك ڤەكەین و بكەینە (دیل +مان) یان (دل+ مان).
دیل: دل
مان: زیندی
هەر دو ڕامان پێكڤە دێ بنە _(دلێ زیندی) ئانكو نەمری.
دیل: گرتی
مان: زیندی
هەر دو پێكڤە (گرتیێن زیندی)
دل +مان
مان، زیندی
مان، بەردەوام بوون ب ژیانێ
هەر دو پێكڤە (دلێ مە)
د شرۆڤەیا پەیڤا دیلمان بۆ مە (دلێن زیندی، گرتیێن زیندی، زیندیبونا بەردەوام، مانا هەر و هەری یا ژیانێ) ژ ڤان واتایا دیار دبیت، ئەڤە ژی رێك ب ڕامانا بەهشتا نەمریێ یان ئەردێ نەمریێ دهێت.
سروشت و جوانیا دیلمان:
كانێ دا بەرێ خۆ ب دەینێ چاوان سالوخەتدانا جوانيیا سروشتێ (دیلمان)ێن ل ئیران و كوردستانێ هاتینە كرن.
باژێركێن دیلمان ل ولاتێ ئیرانێ دكەڤنە پارێزگەها جەیلان و پارێزگەها ئەسفەهان، دیلمان جهێ كەسك و پاقژیيەكا ئێكانە ئەو هیمایێ جوانیا سروشتی یا بێ هەڤبەرە، دهێتە هژمارتن ئێك ژ جهێن كەسك و جوان، جهێ ئارامیێ یە، دارستانێن همبز و پڕدار و مێرگێن دلڤەكەر و گەلەك كەلهە و جهێن شینواری و سیلاڤ و كانیێن ئاڤێ و چیا لێ هەنە، ژ هەمی دەڤەرێن دیتر كەسك و جوان و پاقژترە.
دیلمان دەڤەرا باڵەكایەتی – هەرێما كوردستانێ:
وەكو بەهشتەكا سەر ئەردی پڕ روبار و كانیێن ئاڤا شرین و تەزی و چیایێن بلند و پڕ داروبار و جۆرێن گول و گولزاران، دەنگێ بالندە و كەو و شالیل و بلبلان، هەبوونا پەزكیڤی و گیانەوەرێن هەمەجۆر، كەسكاتی و مێرگ و چیمەنێن دلڤەكەر، بایەكێ پاقژ و دەڤەرەكا پاك جوانییەكا خودایی یە ب گوند و دەڤەرا دیلمان هاتیە بەخشین، بەهشتەكە مرۆڤی دڤێت هەر و هەر تێدا بژیت.
دلمون – ولاتێ بەحرێن:
ئەگەر سەرنجەكێ ل سالوخەتدانا دلمون ل ولاتێ بەحرێن بدەین كانێ چاوان د ژێدەران دا هاتیيە سالوخەتكرن دێ بۆ مە دیار بیت، كو سروشت و سالوخەتكرنا وێ نێزیكی سروشت و سالوخەتدانا دیلمانێن كوردستانێ یە هەر وەكو هاتی و ب بەهشتا (دیلمون- دلمون) هاتیيە بناڤكرن و ب ڤی شێوەی سیما و سروشتێ وێ هاتە بەحسكرن.
فراس سواح، دبێژیت:
ئەردێ دلمون جهەكێ پاك و پاقژ و تافیركريیە (طاهر). ئەردێ دلمون جهێ رەوشەن و پڕ رۆناهی یە. د ئەردێ دلمون دا دەنگێ قغێنا قەلا ناهێت. دەنگی بالندێ كوڕكوڕەی ژی ناهێت. شێر چ گیانەوەرا نێچیر ناكەت. گورگ پەزی نادڕینیت و ناكوژیت. صەیێن كویڤی ژی كار و گیسكا ناخۆن. بەرازێ كیڤی ژی چاندنێ پیچ ناكەت. د بەهشتا دلمون دا كەس و ئێشا چاڤكولیێ و سەرئێشانێ نابیت. زەلام تێدا پیر نابیت، ژن تێدا بێ هێز و شیان نابیت. كەس سترانێن شینیێ ب كەسێ نابێژیت و ل سەر ناكەتە گری، دەنگێ گازیيا تشتفرۆش (عەتار) ناهێت.
رند عطیة: دیلمون ئەردێ بەهشتێ و جهێ خوداوەندێن پیرۆزە.
ل دویڤ داستانا سومەريیا، رێزێن كو ل سەر دیوارێن بابل هاتينە نڤیسین، ولاتێ دیلمون ئەردێ پاك و پاقژ و ژینگەهـ پاكە، چ دوژمنداری و نەخوشی و ئێش و ئازار تێدا نینن، ئەو گیانەوهرێن تێدا دژین ئێك و دو نێچیر ناكەن و ناخون، چ نەخۆشی و وێرانی تێدا نینن، یا دویرە ژ شەڕ و پێكدادان و نەڤیان و چاڤچنوكیێ و هەڤڕكی و دووبەرەكیێ، لەوما گرنگيیا خۆ یا پیرۆز هەیە. ژ ئەفسانەیێن ب دیلمون هاتینە گوتن، ژن تێدا پیر نابیت، ئاڤا وێ هەمی دەما یا شرین و تەزی و خۆشە.
