گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
بەرهەڤكرن: مەتین
د قووناغەکا گەلەك بەرتەنگ دا، سەرکردایەتییا سەرۆک بارزانی، شیا هەر زوی خۆ دووبارە رێكبێخیتەڤە و چریسكێن بەردەوامیدانا شۆڕەشێ هەلكەتەڤە. پشتی (39) رۆژان ژ رێکكەفتنا خیانەتکارییا جەزائیرێ، سەركردایەتییا پارتی دیموکراتی کوردستان ئێكەم پێنگاڤا خۆ یا رێكخستنێ هاڤێتەڤە.
ل 15ی نیسانا 1975ێ ل سەر كانيیەكا ئاڤێ ل باژێرێ نەغەدە یێ رۆژهەلاتێ کوردستانێ، كۆمبوونەك هاتە گرێدان و راستەوخۆ ب چاڤدێرییا سەرۆك مەسعود بارزانی و ب پشكدارییا جەهوەر نامق سالم، كەریم شنگالی، ئازاد بەرواری و محەمەد رەزا. ئەڤە ئێكەم كۆمبوونا سیاسی بوو یا سەركردایەتییا شۆڕەشێ؛ د ڤێ كۆمبوونێ دا بزاڤ هاتنە کرن، كو هەر چەوابیت هەیكەلەكێ رێكخستنێ بۆ بەردەوامیدان ب شۆڕەشێ بهێتە دانان. ئەڤ كۆمبوونە بۆ چریسكەك، كو پشتی هینگێ بۆ ئاگر و ب ناڤ چاڤێن دژمنى ڤە پەقى.
ل 10ی كانوینا 1976ێ ل بن ناڤ و نیشانێن (كوردستان گوڕەپانا راستەقینە یا خەباتێ یە)، بەیاننامەیەك هاتە بەلاڤكرن كو مزگینییا بەردەوامیدانێ ب شۆڕەشێ بۆ خەلكێ كوردستانێ هاتە دان.
ل 12-14ی چریا دویێ ساڵا 1975ێ، پشتی كۆمبوونەكا هویر، بڕیار هاتە دان ب دامەزراندنا سەركردایەتییەكا دەمكی بۆ شۆڕەشێ، كو ژ ڤان هەڤالێن ل خوارێ پێك دهات؛ ئیدریس بارزانی، مەسعود بارزانی، عەلی عەبدوڵڵا، نووری شاوەیس، سامی عەبدولرەحمان، جەوهەر نامق ساڵم، محەمەد رەزا، ئازاد بەرواری، عارف تەیفور و كەریم شنگالی. هەروەسا باشوورێ كوردستانێ كو (مەیدانا راستەقینە یا خەباتێ) بوو بۆ شۆڕەشێ، ل سەر دو دەڤەرێن لەشكەری هاتە لێکڤەکرن، ب ڤی شێوەی: دەڤەرا ئێك، رۆژئاڤایێ رێكا سەرەكی یا هاملتۆن هەتا سنورێن سووریێ ل لایێ رۆژئاڤایی. جەوهەر نامق سالم و كەریم شنگالی وەكو سەرپەرشتیارێن مەفرەزێن پێشمەرگەی و رێكخستنێ ل وێ دەڤەرێ هاتنە دانان. دەڤەرا دو، رۆژهەلاتێ رێكا سەرەكی یا هاملتۆن هەتا سنورێن ئیرانێ و رۆژهەلاتێ كوردستانێ، بڕیار هاتە دان عارف تەیفوور، شێركو عەلی، شێخ عەزیز و كەمال كەركووكی بهێنە رەوانەكرن بۆ دەڤەرا دو وەكو سەرپەرشتێن مەفرەزێن تایبەت و رێكخستنا شۆڕەشێ. پارتی و سەركردایەتییا سیاسی یا بزاڤا رزگاریخوازییا كوردی د ئێكەم كۆمبوونا خۆ دا مەیل و هەستەكا باش یا پەیداكرنا ئێك دەنگی و ئێكرێزییا كوردان و لێك نێزیككرنا وان هەبوویە.
ئەگەر بەرێخۆ بدەینە دیرۆكا پەیوەندیێن پارتی ل گەل هێز و لایەنێن سیاسی – چەكداری یێن كوردی، د ماوەیێ شۆڕەشا گولانێ دا، دێ روی ب روی گەلەك هویركاریان بین و زانین پارتی چەند مەیلدارا پێكڤە كاركرنا هێز و لایەنێن سیاسی یێن كوردی بوویە، باشترین نموونە بەرەیێ كوردستانی و پێكئینانا وێ بوویە، كو ب ڕاستی ژی هەول و ماندیبوونا سەركردایەتییا پارتی ب تایبەت ژی كاك ئیدریسێ جانەمەرگ ب چ شێوەیان نەشێت بهێتە كێمكرن.
پشتی ڤی دەمى، راگەهاندنا سەركردایەتییا دەمكی ل 14ی چریا دویێ ساڵا 1975ێ، ل 27/28ی نیسانا 1976ێ كۆمبوونەكا دی ب سەركردایەتییا سەرۆك مەسعود بارزانی و ب ئامادەبوونا هەر ئێك ژ محەمەد رەزا، عارف تەیفۆر و ئازاد بەرواری هاتە برێڤەبرن و تێدا بڕیار دا؛ 26ی گولانا هەمان ساڵ، شۆڕەشا نوی یا گولانا پێشكەفتنخواز بهێتە دەستپێكرن. ئێكەم چالاكییا پێشمەرگەی بۆ سەر هێزێن رژێما بەعس ل 26ی گولانێ بوو ل دەڤەرا حاجی ئۆمەران بوو. ب مخابنی ڤە؛ د ڤێ چالاكییێ دا پێشمەرگەیێ قارەمان سەید عەبدوللا شەهید بوو، كو دبیتە ئێكەم شەهیدێ شۆڕەشا گولانا پێشكەفتنخواز. پشتی ڤی ماوەی ئێدی ئاگرێ شۆڕەشێ بەرفرەھ بوو و هێدی هێدی مەفرەزێن گەرۆك یێن پێشمەرگەی دەركەتن و هژمارەكا ئێكجار یا مەزن ژ شۆڕەشگێران ل سەر ئاستێ ئەورۆپا و هەر چار پارچێن كوردستانێ پشكدار بوون. د ناڤبەرا هەیڤا گولانێ و تیرمەهێ دا، هژمارەكا مەزن ژ خەلكێ جەرگ سۆتی و شۆڕەشگێرێن كوردستانێ هاتنە ناڤ شۆڕەشێ، دەنگێ بانگینا رەتکرن و ئینكاركرنا دەستهەلاتا رژێما بەعس ل كوردستانێ هاتە بلندکرن.
دەستپێكرنا شۆڕەشا گولانێ، ل رۆژا 26ی گولانا 1975ێ، ئێدی بزاڤا رزگاریخوازییا كوردی ل باشوورێ كوردستانێ كەتە قووناغەكا دی یا گەلەك گرنگ و هەستیار. ژ رۆژا تەقاندنا ئێكەم فیشەك هەتا ئەنفالێن ڕەش و سەرهلدانێ، شۆڕەش تووشی گەلەك هژیان و پیلانێن سیاسی و لەشكەری بوویە، هەم ل سەر ئاستێ نافخۆیا پارتى، هەم ل سەر ئاستێ پارتێن سیاسی یێن كوردستانی و هەم ژی ل سەر ئاستێ وەلاتێن هەرێمێ، ب مخابنیڤە د وان (15) ساڵێن شۆڕەش تێدا دەربازبوویی.
شۆڕەشا گولانێ ب خوینا قارەمانێن خۆ و رۆندكێن چاڤێن دایكێن ب هزاران شەهیدان، ئارمانجا خۆ پێكئینا. بەرەیێ كوردستانی و پاشی سەرهلدانا پیرۆزا 1991ێ و پەرلەمانی و دامەزراندنا حكومەتا هەرێما كوردستانێ، ڤەڕێژا شۆڕەشا گولانێ بوون و ئەو ئارمانج بوو یا ل دەستپێكێ ل شۆڕەشا ئەیلولێ هاتییە دەستنیشانكرن و پاشی گولان بوویە بەردەوامیدان ب هەمان رێباز و گیانێ خەباتێ.
هەر دیسان د ڤی دەمى دا، پارت و ئالیێن سیاسی یێن كوردی پتر دەركەتن و خۆ پتر چالاككر. دەزگەهێن هەوالگێری یێن دەولەتێن هەرێمی و بزاڤێن وان بۆ بەرفرەهكرنا شەڕێ خۆكوژییا كوردان و خۆ تێنەگەهاندنا هندەك ژ ئالیێن دیار یێن سیاسی یێن كوردی، بوونە ئەگەرێ وێ چەندێ كو شەڕێ كورد – كورد ژی بهێتە رویدان، بەلێ كارێزما كەسایەتییا كاك ئیدریسێ جانەمەرگ و دل ساخی و هێزا هەستا نەتەوەیی د دل و دەروونێ سەرۆك مەسعود بارزانی دا، بوونە ئەگەرێ وێ چەندێ ئەو ناكۆكییە زێدەتر لێ نەهێن، ژبەر كو كورد د وی ماوەیی دا، پتر پێدڤی ب ئێكگرتنێ هەبوو. لەوما وەكو پێشتر سەركردایەتییا سیاسی یا پارتی د كۆنگرێ نەهێ ژی دا، كارەكێ گەلەك مەزن كر و بزاڤکرن ب هەر شێوەیەكی بیت؛ بەرەیەكێ نیشتمانی یێ كوردستانی بهێتە دامەزراندن بۆ روی ب روی بوونا سیاسەتا شۆفێنی یا بەعسی ل عێراقێ. نموونا ژ هەمیێ رون و ئاشکرا، دانانا بەرەیێ (جودق)، پاشی (جود) و پاشی (بەرەیێ كوردستانی)، كو ل 7ی گولانا 1988ێ هاتییە راگەهاندن وەكو هەڤپەیمانییا پارت و لایەنێن سیاسی یێن كوردی، ئەنجامێ ڤان بەرەیان، سەرهلدان و دانانا پەرلەمان و حكومەتا هەرێما كوردستانێ بوون.
شۆڕەشا گولانێ 1975 – 1990ێ، قووناغەكا گەلەك گرنگ بوویە ژ پرۆسا سیاسی- چەكداری یا بزاڤا رزگاریخوازییا نەتەوەیا كورد. د ئەڤان ساڵێن دیاركری دا، ژ ژییێ شۆڕەشا گولانێ، پێشمەرگەیێن پارتى شیان ب دەهان داستانێن قارەمانانە تۆمار بكەن.
داستانێن مەزن یێن هەیڤا گولانێ دیرۆکەکا نەهێتە ژبیرکرن
د هەلکەفتا دەستپێکرنا شۆڕەشا گولانێ دا، پێشمەرگەیێن قارەمان، چەندین داستانێن خۆڕاگرییێ تۆمارکرن و دربێن کۆژەک ل دژمنى دان، زیانێن مەزن ژ کەس و چەک و تەقەمەنییان گەهاندنێ، لەوان رۆژ بۆ رۆژێ پێشمەرگە ب هێزتر و ب وورەیەکا مەزنتر کەفتە قادا خەباتێ و رۆژانە چالاکى و داستانێن سەرکەفتنێ تۆمار دکرن.
داستانا شەڕێ مانگێشكێ 14ی گولانا 1986ێ
د درێژییا شۆڕەشا گولانێ دا، گەلەک شەڕ و داستانێن مەزن هاتینە تۆمارکرن، کو ناڤودەنگییا خۆ ل سەر ئاستێ جیهانێ وەرگرت بوو، ب دەهان رۆژنامە و دەزگەهێن ڕاگەهاندنێ یێن جیهانى ل وى دەمى ل دۆر چالاکیێن پێشمەرگەى دئاخفتن، شەڕێ داستانا مانگێشکێ؛ ئێک ژ وان چالاکییێن ب ناڤودەنگ بوو، کو ل هەیڤا گولانا 1986ێ دا هاتییە ئەنجامدان.