خالد خلیل دبێژیت: ولاتێ دیلمون ئەفسانەیا بەهشتێ جهەكێ گرنگ و پیرۆزە د جیهانێ دا، چونكە ب ئەردێ بەهشتێ دهاتە نیاسین.
كیشك دیلمون بەهشت و ئەردێ نەمریێ و جهێ خوداوەندانە؟
كوردستان ب لاندلكا ژیانا مرۆڤان هاتیيە بناڤكرن، ئەو جهە یێ هاتيیە سەلماندن، كو هەشتێ هزار سالان بهرى زايینی مرۆڤێ نیاندرتال ل شكەفتا شانەدهر ژیایە.
كوردستان ئەو جهێ ژیانا دویێ لێ دەست پێكری و ل دویڤ تێكستێن ئايینێن ئەسمانی پاپوڕا نوحی ل سەر ئەردێ وێ راوەستیایە و ژیانێ دەست پێكريیە و هەتا نوكە هەر ئەو ژیان د بەردەوامیێ دايه.
كوردستان، ئەو جهە یێ بوویە كلیلا چاندنێ و كەهیكرنا گیانەوەرێن كیڤی و ئێخستینە د خزمەتا مرۆڤان دا.
ئهرێ ما یا بەرهۆشە، كو كوردستانەكا ئەڤە هەمی ل سەر ئاخا وێ بن و نەبیتە بەهشت و جهێ نەمریێ ل دەڤ سومەريیان و (دیلمانێن) كوردستانێ پەرستگەهـ و جهێ خوداوەند و بیروباوەر و بەهشتا وان نەبیت، چونكە پڕانيیا ژێدەرێن ڤەكۆلین ل سەر مێژوویا سومەریيان و جهێ وان كرین دبێژن، سەمەريیان ژ چیایێن زاگرۆسێ ئەردێ كوردان كۆچكريیە بۆ ژێريیا عيراقێ و ولاتێن كەنداڤێ.
رەند عهتييه دبێژیت: د تێكستێن سومەریان دا بەحسێ دیلمون هاتیيەكرن و ب ئەردێ خوداوەندێن پیرۆز هاتيیە ناڤكرن، جهێ خوداوەندێ ئاڤێ ل دەڤ سومەريیان (ئەنكی و هەڤژینا وی نینورساك) بوو، هەروەسا مەزنە خوداوەندێ سومەريیا یێ ب ناڤێ (ئینانا)، دیلمون هەلبژارتیيە ببیتە جهێ وان یێ رەسەن بهری، كو بهێنە ڤەگوهاستن بۆ سومەرا كەڤن ئور و تێدا پەرستگەهەكا ب ناڤودەنگ ب مالا دیلمون دهاتە نیاسین ئاڤاكر بوو.
ل دویڤ گوتنا رەند عهتييه، بۆ مە دیار دبیت، كو جهێ خوداوەند و بەهشت و ئەردێ نەمریێ، مەبەست نەك دیلمونا بەحرێنێ یە، بەلكو دیلمونەكا دیتر هەبوویە و مەبەست پێ دیلمونا كوردستانێ و چیایێن زاگرۆس بوویە، چونكە بهرى كو سومەری ژ چیایێن زاگرۆسێ و ئورا كوردان كۆچ ببن و بچنە ئورا باشوورێ عيراقێ و ژ وێرێ بچنە دلمونا بەحرین، دیلمونا چیایێن زاگرۆس جهێ خوداوەندێن وان یێن رەسەن و هەلبژارتی و پەرستگەهـ و خوداوەندان بوویە.
بۆ پشت بەستن ل سەر بۆچونا مە، دێ بۆچونا مێژووناس (سوموئێل نوح گرێمەر/1897-1990)ێ وەرگرین ل سەر دیلمون، زانایێ ناڤبری ڤەكۆلینەك ل سەر دیلمون ئەردێ نەمریێ د كۆڤارا ڤەكۆلینێن رۆژهەلاتێ ئەمریكا ل سالا1944ێ بەلاڤكریە و تێدا هاتیيە ((ل دویڤ تێكستێن سومەری و شینوارێن كو هیمایێن وان هاتینە وەرگێران و پشت بەستن ل سەر هەمی مگرتیێن پشكنین بۆ هاتیە كرن، دیلمون دكەڤیتە باشورێ رۆژئاڤایێ ئیرانێ، ناڤێ دیلمون ب چیایێ دیلمون هاتیيە) Akk Kur–Dilmun) و ئەڤە وێ چەندێ ددەتە خویاكرن، كو دیلمون دەڤەرەكا چیایی بوویە و وێ چ پەیوەندی ب ولاتێ بەحرین ڤە نینە. ئەڤ دیتنا ڤەكۆلەرێ مەزن (سۆموئێل نوح گرێمەر) بویە، مەزنترین و ناڤدارترین وەرگێرێ تێكستێن وێژەیا سومەریانە و گەلەك یا ب زەحمەتە رایا وی بهێتە پشتگوهـ ئێخستن، كو تەكەس دكەت دیلمون دكەڤیتە چیایێن زاگرۆس ل باشوورێ رۆژئاڤایێ ئیرانێ نەك ل ولاتێ بەحرینێ)).
د. یوراسب داریوس، سەبارەت جهێ دیلمون – دلمون دبێژیت ((هەر وەكو دهێتە زانین كوردستان دەڤەرا ئێكانە یا چیاییە ل ولاتێ دو روباران دا، دیسان داستانێن سومەریيان دبێژن، دیلمون دكەڤیتە جهێ هەلاتنا رۆژێ، ئەڤە دیار دكەت جهێ خوداوەندێن سومەریيان (دیلمون) ل چیایێن زاگرۆسە، كو دكەڤنە سەر و هنداڤ دەشتاهیێن ولاتێ دوور و باراندا، گوندەكێ بچویك د ناڤبەرا دەریاچا ئورمیێ و روبارێ مەیداندا هەیە ب ناڤێ (دیلمان) دبیت ڤی گوندی پەیوەندی ب دیلمونا سومەريیان ڤە هەبیت.
ل دویڤ ڤان ژێدەرێن هاتینە بەرچاڤكرن، خویا دبیت، كو دیلمون جهێ خوداوەند و بەهشت و ئەردێ نەمریێ ل سەر ئاخا كوردستانێ یە نەك ل دلمونا ولاتێ بەحرێنێ یە، ئەڤە مە دگەهینیتە ئەنجامەكی، كو دبیت پشتی سومەری ژ چیایێن زاگرۆس و كوردستانێ كۆچ بووینە ژێریيا عيراقێ ل سەر دەمەكی ئەو بێهێز و لاواز ببن و هندەك خەلكێ وان بۆ هەر مەبەستەكێ بیت قەستا جهەكێ دیتر كر بیت و بەشەكێ وان قەستا بەحرێنێ و وێ گراڤێ كر بیت بۆ خۆ پاراستنێ و پشتی ئەو گراڤ و ئاڤەدانكری ژ شرینیێن (دیلمانا) خۆ دا هەر ئەو ناڤ ل سەر باژێرێ خۆ یێ نوی دانا بیت، ئەڤە ژی تشتەكێ ئاسایی و نورمالە و ژبیر نەكەین هەتا ئەڤرۆكە ژی ئەو كهلتۆرە د ناڤ كوردان دا هەیە ل هەر جهێ بچنێ بزاڤێ دكەن ب ناڤێ جهێ ژێ هاتین، جهەكی دیتر ئاڤا و ب ناڤ بكەن و بەلگە ژی ل سەر ڤێ چەندێ بۆ نموونە ناڤێ گوندێ (زێوێ) كو پتر ژ (36) گوند هەنە ب ڤی ناڤی هاتینە بناڤكرن و بنكاركێ هەمی گوندان هەر ئێك گوند بوویە و یێن دیتر هەمی پێ هاتینە ناڤكرن.
داكو پتر پشتراست بیت ل سەر بۆچوونا خۆ، كو (دیلمان – دیلمون)ێن ل كوردستانێ بهرى دلمونا ل ولاتێ بەحرێن هەبوویە دێ ئاماژێ ب وانەبێژیبەكا (محاضرة) یا شینوارناس مونیر یوسف دەین و تێدا دبێژیت: (د سالا هزارا دویێ بهرى زایينێ، پشتی خرابكرنا باژێرێ سومەریان (ئور) وان كۆچكریيە و چووینە دلمون ئاڤاكريیە)).
ل ڤێرە مەبەستا مونیر یوسف ئورا ل ژێریا عێراقێ یە، نەك ئورا ل كوردستانێ (ئور –ئورفا)یە، ئەڤە وێ چەندێ دیار دكەت كو ژ هەر ئەگەرەكێ باژێرێ ئور یێ سومەریيا هاتیيە خرابكرن و پاشی خەلكێ وێ كۆچكريیە و چووینە (دلمون) ئاڤاكريیە و هەر ب ناڤێ دیلمونێن خۆ ئەوێن ل چیایێن زاگروسێ هەین ناڤكرینە.
د ژێدەرەكێ دیتر دا، بەحسێ شینوار و مۆرا دكەت و دبێژیت: (گەلەك شینوار و مۆر ل دیلمون هاتینە دیتن، مۆرێن وان وێنەیێن نێچیرڤانێن پەزكیڤيیا ل سەر هاتینە دروستكرن مێژوویا وان ڤەدگەڕیت بۆ هزارا دویێ بهری زایينی.
وەكو دیار پەزكیڤی گیانەوەرەكێ چیاییە پتر ژ دەشتایی، هەبوونا وێنێن نێچیرڤانێن پەزكیڤيا ل سەر مۆرێن ل دیلمون هاتینە دیتن، ئەڤە وێ چەندە دسەلمینیت، كو سومەری و خەلكێ دیلمون خەلكێ چیایينە و ژ دەڤەرێن چیایێن زاگرۆس و كوردستانێ چوینە، نیشانێن نێچیرڤانێن پەزكیڤیا رەسەنەتیيا وان یا چیایی دیار دكەت.
ژێدەرەكێ دیتر بەحسێ بهرى ئاكنجیبوونا مرۆڤان ل (دلمون – بەحرێن) دكەت و دبێژیت: (د داستانا ئینمركر و شاهـ ئارتایێ سومەریان دا، بالكێشایە سەر ئاڤاكرنا زەكورا ژ لایێ شاهێ سومەری ئینمركر ل ئورك و وەركا و ئەریدو پێشی ئاكنجیبوونا مرۆڤا ل دیلمون.