شەڕێ مانگێشكێ، كو ئێك ژ داستانێن گرنگ یێن پێشمەرگەیێن شۆڕەشا گولانێ بوو، ل دەستپێكا گولانا 1986ێ و پشتی ژ ئەگەرێ ڕەتكرنا بڕیارەكا حكومەتا عێراقێ ل سەر ڤەگوهاستنا فەوجا (24) یا چەتەیێن حكومەتێ، بڕیارا ڤەگۆهاستنا فەوجێ ژ لایێ مستەشارێ فەوجێ ڤە ل مانگێشكێ هاتە ڕەتكرن. هەر د وى دەمى دا، هێزێن پێشمەرگەی ب هویری دویڤچوونا ڤێ رەوشێ دكر و خۆ ئێخستبوونە د حالەتێ بەرهەڤیێ دا بۆ هەر پێشهاتەكێ. پشتى رەوش گەلەک ئالۆز بوویى و کارڤەدانێن خراب ل وێرێ رویدان، ل رۆژا 14ی گولانێ پێشمەرگەیێن كوردستانێ، كو هژمارا وان 1200 بوون ژ لژنێن ناوچا دهۆك، ئامێدی و زاخۆ، دیسان ل گەل هندەك مەفرەزێن لەشكەری یێن حزبا شیوعی و هندەك ژ وان چەكدارێن فەوجا (24) یێن خۆ رادەست كرین، هێرش کرە سەر مانگێشكێ و شیان بچنە د ناڤ ناڤەندا ناحیێ دا، بەلێ ژبەركو د ناڤەندا ناحیێ دا. پشتی دو رۆژێن شەڕی، پێشمەرگە شیا هێزێن حکومەتێ تەڕابەڕا بكەتن. هندەك ژ وان خۆ رادەستكرن و یێن دی ژی شیان خۆ بگەهیننە دهۆكێ، ب ڤی رەنگی مانگێشك و دەوروبەر، كو دەڤەرەكا بەرفرەھ بوو، ب تەمامی كەتە ل بن كۆنترۆلا هێزێن پێشمەرگەی. هەژی گوتنێ یە د ڤی شەڕی دا، (40) کەس ژ هێزێن لەشكەری، پۆلیس و ئەمن ژ لایێ هێزێن پێشمەرگەی ڤە هاتنە ئێخسیركرن، كو ژ پلێن جودا جودا یێن لەشكەری بوون. ل دەمژمێر شەشی سپێدەهیا 15ی مەهێ دو فرۆكێن شەڕی ب دژواری گوندێن بانەسۆر و دێراگژنیگ و دەوروبەر بۆردومانكرن، پاشی گوندێن بێسفكێ و بەرۆشكا سەعدونی و دەردورێن وێ. ب ڤی رەنگی ل 17ی مەهێ رێكا سەرەكی یا مانگێش – باگێرا ب درێژیا 30 كم هاتە بڕین. هەژی گۆتنێ یە هەر ژ 15 – 17ی گولانێ حكومەتێ ب باشی و ب رێك و پێكێ كارێ خۆ كر، كو ژ لایێ سكرین و سەرسنكێ ڤە هێرشێ بکەتە سەر دەڤەرێ.
بۆ زڤراندنا مانگێشكێ حكومەتا عێراقێ هێزەكا لەشكەری یا (6000) كەسی، كو پێك هاتبوون ژ لەشكەر و جاشان و ل گەل لیوایەكا گاردێن كۆماری ب چەكێن گران یێن وەكی تانك، پانزەر، توپێن گران، كاتیۆشا و هەلیكۆپتەران ل زاویتە – باگێرا كۆمكرن بۆ هندێ هێرشێ بۆ سەر هێزێن پێشمەرگەی بكەن. بەلێ ل شەڤا 17/18ی گولانا 1986ێ هێزەكا پێشمەرگەیێن هەردو لژنێن ناوچا شێخان و ناوچا ئاكرێ، هێرشی ڤێ هێزا زەبەلاح یا رژێما عێراقێ كر و شیان داستانەكا دیرۆكی تۆمار بكەن، كو بۆ هەتا هەتا یێ ناڤێ خۆ ب پیتێن زێری د لاپەرێن بزاڤا رزگاریخوازییا كوردی و شۆڕەشا گولانا پێشكەفتنخواز دا بهێلن. ڤێ هێرشێ و شەڕێ مانگێشكێ یێ قارەمانانە، دەنگڤەدانەكا مەزن د ئاستێ چاپەمەنی و راگەهاندنا هەرێمی و نێڤدەولەتی دا پەیدا كر. جەنابێ سەرۆك مەسعود بارزانی ل 17ی گولانێ ب هویری بەحسێ شەڕێ رزگاركرنا مانگێشكێ بۆ ئاژانسێن (Associated Press) و (Reuters) و ئاژانسێن دی یێن فەرەنسی و سوێدی کر. دیسان ل 24ی گولانێ رۆژناما (Herald Tribune) و ل 26ی گولانێ ژی رۆژنامەیا (The Washington Post) یێن ئەمریكی کر، دو هەڤپەیڤینێن جودا جودا ل گەل جەنابێ سەرۆك بارزانی كرن و تێدا سەرۆكی ب هویری بەحس ل بۆیەرێ و چەوانییا رزگاركرنا مانگێشكێ كر. وەكی یا دیار مژارا مانگێشكێ بوو مژارەكا گەلەك یا گەرم و سەرنجڕاكێش و بۆ هەمی دەزگەهێن راگەهاندنێ یێن وەكی (BBC, Monte – Carlo, Times, Financial Times, The Guardian, Morning Star) و گەلەك دەزگەهێن دی یێن هەرێمی یێن توركی، سوری، عێراقی، ئیرانی و لوبنانی… هتد.