ئانكو ب پشت راستیڤە دبێژین بهرى كو سومەری ژ چیایێن زاگرۆس كۆچ بكەن وان هندەك جهێن هەبوون و ناڤێ (دیلمان – دیلمون) ل سەر بوو و بەلگە ژی ل سەر ڤێ چەندی تا نوكە ژی هندەك گوند و باژێرك ماینە ل كوردستانێ ناڤێ (دیلمان) هێژ ل سەرە وەكو (دیلمان) ل دەڤەرا باڵەكایەتی، (دیلمان) ل دەڤەرا گەرمیان و دو باژێركێن دیتر ب ناڤێ (دیلمان) ل ولاتێ ئیرانێ ژی هەنە هەروەكو ل سەری مە ئاماژە پێدایی، دیارە سومەریيان ل هەر جهەكێ خۆش و پڕ ئاڤ و باغ و داروبار ب بەهشت نەمریێ بناڤكریيە، ل هەر جهەكی ژ وان پەرستگەهێن خوداوەندان ئاڤاكرینە و گرنگی و پیرۆزیيەكا رادەبەدەر دایە وان جهێن ناڤێ دیلمون – دیلمان ل سەر، دویر نابینین، كو ناڤێ دلمون ب خۆ دیلمان بیت، بەلێ ژ گوتنێ و بلێڤكرنێ پشتی هینگێ گورانكاری ب سەر ب لێفكرنا پەیڤێدا هاتبیت یان ژی ژ ئەنجامێ وەرگێرانا پەیڤێ ژ تێكستێن سومەری گورانكاری ب سەردا هاتبیت و ژ دیلمان – بویە دلمون.
دیلمون جهێ خوداوەندان:
د داستانا گلگامێش دا هاتیە، شاهـ ژ ئەسمانا هاتە سەر رویێ ئەردی، داكو خوداوەندەكی وەكو خزمەتكار ژ مرۆڤان هەلبژێریت ئەو مرۆڤ ببیتە ئولزانێ مەزن (كاهن) و وی بكەتە شاهـ ل سەر مرۆڤان، د تێكستێن بزماری دا ناڤێ شاهێ دیلمون (ریموم) هاتیيە، كو ئولزان و خزمەتكارێ خوداوەند ئەنزاك بوویە و هەڤژینا وی ناڤێ وێ (بانیبا) بوو. بەلێ هندەك ژێدەر دبێژن، گلگامێش ئێكەم شاهـ بوویە ل دیلمون یێ دەستهەلاتا دونیایی و دینی پێكڤە كری.
خەلكێ دیلمون پەرستگەهێن پیرۆز ل سەرێ گرا ئاڤاكربون و پەرستگەها مەزن ب ناڤێ (باربار) بوو، ل دویڤ ئەفسانەیێن سومەری مالێن خوداوەندان ل دلمون هاتبوون ئاڤاكرن و لافاوا مەزن نەگەهشت بوو وان خانی و مالان و ئەڤە بۆ هۆكار نهێنیێن لافاوا مەزن ل دلمون بهێن ڤەكرن. ل دلمون زەكورە- زقورە وەكو پەرستگەهـ هەبوون و هەڤشێوێن زەكورێن ئورك هاتبوونە ئاڤاكرن.
دیلمون ب ئەردێ رۆژ لێ دهەلێت و ئەردێ نەمریێ دهاتە نیاسین، ئەو ببوو جهێ شانۆیێن هندەك ئەفسانەیێن ئافراندنا سومەریيان و جهێ قارەمانێ لافاوا سومەريیان ئۆتۆنۆناپشتم زیوسودرا (كو ژ لایێ خوداوەندی ڤە هاتیيە هەلبژاردن هەتا هەتایێ بەهشت و ئەردێ نەمریێ دا بژیت، خوداوەندێ (نیلیل)، كو خوداوەندێ سومەريیان یێ ئەركدار ب (با و بارۆڤێن باشووری) ژی پەرستگەهەك د دیلمون دا هەبوو.
ل دویڤ تێكستێن ئەفسانەیان، پەیوەنديیەكا موكم د ناڤبەرا ئاڤاكرنا دیلمون و ئەردێ پیرۆز و خوداوەندێ ئانكی و شارستانیيەتا سومەریيان ل ئور دا هەبوو، بەلگە ژی ئەو ڤەكۆلینێن ل سەر پەرستگەها باربار هاتینە كرن هەمان تایبتەمەندیێن پەرستگەهێن سومەریيان تێدا هەبوون وەكو وان (كۆپێن درێژۆك) یێن ل سەردەمێ سومەريیان د پەرستگەهان دا بكاردئینان تێدا هاتینە دیتن.