پێشمەرگە شیای ئارمانجێن خۆ بجھ بینیت و دەست ب سەر چەكەكێ ئێكجار مەزن دا بگریت، بۆ وێ چەندێ كو هێرشێن حكومەتێ ل سەر مانگێشكێ و دەوروبەران سست بكەتن و گیانێ خەلكێ سڤیل و گوندنشینان بپارێزیت، بڕیار هاتە دان، كو پێشمەرگە خۆ ژ مانگێشكێ ڤەكێشیت. ل رۆژا 21ی گولانا 1986ێ پێشمەرگەی خۆ ژ ناڤەندا ناحیێ و هەردو جادێن سەرەكی یێن ژ دهۆكێ دهێن ڤەكێشا. بەلێ حكومەتێ وەكی هەر جار رویێ خۆ یێ ڕەش و رەگەزپەرستییا خۆ نیشا گوندنشین و سروشتێ كوردستانێ دا. ئەو بوو د رێكا هاتنا خۆ دا بۆ ناڤەندا ناحیێ هێزێن چەتە و لەشكەرێ رژێمێ هەردو گوندێن بێسفكێ و دێرا گژنیك ل گەل عەردی راستكرن، پشتی گەهشتینە مانگێشكێ، حكومەت بەر ب گوندێ بەرۆشكا سەعدونی ڤە چوو و ئەو ژی ل گەل عەردی راستكر.
سەرۆک بارزانى ل دۆر داستانا بامەڕنێ:
پێشمەرگەی خەلاتەکێ مەزن پێشکێشى
گەلێ کورد کر
ئێک ژ وان داستانێن گرنگ، داستانا بامەڕنێ بوویە، ل شەڤا 26-27 گولانا ساڵا 1987ێ، د چالاکییەکا سەرکەفتى دا، پێشمەرگەیێن لیژنا ناوچا ئامێدیێ و لیژنا ناوچا شێخان، پێکڤە داستانەکا مەزن ل بامەڕنێ تۆمار کر، د برۆسکەکێ دا، سەرۆک مەسعود بارزانى دەستخۆشى ل پێشمەرگەیان کر و تێدا دیار کر، کو وان خەلاتەکێ مەزن پێشکێشى گەلێ کورد کر، هەروەسا بۆ دژمنان دا زانین کو پێشمەرگەیێ کوردستانێ هەردەم شیانێن مەزن هەنە و داستانێن ب ناڤەدەنگ تۆمار دکەن.
د ڤێ داستانێ دا، بامەڕنێ وەکو ناڤەند، زێدەبارى ئەڤ جهە هاتنە ستاندن، (13) رەبییێن دژمنى، ژ ناڤبرنا خالێن زێرەڤانیێ و بورجا مەتارى و ئاڤاهیێ وێ. زیانێن گەهشتینە دژمنى: کوشتنا پتر ژ (100) ئەفسەر و سەرباز و دویڤەلانکێن وان. ئێخسیرکرنا (58) کەسان.
هەروەسا کۆمەکا مەزن یا دەستکەفتییان، ژ چەکى و تەقەمەنییان، بەلێ مخابن دو پێشمەرگەیێن چەلەنگ هاتنە شەهید کرن (فەوزى رەمەزان ڕەشو، عەبدولستار صەدیق بناڤى).
داستانا فەوجا شەرانش.. سەرکەفتنەکا بەردەوام
هەر ب هەلکەفتا شۆڕەشا گولانێ، ل هەیڤا 5 ساڵا 1987ێ، پێشمەرگەیێن لیژنا ناوچا زاخۆ، ئێک ژ گرنگترین چالاکییێن وان، ستاندنا فەوجا شەرانش و چەند رەبییێن سەر ب فەوجێ ڤە بوو، وەکو رەبییێن (کوخێ ڕەش، سیارا گەورک)ى، زیانێن مەزن ب دژمنى کەفتن، کو پتر ژ (10) کوشتى، دەستکەفتى ژى پتر ژ (100) چەکێ کلاشینکۆڤ و گەلەک تەقەمەنییان، ئێخسیرکرنا (77) سەربازان، بەلێ جهێ داخێ بوو پێشمەرگەیێ قارەمان (صادق پساغا) هاتە شەهید کرن.
جه‌لال ئێسیانی، ل ساڵا 1983 د شه‌ڕه‌کی مه‌زن دا
ب برینداری دکه‌ڤیته ده‌ستێ دژمنی و ژیانه‌کا درێژ د زیندانێن به‌عسیان دا دبۆرینیت..!!
ب هەڤکارییا سەنتەرێ کۆماتە یێ دکیۆمێنتکرنا دیرۆکا شۆڕشێ، د چارچۆڤێ بزاڤ و چالاکییێن خوە دا، ل ڕۆژا 6/5/2022ێ ل گوندێ ئێسیا یێ سەر ب دەڤەرا باعەدرێ ڤە، سەنتەر دبیتە مێهڤانێ پێشمەرگە و زیندانیێ سیاسی جەلال حەسەن ڕەشۆ ئێسیانی، د دیداره‌کێ دا ل دۆر خەبات و بەرخوه‌دانا خوە ئاخفت و گۆت:
ل ساڵا 1963ێ ل گوندێ ئێسیا یێ سەر ب دەڤەرا باعەدرێ، قه‌زا شێخان ھاتیمە سەر دنیایێ، ل ساڵا 1974ێ پشتی شه‌ڕ دووبارە ل گەل ڕژێما عێراقێ دەست پێ کرییەڤە، گوندێ ئێسیا دبیتە دەڤەرەکا لەشکەری، مالباتا مە ل گەل خەلکێ گوندی نەچار دبن دچنە گوندێ بەربویرێ، پاشی دچنە گوندێ خوڕزا و دکەڤنە بەر گەفێن چه‌کدارێن حزبا کومۆنیستا ئیراقێ. ل ساڵا 1975 جاره‌کادی ڤەدگەڕیێنەڤە گوندێ خوە یێ کو ب ئێکجاری ژ لایێ ڕژێما ئیراقێ ڤه هاتبوو کاڤلکرن. ڕژێما ڕەگەزپەرستا ئیراقێ ل ساڵا 1977ێ نه‌ته‌وەییا ئێزدی و کرستیانێن کوردستانێ ب دارێ زۆرێ دگهۆڕیت و وان وه‌ک عەرەب تۆمار دکەت. ئه‌ڤ زۆردارییا به‌عسیا و په‌یدابوونا ناڤێ شەھید مەحموود ئێزدی، کاریگەرییەکا مەزن ل سەر مە چێدکەت و هه‌ستا مە یا نه‌ته‌وایه‌تی دشارینیت، ل ساڵا 1979ێ ل گەل ھژمارەکا گەنجێن گوندی ب ھاریکارییا پێشمەرگه‌یێ دێرین سلۆ خدر شانەکا ڕێکخستنا پارتی ب ناڤێ (خەلیفان) ب سەرپەرشتییا سالم ڕەشۆى مە ئاڤا کر، بەرپرسێ ڕێکخستنا دەڤەرێ یا نھێنی ژی میرزا کۆرۆ بۆزانی بوو.