ل باژێرێ (كیش) یێ سومەريیان ل دویڤ دەستهەلاتا خوداوەندا ڕێ هاتە دان، كو ئێكەمین كۆچك ل سالا 2700ێ پێشی زاینی بهێت ئاڤاكرن و ئولزانێ باژێرێ (كیش) (میبارا جیزی) بوو و ناسناڤێ (لوگال) ئانكو شاهـ بخو دانابوو و د هەمان سەردەمدا ناسناڤێ لوگال ئانكو شاهێ ل دیلمون هاتە پەسندكرن و تێكست دبێژن، ناڤێ وی شاهی ملوخا بوو و ئەڤە ئێكەمین دامەزراندنا ولاتی دیلمون بوو و وان گرێدانەك موكم ل گەل شارستانیيەتا سومەریيان ل باژێران (ئور، ئوروك، ولاگاش، ئواما، ئودب، ماری، كیش) دا هەبوو.
تێكستێن سومەری دبێژین دیلمون ئەردێ خوداوەندێن دیلمونە، ئەو جهی یێ پشتی مرنێ كەیف و خۆشیێن هەر و هەری دەتە مرۆڤی، ژبەر هندێ سومەريیان مریێن بنەمالێن شاهانە ل وێرێ ڤەدشارتن، ژ بەر كو دیلمون بەهشتا سومەريیان بوو، دیلمون ئەردێ گەنمی و دكاكی بوو.
دیلمون چ هێزێن لەشكەری نەبوون، بەلێ یا ئازاد و سەربەست بوو. پشتی چەرخێ 24 چارێ بهرى زايینی شاهـ سەرگونێ ئەكەدی دەست ب سەر ولاتێ د ناڤبەرا دو روبار و سوریا و ئاسیا بچویك و دیلمون دا گرت و ئێخستنە ژێر دەستهەلاتا خۆ، بەلێ هەر دیلمون یا نیمچە سەربەخو بوو.
ل سەر دەمێ بابلیيا و ل سەر دەمێ دەستهەلاتا حەمورابی ژی، دیلمون یا سەربەخۆ بوو و وێ پەیوەندیێن موكم یێن بازرگانی ل گەل پایتەختێ بابليیا هەبوون.
ئەفسانەیا بەهشتا دیلمان – دلمون:
د ڤێ بەهشتێ دا خوداوەندێ ئاڤا شكومەند و پیرۆز (ئانكی) ل گەل هەڤژینا خۆ (ننورساك) خوداوەندا ئەردی – دایك تێدا دژیان، خوداوەند ئانكی ب ئاڤا خۆ ئاخا هەڤژینا خۆ ئەرد ئاڤدا و دلمون كرە بەهشتەكا خوادیی یا جوان و كەسك، ژ ئەنجامێ ئاڤا ئانكێ و ئاخا ننورساك بەهشتەكا تژی باخچە و داروبار و فێقی دروست بوو. ((ژ هەژیيە بێژین ناڤێ خوداوەندا ئەردی هەڤژینا خوداوەند (ئانكی) ب چەند شێوەيهكا هاتیيە، وەكو (ننخرساك، ننورساك، نن، نینی، تی)، مە ناڤێ ننورساك بۆ ڤێ ڤەكۆلینێ هەلبژارتیيە)).
ئانكی و ننخرساكا زاگرۆسی و ئادەم و حەوا:
زانایێن زانستێ سومەریيان دبێژین: پەیڤا (تی) د سومەریێ دا ب واتایا (پراسی) دهێت، هەروەسا ب واتایا ژیان دهێت، پەیڤا (نن) ب واتایا خانما ژن – خاتین دهێت و شرۆڤەیا ناڤێ (ننورساك)، ئانكو خانما چیایی (سیدة الجبل) دهێت، ل سەر ڤێ چەندێ ناڤێ خوداوەندێ (ننتی)، ئانكو خانما پراسی یان خانما ژیاندەرە، ئەوه ژیان دبەخشیت.
د ڤێ تێكستا سەری دا، ئەگەر بهووری سەحكەینە پەیڤا (تی)، كو ب ڕامانا پراسی و ژیان دهێت، د كوردی دا ژی هەمان ڕامان ددەت (تی) تییێ كەڤری یان رەخ، ئانكو ئەو جهێ زراڤ، دیسان گەلەك جاران دبێژن فلان تشت ل سەر (تیێ) خۆ راوەستیا، واتە ل سەر ئەردێ زراڤ راوەستیا، دیسان واتایا (ننورساك) ب واتایا (خانم و خاتینا چیا) هاتیيە، ئەڤە وێ چەندێ دگەهینیت، كو جهێ خوداوەندێ ئەردی، دیسان خوداوەند ئانكی ل دەڤەرێن چیایی بوو لێ دژیان، لەوما ناسناڤێ (خاتینا چیا) بۆ هاتیيە دان، ئەڤە وێ چەندێ دگەهینیت، كو جهێ سومەريیان یێ رەسەن دەڤەرێن چیایی یێن چیایێ زاگرۆس و كوردستانێ بوویە.
دیسان د ڤێ چەندێدا بۆ مە لێكهەڤچوون، هەڤشێوەیەك د چيڕۆكا خوداوەند ئانكێ و هەڤژینا وی ننورساك و دایك و بابێن مرۆڤان (ئادەم و حەوا)يێ دا دیار دبیت، چونكە هەر وەكو د ئەفسانەیا سومەریان دا هاتی؛ (نن) ب ڕامانا (تی) ئانكو پراسی هاتیيە، هەر وەكو د تەوراتێ دا هاتی، كو حەوا ژ پراسیا ئادەمی هاتیيە چێكرن، ئانكو خانما پراسیێ ئەو بخۆ حەوایە و ب واتایا ژیاندەر دهێت، چونكە ئادەم و حەوا ژیاندەر و درێژەپێدەرێن ژیانا مرۆڤانە ل سەر رویێ ئەردی، لەوما ب ژیاندەر هاتیيە بناڤكرن.
د ئەفسانەیا بابليیان دا چ تشتەكێ وەكو ئەفسانەیا (دیلمون) یا سومەريیان نەهاتیيە، سەرەرای هندێ كو هندەك ئاماژەیێن هەبوونا ئەفسانەیەكا هەڤشێوە هەنە، ژ ئەفسانەیا لافاوا (توفان) بابلیان ئەم دزانین ئەردێ دیلمون جهێ نەمریێ یە و مرن تێدا نینە، چونكە ئوتوناپشتم و هەڤژینا وی، پشتی كو ئەرد ژ لافاوێ قورتالكری، خوداوەندێ مەزن (ئەنلیل) وان ب نەمری دهێلیت و ل دیلمونێ ئاكنجی دكەت، كو سەرۆكانيیا روبارانەن بهرى هینگێ ئەو ژی وەك مرۆڤان توڤێ مرنێ بوون، بەلێ ب نەمری هێلان، ئانكو دیلمون بەهشتا سومەری و بابليیانە، ئەو جهێ خوداوەندێن نەمرن، د هەمان دەمدا ژى جهێ وان مرۆڤانە یێن خەلاتێ نەمریێ بۆ دهێتە بەخشین، تێكستێن ئوگاریت، تێكستێن بزماری یێن كەڤنن، ل سالا 1928ێ ل ئوگاریت (راس شمرا) و (راس ابن هانی) ل سووریێ هاتینە دیتن و ب زمانی ئوگاریتی، زمانێ سامیێن باكۆرێ رۆژئاڤا هاتینە نڤیسین و نێزیكی 1500 تێكستا و پارچێن نڤیسی بوون و د چەرخێن سێزدێ و دوازدێ بهرى زايينی هاتینە نڤیسین، بۆ مە بەحسێ بەهشتەكا هەڤشێوە دكەن، هەر وەكو د دیلمون دا هاتی خوداوەندێ (ئیل) ل سەرۆكانیيا وێ بەهشتێ ئاكنجی بوویە، د بەهشتا تەوراتێ دا هاتیيە روبارێن فیشون و جیحون و باخچێن فۆراتی. هەر وەسان د بەهشتا تەوراتێ دا ئادەم و حەوا تێدا د ژیان.
د ڤێ ئەفسانەیێ دا، بۆ مە چەند گرێگ ڤەدبن و نهێنی ئاشكرا دبن، جهێ دیلمون ب سەرۆكانيیا روباران ددەتە خویاكرن و ئۆتۆناپشتم و هەڤژینا وی ب نەمری ل وێ بەهشتێ ئاكنجی دبن، دیسان ئەو مرۆڤێن ب خەلاتێ نەمریێ دهێنە بەخشین ل وێ بەهشتێ دهێنە ئاكنجی كرن، دیسان خوداوەندێ ئیل ل سەرۆكانیيا روبارێن وێ بەهشتێ ئاكنجی بوویە و هەر وەسان بەحسێ روبارێن فیشون و جیحون و باخچهیێن فوراتی هاتیيە كرن، یا دیارە چ سەرۆكانیێن روبارا ل دلمون– بەحرێن) نینن، ل دویڤ ڤێ تێكستێ ئەو بەهشت ل چیایێن كوردستانێ بوویە ل سەرۆكانیێن روبارێن (فورات و دیجلە)ى، چونكە سەرۆكانیێن هەر دو روباران ل كوردستانێ نە و هەتا هەر دو روبار دچنە دەڤەرا (كورنە- قورنە) ل ژێريیا عێراقێ و درژیێنە سەر (شەت ئهلعەرەب) ل رەخ و دورێن وان هەمی باخچە و داروبار و باغێن جوانن و ب هزاران كانیێن ئاڤا شرین و تەزی و خۆش، گوند و باژێرك لێ هەنە، ئانكو ل دویڤ ڤێ تێكستێ بەحسێ دیلمونا بەحرێن نینە، بەلكو بەحسێ دیلمانێن كوردستانێ دهێتە كرن.
هەروەسا ئەفسانەیا ئەردێ نەمریێ و سالوخەتدانا وێ و ئاكنجیبوونا ئۆتۆناپشتم و هەڤژینا وی رێك هەڤشێوێ بەهشتا موسلمانایە ئەوا بەحسێ وێ د قورئانا پیرۆز دا هاتیيە كرن، كو پڕی كانی و روبار و گول و چیمەنن و كەسێ دهێتە خەلاتكرن و مافێ باشیێن خۆ وەردگریت و دچیتە د وێ بەهشتا نەمریێ دا.