د روینشتنا ل گەل کاک جەلالى دا، گەلەک بیرهاتنێن خوە ڤەگێڕان، کو د وی ده‌می دا گه‌له‌ک کار و چالاکییان ئه‌نجامدده‌ن و ئێک ژ چالاکییێن وان ئه‌و بوو، کو ل ساڵا 1982ێ ھاریکارییێ ل گەل فەرماندێ نەمر سلۆ خدر دکەن، کو ل گوندێ ئێسیا ھەلگرێن چەکێ ڕژێمێ ژ چەک بکەن. پاشی جەلال ل ساڵا 1983ێ دبیتە پێشمەرگە ل گەل ڕێکخراوا شه‌هید مه‌حموود ئێزدی، دروست (12) رۆژان پشتی وی په‌یوه‌ندی ب پێشمه‌رگه‌ی کری، ل رۆژا 22/5/1983ێ پشتی ڕێکخراوا وان دو چالاکییێن له‌شکه‌ری ل باعەدرێ و شێخان ئه‌نجامدده‌ت، ئه‌و خوە دگەھیننه ڕکاڤا ل نێزیک گوندێ باڵەتە و ل وێرێ خوه هشار دده‌ن. ڕێکخراوا وان هینگێ ژ (63) پێشمه‌رگەیان پێکدهات. د ده‌مه‌کی دا (6) هه‌لیکۆپته‌رێن له‌شکه‌ری دگه‌هنه سه‌ر سه‌رێ وان و هند ژ وان له‌شکه‌را به‌ردده‌نه دورێن و وان دورپێچ دکه‌ن و هند ژی وان ددەنه به‌ر شێلکێن ڕە‌شاش و ڕۆکێتان.
مخابن د ڤی شه‌ڕی دا، (8) پێشمه‌رگه شه‌هید دبن، کو ئێک ژ وان عوبه‌ید بامەڕنی کادرێ سیاسییێ ڕێکخراوێ بوو، ل گه‌ل (18) بریندارا، دو پێشمه‌رگه ژی ب برینداری دهێنه ئێخسیرکرن ژ ئالیێ له‌شکه‌رێ دژمنی ڤه، کو ئێک ژ وان ته‌مه‌ر شه‌مدین خه‌تاری و یێ دی ژی جه‌لال بوو.
پشتی ئێک ژ هه‌لیکۆپته‌را رۆکێته‌کێ دهاڤێژیته کاک جه‌لالی ئه‌و ب گرانی ل پشت و سینگ و حەفکا خوە بریندار دبیت و ژبەر برینا حەفکا خوە، بێھنا وی تەنگ دبیت و بایێ ھەناسا وی د برینا پشتا وی دا دەردکەڤیت. ئه‌و دکه‌ڤیته د ڕه‌وشه‌کێ دا، کو نه ده‌نگێ وی ده‌ردکه‌ڤیت دا گازی هه‌ڤالێن خوه بکه‌ت، نه‌ژى ده‌ستێ وی تڤه‌نگێ دگریت؛ دا به‌ڕه‌ڤانیێ ژ خوه بکه‌ت. ئێدی ھێدی ھێدی وی ئاگەھ ژ خوە نامینیت، بەلێ ئه‌و د وێ گه‌رمه‌گه‌رما شه‌ڕی دا، ب چاڤێن خوە دبینیت دەمێ شه‌هید عوبه‌یدێ کادرێ ڕێکخراوێ، به‌ری شه‌هید ببیت، ئه‌و کاغه‌ز و د‌کیۆمێنت و ناڤێن ڕێکخستییا دسۆژیت، دا کو نه‌که‌ڤنه ده‌ستێ دژمنی.
د وێ ڕە‌وشێ دا، کاک جەلال بێهۆش دبیت، لێ نەفەسەکا لاواز یا مای، له‌شکه‌رێن دژمنی به‌ر ب ویڤە دهێن و شێلکه‌کا گولله‌یان به‌ردده‌نه سه‌رێ وی. ئه‌و شێلکا گولله‌یان ب وی به‌ری دکه‌ڤیت یێ کو سه‌رێ وی پێڤه بوو و پرچا سه‌رێ وی دسۆژیت.
دو له‌شکه‌ر دگه‌هنه سه‌ر سەرێ وی و دبێژنێ ڕابه، لێ نه دشێت ڕابیت و نه‌ژی ئاخفتنا وی ده‌ردکه‌ڤیت؛ دا بێژیته وان ئه‌ز نه‌شێم ڕابم. چونکی خوینا برینا وى، د گه‌وریا وی دا هشک ببوو و هه‌م نه‌فه‌سا وی و هه‌م ژی ده‌نگێ وی نه‌ده‌ردکه‌فت. له‌شکه‌ره‌ک ژ وان قونتاخا تڤه‌نگێ ل گه‌وریا وى یا بریندار دده‌ت و لنگێ وی دگرن و دخڕینن و سەرێ وی ب بەرەکی دکەڤیت و خوینا کو د گه‌وریا وی دا خه‌تمی؛ دەردکەڤیت و پیچەک بێھنا وی سەردکەڤیت و دبێژیته وی له‌شکه‌ری گولله‌یه‌کێ ل من بده، من ته‌مام بکه. پشتى ھینگێ دەستێن وی ب پشتڤە گرێددەن و ڕادکه‌ن دهاڤێژنه د ھەلیکوپتەرێ دا.