داستانا گلگامیش و دیلمان – دلمون:
دەربارەی سالوخەتدانا وێ ب (ئەردێ نەمریێ – نەمران) د داستانا گلگامێش دا هاتیيە، خوداوەندێ ئاڤێ (ئانكی) ل دەمێ ژ لافاوا مەزن قورتالبووی، ئەردێ دیلمون هەلبژارت داكو ل گەل هەڤژینا خۆ تێدا بژیت، ل وێرێ گولەكا سپی د بنێ روباری دا ئاشكرا كر، زانی كو ئەو گولا سپی نهێنیيا نەمریێ یە، ل دەمێ خوداوەندی ئەو نهێنی بۆ قارەمانێ سومەری گلگامێشی ئاشكراكری ئێكسەر بەرەڤ دیلمون چوو داكو وێ گولێ ب دەست خۆڤە بینیت، بەلێ پا (مارەك) بهرى وی گەهشتە گولێ و ئەو گول خوار، لەوما هەر سال مار كەڤلێ خۆ راهێلت و كەليیا (كهڤلێ) خۆ بەرددەت و دگوریت و پیستەكێ نوی دگریت و خۆ نوی دكەتە ڤە، ل دویڤ ئەفسانەیا داستانی ژبەر هندێ ناڤێ وێ بوویە ئەردێ نەمران، دیسان ئەردێ بەهشتێ، هەروەسا خەلەكا گەهاندنێ یە د ناڤبەرا شاهی و خوداوەنداندا، ئەو ولاتەكێ ئێكانەیە بۆ خوداوەندی و ل سەر شێوێ شاهان دەستهەلاتداری لێ دكر و ئێكەم دەستهەلاتدار (ئینزاك كوڕێ خوداوەند ئانكی)، خوداوەندێ ژیری و ئاڤا شرین بوو ل شارستانيیەتا سومەریاندا و دەستهەلاتداری لێ كری.
هیمایێ ماری و پەرستگەهێن دیلمون و كوردستانێ:
شینوارناس مونیر یوسف تاها (1939- 2020)ێ د وانەبێژیا (محاضرة) خۆ دا دبێژیت: (مار) هیمایێ پیرۆز یێ سومەریيان بوو، ئەو هیمایێ مەزنە خوداوەندێ سومەریان بوو و بەلگە ل سەر كۆچكرنا سومەريیان ژ باكۆری بۆ دیلمون هەبوونا هیمایێ ماری ل (فەیلكە)، كو دبیتە دەرگەهێ باكۆر یێ دلمون و ڤەكۆلینێن ل سالا 1984ێ ل سەر پەرستگەها خوداوەند ئانكی (مساریسە) هاتینە كرن، هیمایێ ماری ل گەلەك جهان هاتیيە دیتن. دیسان هیمایێ هەیڤێ ژی هاتيیە دیتن كو هیمایێ خوداوەندێ (سن) بوویە، مار ل دەف سومەریيان هیمایەكێ پیرۆز بویە.
دەربارەی خوداوەند سن، حهجی جهعفەر د پەرتوكا (ئەدەب و رەوشەنبیریا كوردیدا) دبێژیت: هەیڤ ژی وەكو رۆژێ ل گەلەك جهان و ل نك گەلەك مللەتان دهات پەڕستن، بابليیا د گۆتە خوداوەندێ هەیڤێ (سن)، ب هزرا من كوردان ب گشتی و ئێزدیان ب تایبەتی هەیڤ پیرۆز كریيە نەمازە ل دەڤەرا د گۆتێ داسن، ئێزدیان رۆژ و هەیڤ پەڕستینە هەر وەكو زەرەدەشتیان پەڕستی.
جهمیل محەمەد شێلازی، ل دور رەمزێ ماری – د ئەدەبێ فۆلكلۆرێ دەڤەرا بەهدینان دا، دبێژیت: ل ناڤەندا هزارا سێیێ بهرى زايینێ؛ ڕەمزێ ماری ل نك سومەرییان وەك خوداوەند ب ناڤێ (تنكشزیدا) كو ئەو كوڕێ (ننازو) خوداوەندێ نۆژداریێ هاتيیە.. وەكی یا زانا مار وەكو ڕەمزێ چارەسەری و مانێ هاتییە، كو ژەهرا وی چارەسەرییا نەخۆشییان تێدا هەیە، د كەڤل ڕانینی (گوهۆڕین)ا وی دا، نیشانا مانێ (خلود)ێ یە، ئەڤ ڕەمزێ (تنكشزیدا) یێ بوویە ڕەمزەكێ جیهانی یێ ساخلەمییێ و يێ بوویە درووشمێ نۆژدارییا سومەری (الكادیكیوس) ئەوێ بەڵاڤبووی ل رۆژهەلات و ڕۆژئاڤا.
(مارێ ئورووبوس «ناموNammo «) كو ئەو خوداوەندا سومەرییا دایك یا ئێكێ یە و ناڤێ وێ ب ڕامانا ئاڤا دایكێ هاتیيە، كو ئەو ئاڤا دایكە، ئەڤە ئاماژەكا راستە راستە ب بوونا گەردوون (كون)ی وەك بوونا مرۆڤان.
ژ ئەفسانەیا گلگامیش عەدەتێ راكرنا وێنەیێ ماری دەركەت وەك هێمایا ژیان و چاكبوون و پزیشكییێ. شيیانە ڤێ بویەرا ئەفسانەیی گرێدەت ب دوژمناتییەكا خورت ڤە د ناڤبەرا خودایی فەرمانا وێ دا، ژ سزایێن دانایی سەر ئادەم و حەوا و تۆڤێ وان پشتى خوارنێ ژ دارێ تەمبی یێ بەهشتێ.