ئه‌و جەلالى ب وان برینێن گرانڤه وی دبه‌نه شێخان و پاشی دبه‌نه ئه‌منا میسل، ل وێرێ ب وان برینان ڤه وی گه‌له‌ک ئه‌شکه‌نجه و ئازار دده‌ن. ئه‌و یێ برسییە و ب وان برینێن گران ڤه د خوینا خوه دا دگه‌ڤزیت. پاشی ژ وێرێ دبەنە ئیستخباراتا فرقا زاخۆ. ده‌ما وی ل فرقا زاخۆ دهاڤێژنه د زیندانێ ڤە، ئه‌و دبینیت کو (11) پێشمه‌رگەیێن دی ژی د وێ زیندانێ ڤه‌نه، ژ وان ھەڤالێ وی یێ پێشمەرگە تەمەر، ھەروەسا پێشمه‌رگەیێ ڕێکخراوا وان فەتەح شەمۆ، کو ل وی شه‌ڕی ڕزگار ببوو، بەلێ ل بویسه‌یه‌کا دی هاتبوو دیلکرن. هه‌روه‌سا محەمەد عەلی زاویتەیی، کو ئەو ژی ب برینداری ل ره‌خێ باکورمان ھاتبوو دیل کرن، دیسان شه‌ریف رەمەزان، کو ئه‌و ژی ب برینداری گرتبوو و برینا زکێ وی هه‌میا ڤه‌کری بوو، ل گه‌ل ھندەکێن دی ژی ل وێرێ هه‌بوون.
ل فرقا زاخۆ ژی ئه‌و ب هۆڤانه دهێته ئه‌شکه‌نجه‌دان و نه‌قیب حه‌سه‌نێ ئیستخباراتا فرقێ، کاره‌بێ ل برینێن وی دده‌ت و رۆژانه ئه‌و و هه‌ڤالێن خوه گه‌له‌ک ب دژواری دهێنه ئه‌شکه‌نجه‌دان.
وی ده‌می هنده‌ک دیلێن گرنگێن ڕژێمێ د ده‌ستێ شۆڕشێ دا بوون، وه‌کی د. عدنان عزاوییێ هه‌ڤالێ سه‌دامی، له‌وما شۆڕشێ بزاڤ کرن کو وان و ڤان پێشمه‌رگا پێک بگوهۆڕن، لێ دیاربوو ڕژێما به‌عس نه‌دڤیا چ زیندانیێن کورد به‌رده‌ت، تنێ دڤیا فێله‌کێ بکه‌ت و هه‌ڤالێن خوه رزگار بکه‌ت، له‌وما ڤێ بزاڤێ ژی سه‌رنه‌گرت.
پاشی وان (9) که‌سا پێکڤه ژ فرقا زاخۆ دبه‌نه ئیستخباراتا به‌غدا هۆبا پێنج و ل وێرێ وان ل گه‌ل (7) کەسێن دی پێکڤە دھاڤێژنە د ژوورەکا 2×2 مه‌تر. بۆ ده‌مێ سێ مه‌هان وان ل وێرێ گه‌له‌ک برسی دکه‌ن و ئه‌شکه‌نجه دده‌ن، ل مه‌ها 7/1984 وان ڕەوانەی دادگەھا کارتۆنیيا ب ناڤێ شۆڕشێ دکەن و حوکمێ ھەتا ھەتایێ بۆ کاک جەلال و کاک تەمەر دهێتە ڤەبڕین.
پشتی وان دبه‌نه زیندانا ئه‌بو غرێب، ئه‌و ل وێرێ هه‌می هه‌ڤالێن خوه دبینن، ژبلی محەمەد عەلی زاویتەیى و شه‌ڕیف رەمەزان کو ھاتبوونه سێدارەدان.
ل ساڵێن 1982ێ، و 1988ێ، دو لێبوورینێن گشتی ده‌ردکه‌ڤن بۆ زیندانیێن سیاسی، بەلێ جه‌لال و هه‌ڤالێ وى ته‌مه‌رى؛ ئازاد ناکهن ب وێ به‌هانه‌یێ، کو ل ساڵا 1977ێ نه‌ته‌وەیا وانا هاتییه گوهۆڕین و یێن بووینه عه‌ره‌ب، ئه‌ڤ لێبوورینه بۆ کوردانه. دیسان چه‌ند جاره‌کا لێبوورین بۆ عه‌ره‌با ژی ده‌ردکه‌فتن، بەلێ دیسان ئه‌و ئازاد نه‌دکرن و دگۆته وان هوین کوردن.
پاشی ئه‌و دهێنه ڤەگوھازتن بۆ زیندانا بادۆشێ ل میسل، ل وێرێ چه‌ند جارا بزاڤا ڕەڤینێ ددەن، بەلێ ئه‌و سه‌رناکه‌ڤن. ھەتا سەرھەلدانێ ل وێرێ دمینن. ل ساڵا 1991ێ جارەکا دی وان دبەنەڤە بەغدا و ل وێرێ دهاڤێژنه د زیندانا دز و جەردا و دەرمانکێش خرابکاران دا. ڕەوشا وان ل وێرێ گەلەک خراب دبیت.
ل 22/7/1995ێ لێبوورینەکا دى یا گشتی ژ لایێ ڕژێمێ دەردکەڤیت، لێ دیسا وان هه‌ردویا ئازاد ناکهن. پشتی ڤێ لێبوورینێ رژێما به‌عس داخویانییه‌کێ دده‌ت کو ل ئیراقێ چ زیندانیێن سیاسی نه‌ماینه. وەزیرا دەرڤە یا ئەمریکا یا وی ده‌می مادلین ئولبرایت داخویانییه‌کێ دده‌ت و دبێژیت: ئه‌م دێ شانده‌کێ هنێرینه زیندانێن ئیراقێ، دابزانین کانێ ئیراق ڕاست دبێژیت یان ژی هێشتا زیندانیێن سیاسی ماینه د زیندانێن وان دا. پشتی ڤێ داخویانیێ ڕژێما عێراقێ نەچار دبیت، کو جەلال و هه‌ڤالێ وی ته‌مه‌ری، پشتی (12) ساڵێن زیندانێ و ل 7/8/1995ێ ئازاد بکەت. ل ساڵا 1998 ئه‌و وه‌ک په‌نابه‌ر دچیته وه‌ڵاتێ نەروێژ و هه‌تا نوکە ب مال و زارۆک ڤه ل وێرێ دژیت، بەلێ هێشتا ب ده‌هان ساچمێن رۆکێتا به‌عسیا د لاشێ وی دانه.
خالد چەلکی
ئەو پێشمەرگێ ڕژێما تورکیا ب برینداری گرتی و ڕادەستی ڕژێما ئیراقێ کری
د روینشتنەکێ دا، سەنتەرێ کۆماتە یێ دەکۆمێنتکرنا دیرۆکا شۆڕەشێ، ل گەل پێشمەرگەیێ دێرین خالد چەلکی، دیدارەکا ڤیدیۆیی یا درێژ ل گەل ساز دکەت و خەبات و تێکۆشینا وی تۆمار دکەت. خالد عەبدلوەهاب چەلکی، یێ ناسیار ب خالد محەمەد سۆفی چەلکی ل ساڵا ١٩٥٧ێ ل گوندێ چەلکێ دەڤەرا کانیماسێ هاتییە سەر دنیایێ، خواندنا خوە هەتا پێنجێ سەرەتایى خواندییە، ل ساڵا ١٩٧٤ێ ل گەل محەمەد عەلی بناڤی ل هێزا بێتواتە بوویە پێشمەرگە. ل ساڵا ١٩٧٥ێ ناڤێ وی بۆ لەشکەرییا نەچاری هێت و دبەنە لەشکەرگەهێ غەزلانی ل میسل. ل ساڵا ١٩٧٦ێ ژ لەشکەرییا نەچاری دڕەڤیت و قەستا دەڤەرێ دکەت. ل هەیڤا ١٩٧٦⁄٧ ل گەل مستەفا مزووری دبیتە پێشمەرگە. پشتی (٧) مەهان ل گەل مەفرەزێ دمینیت، پاشی دهێتە بیرمانی، پشتی هینگێ ب هەفتییەکێ گەڕەکا دی بۆ دەڤەرا بەرواری بالا و دەڤەرا گولییا دەستپێدکەت، پشتی بەرپرسێ مەفرەزێ ئیسماعیل بامەڕنی نەساخ دبیت ل گەل وی ڤەدگەڕیتەڤە بارەگایێ لقێ ل سویلێ، جەهوەر نامق چەکەکی ددەتێ، ئەو ژی ل گەل هەڤالێن خوە ڕێبەرییا سەرکردایەتییا شۆڕەشی و نێزیکی (٥٠) پێشمەرگەیان دکەت و وان دبەنە رێونا و نەرمکێ، پاشی دچن سیداڤا، کوڕکا، بلێجانێ و وەرمێلێ. پشتی هینگێ دهێنە هنداڤ ئەرەدنا و سەرسنکێ و چالاکییەکێ ل دژی ئەمنا سەرسنکێ ئەنجامددەن و زیانێن مەزن یێن گیانی و ماددی دگەهیننە ڕژێمێ و بەرپرسێ ئێکەتیا قوتابیێن ئیراقێ ژی، کو بەعسییەکێ مەزن بوو دکوژن. پشتی هینگێ ل گەل جەهوەر نامق و هێزەکا پێشمەرگەی بەر ب دەڤەرا بەرێ گارێ دچن، پشتی ڤێ گەڕێ ل گەل جەهوەر و مستەفا مزووری ڤەدگەریتەڤە بێرمانێ. پشتی هینگێ بارەگایەکی ل کۆماتەی شکەفتا ئەجنا ئاڤا دکەن. پشکدارییێ د گەلەك داستان و شەڕان دا دکەت مینا: لێدانا رەبیا بادوولکێ ل هنداڤی گوندێ تشیشێ، چاندنا گوللەیەکا ئاربیجیێ ل بن کوچکێ بالاڤا سەربازێن ڕژێمێ، بویسا ل ناڤبەرا سەرتەنگێ و دهۆکێ، کو تێدا زیانێن مەزن دگەهیننە هێزێن ڕژێمێ، بەلێ ئەحمەد چەلکی د ڤی شەڕی دا بریندار دبیت. ل ڤەگەڕا خوە بۆ بێرمانێ، ل بنێ ئەلنکی دکەڤنە بویسا جاشێن شێخ سەلامى، مەحموود یوسف کەرپتی و یوسف ئەحمەد غلبیشی شەهید دبن، پشتی سیخوڕەکێ ڕژێمێ وان دبینیت، خەبەری دگەهینیت ڕژێمێ، د ئەنجام دا ل فڕۆکێن ڕژێمێ د ڕێکا وان دا ل ناڤبەرا میسکا و غولدیا هێزێ بەرددەن خوارێ، لێ بێ زیان دەرباز دبن. خالد چەلکی ل گەل محۆ گەودا و مستەفا مزووری، پشکداریێ د شەڕێ دۆستەکا ل دەڤەرا زێبارێ دکەت، د وی شەڕى دا حەسەن سەبری کێستەیی شەهید دبیت.
ل ساڵا ١٩٧٧ێ پشکدارییێ د شەڕێ هرۆرێ دا دکەت، هەروەسا ل سالا ١٩٧٨ێ پشکدارییێ د شەڕێ بێلمبیرێ دا دکەت، ل ساڵا ١٩٧٩ێ پشکدارییێ د بەرسینگگرتنا هێرشا دژمنی بۆ سەر بارەگایێ شۆڕشێ ل کۆماتەی دکەت. ل ساڵا ١٩٧٩ێ ل گەل مەفرەزا ئەحمەد چەلکی و محۆ گەودا، هەروەسا غازی زێباری دچنە ڕۆژهەلاتێ کوردستانێ، داکو پشکداریێ د کۆنگرێ نەهێ یێ پارتی دا بکەن. مهەکێ ل گەل جەهوەر نامق ل کەوبەری دمینیت، دوبەرەکی پەیدا دبیت، بەلێ خالد چەلکی پشکدارییێ د کۆنگرێ دا دکەت و ل مها ١٢/١٩٧٩ێ ڤەدگەریتەڤە کوردستانێ و ل گەل مەفرەزا ئەحمەد چەلکی ل سەر خەباتا خوە یا پێشمەرگاتیێ بەردەوام دبیت.