ئەگەر ئەم هەلسەنگاندنەكێ بۆ گۆتنا شینوارناس مونیر یوسف ب كەین ل سەر هەبوونا هێما و وینێ ماری ل سەر پەڕستگەهێن دیلمون و خوداوەندێ سومەریا (ئانكی) و پێكڤە گرێدانەكێ بۆ ئايینێ ئێزديیان بكەین، دێ بۆ مە دیار بیت، كو گرێدانەكا موكوم پێكڤە هەیە، چونكە هەتا نوكە ژی ل لالەشا نورانی وێنەیێ مارێ رەش ل سەر دەرگەهێ پەڕستگەها لالەشا نورانی هەیە و پیرۆزيیەكا مەزن ل جەم ئێزدیيان هەیە.
دەربارەی پیرۆزيیا ماری د ناڤ ئێزدیياتیێ دا، جەمیل شێلازی دبێژیت: هاتنا مارێ پیرمەندی (پیرێ شێخ مەند) بۆ ناڤ ماڵێن وان دێ خێر و بەرەكەت و دان و نوییاتی هێتە د ناڤ ماڵێن واندا و نەخۆشی و هەژارییێ ژ ناڤ وان دەرئێخیت.
حەجی جەعفەر دبێژیت: مارێ رەش ل نك گەلەك مللەتان دپیرۆزن، ل نك ئێزديیان كەس مارێ رەش ناكوژیت، چونكە دەما پاپۆرا نوحی ب چیایێ شنگالێ كەفتی و كون بووی، ماری خۆ كرە گێری و كون گرت، ئەگەر وەنەكربایە دا پاپۆر بنئاڤ بیت، لەوما ئێزدی مارى پیرۆز دكەن و ل سەر دەرگەهێ شێخادی ژی وێنێ مارەكی كێشایە.
دیسان ئەگەر بەرێخو بدەینێ مارێ رەش تایبەتمەندیيەك و پیرۆزیيەكا ل جەم كوردان ب گشتی هەیە و هندی بشێن مارێ رەش ناكۆژن و د گەلەك رێبازێن ئايینی دا شێخێن رێبازێ مارێ رەش د تەكیا و جهێن پەڕستنێ دا ب خودان كريیە.
جەمیل شێلازی د پەرتوكا (رەمزێ ماری) دا دبێژیت: ڕەمزێ ماری بوومە خۆیا بوو دناڤ پڕانییا ئاییناندا مار وەك ڕەمز هاتییە بكارئینان و دیسان دناڤ چەند ئاییناندا وەك خوداوەند هاتییە پەڕستن، لەوما كارتێكرنا ماری وەك رەمز ل سەر دەستهەلاتدارییا میرێن ئامێدیێ ژی هەبوویە ماری بكەنە درووشمێ میرگەها خۆ، ل سەر دەرگەهێ میرگەها بەهدینان ل باژێرێ ئامێدییێ دێ بیننی درویشمێ میرگەهێ جۆتەكێ مارێن (تنین)ە ل گەل تەیرێ قورك (نەسر) ل سەر دەرگەهێ ئامێدیێ هەیە.
ئانكو یا مە دڤێت بێژین ئەو پیرۆزیا ل سەر دەمێ سومەریان دایە ماری وهیما وێنێ وی ل سەر دەرگەه و دیوارێن پەرستگەهێن خۆ نەخشاندین هەتا نوكە ئەو یا بەردەوامە و ئەو پیرۆزی و گرێدان یا هەی ب تایبەتی ل پەرستگەها لالەشا نورانی دهێتە دیتن ودناڤ كورداندا هەیە.
ژێدەر:
- حهجی جهعفر، ئەدەب و رەوشەنبیریا كوردی، ژ وەشانێن بنگەهێ لالش یێ رەوشەنبیری و جڤاكی، چاپا ئیكێ، چاپخانا هاوار، دهۆك – 2023.
- جهمیل محەمەد شێلازی، رەمزێ ماری د ئەدەبێ فۆلكلۆرێ دەڤەرا بەهدینان دا، ئەنیستیتویا كەلەپورێ كوردی – دهۆك- 2017.
- رند عطیة ، دیلمون، اقدم ممالك المعروفە علی ارض العرب موطن تجار سومری www.noonpost.com
- منیر یوسف طه، هجرة السومریین الی ارض دلمون وماجان، محاضرة في یوتیوب.
- فراس سواح، مغامر العقل الاولی، الطبعة الاولی، دمشق- 1976.
- فارس سعادە، حضارة دلمون السومریە www.facebook.com
- عالیة كریم، دلمون ارض الحیاة والخلود maakom.com
- خالد خلیل، من حضارات الجزیرة.. «دلمون» مملكە الأساطیر والجنة المفقودة بین البحرین والقطیف وفیلكا، sabq.org/tourism
- د. مؤید عبدالستار، ارض الاحیاء، altaakhi.net
- د. یوراسب داریوس، السومریین والسامیة، الجذور bazenmitan.org
- دیلمون أرض الملوك وجنة الآلهة www.marefa.org
- دیلمان، المكان الأخضر الأكثر نظافة في جیلانhamedtraveliran.com/
- ویكیپیدیا