ل بهارا ساڵا ١٩٨١ێ ل گەل شەریف بێقۆلکی هەوڵ ددەن هندەك مینان ل دەوروبەرێن رەبییەکا کەڤن ڕاکەن، دا ب کەسێ ڤە نەپەقن، لێ مینەك د دەستێ وان دا دپەقیت و شەریف بێقۆلکی شەهید دبیت، خالد چەلکی ژی، ب گرانی ل هەردو ڕان و لاما خۆ بریندار دبیت. خالد چەلکی و عزەت ئاسهی ل گەل ئەحمەد بابیری ژ بۆ وەرگرتنا چارەسەرییێ، هەوڵددەن ب کەملیکێن سەختە د تورکیا ڕا بچن ڕۆژهەلاتێ کوردستانێ، بەلێ دهێنە گرتن، ل دەستپێکێ دبەنە گەڤەڕی، پاشی دبەنە جولەمێرگێ، ژ وێرێ ژی دبەنە ئەنقەرە، داکو ڕادەستی ڕژێما ئیراقێ نەهێن کرن، دبێژن کو ئەو ئیرانی نە، بەلێ ئەفسەرێن ئیرانی دهێنە نک وان ل سەر وان دبن شاهد کو ئەو پێشمەرگەیێن بارزانی نە، لەوما گەلەك لێدان و ئەشکەنجێ دبینن، پشتی شەش مها، فرچەى دکەنە کلیل و دەرگەهێ زیندانێ پێ ڤەدکەن و ژ زیندانێ دڕەڤن، بەلێ جارەکا دی تێنەڤەگرتن و وان د ڕێکا نسێنین و سلۆپی ڕا دهینن سنوورێ ئیبراهیم خەلیل و وان ڕادەستی ڕژێما ئیراقێ دکەن، دو ئەفسەرێن ئیراقی وان وەردگرن، ئێك ژ وان کورد بوو، ئەوێ کورد گەلەك شەقان ل وان ددەت و وان دهینتە فرقا زاخۆ، (٦) رۆژان ل فرقێ دمینن و وان گەلەك ئەشکەنجە ددەن، پاشی بۆ ئەمنا دهۆکێ دبەن، ل وێرێ ژی ب چاڤێن گرتی ڤە گەلەك ئەشکەنجە ددەن، دو کەس ل سەرێ وان ددەن، تژی دەڤ و دفنێن وان خوین دکەن، ڤەکۆلینێ ل گەل دکەن و جارەکا دی هەر لێددەن، هەتا بێهۆش دبن. ئەمنا ڕژێمێ ڕادەستکرنا کەس و کارێن وان، ئەوێن ل ناڤ شۆڕەشێ دکەتە مەرج، کو ژ سێدارەدانێ قوڕتال ببن، ئەو ژی نەچار دبن خۆ ڕادەستی ڕژێمێ بکەن. خالد چەلکی و عزەت ئاسهی پشتی (٧) هەیڤان دهێتە ئازادکرن، لێ ناڤێ خالد بۆ لەشکەرییا نەچاری دهێت و شەڕێ ئیراق و ئیرانی ژی یێ گەرمە، وی دبەنە بەرەیێ دێزفول، ژ وێرێ ڤەدگەریێت و جارەکا دی دچیتەڤە ناڤ ڕێزێن شۆڕشێ، ل دەستپێکێ دچیتە بارەگایێ لقێ ل کۆماتەی، ل ساڵا ١٩٨٢ێ ژ بۆ چارەسەرییێ دچیتە ڕۆژهەلاتێ کوردستانێ. پشتی ڤەدگەڕێیت، ل ڕێکخراوا شەهید زۆراب درێژییێ ب خەباتا خوە ددەت. پشتی ئەحمەد چەلکی دبیتە بەرپرسێ ڕێکخراوا شەهید سەعید سپینداری، جارەکا دی ڤەدگەڕیتەڤە ل گەل وی و هەتا ساڵا ١٩٨٨ێ ل گەل وێ ڕێکخراوێ دمینیت. ل ساڵا ١٩٨٨ێ دچیتە شیڤڕەزانی ل باکوورێ کوردستانێ، ل وێرێ دزانیت کو شەش کادرێن پارتی ژ لایێ پەکەکێ ڤە یێن هاتینە گرتن، گەلەك تۆڕە دبیت، لێ هۆشداری بۆ وی ژی دهێت کو دێ وی ژی گرن، ناچار دبیت ژ وێرێ بچیتە گەڤەڕی، پاشی دهێتە راژان، ل وێرێ ژی دچیتە سلێڤانا ل دەف داود بناڤی دمینیت، چیرۆکا گرتنا وان هەر شەش کادران ژ لایێ چەکدارێن پەکەکێ ڤە بۆ داودى ڤەدگێڕیت، پشتی هینگێ کاك سیداد بارزانی دهێتە دەف و پرسیارا وان شەش کادران ژێ دکەت. پشتی دو هەیڤان ڤەدگەڕیتەڤە باکوورێ کوردستانێ، ل ئەلمینی دمینیت، پشتی هینگێ ب رێیا محەمەد پیرۆ چەلکی دزانیت کو چەکدارێن پەکەکێ ئەو شەش کادر یێن ڕادەستی ڕژێما ئیراقێ کرین، لێ ڕژێما ئیراقێ جارەکا دی ئەو یێن ڕادەستی وان کرینەڤە و داخواز یا ژێ کری کو ئەو ب خوە وان بکوژن، ب ڤی ڕەنگی چەکدارێن پەکەکێ ل گۆرەی ڕێکەفتنا خوە و ڕژێما ئیراقێ ئەو هەر شەش کادرێن پارتی شەهیدکرن. خالد چەلکی پشتی سەرهەلدانێ جارەکا دی دگەل ئەحمەد چەلکی دبیتەڤە پێشمەرگە و هەتا سالا ١٩٩٧ێ ل دگەل وی دمینیت، پاشی دبیتە کادر ل لژنا ناوچا پەیمان ل کانیماسێ. ل ساڵا ٢٠٠٣ێ پشکدارییێ د شەڕێ ئازادییا ئیراقێ دا دکەت. خالد چەلکی پشتی خەباتەکا درێژ، برینداری، زیندانێن هەردو رژێمێن تورکیا و ئیراقێ، پشتی سەرەدەرییەکا هۆڤانە و ئەشکەنجەدانێ، ب پلا کادر یێ هاتییە خانەنشینکرن و هەتا نوکە ژی وەکو کادر ل لژنا ناوچا پەیمان یێ بەردەوامە ل سەر خەباتا خوە.
