گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
فهرهج كۆیستانی – باتمان – باكوورێ كوردستانێ
ژ ههولدانێن ئێورێن خوه یێن مۆدهرنبوونێ ڤه، ههما بێژه ههموو جههد و قركتاهلیا مه كوردان ژبهر پێویستیهكێ بوو و هێ ژی ولۆ یه. چمكی گاڤا، كو ئەم ب یێن ژ دهرڤهیی خوه حەسیابوون، حاسل د مووسل ره دهركهتبوو و دڤیابوو مه بلهزاندا ژبۆ ئەم بگهیشتانا خهلكێ. ڤێ دلینا دۆمدار ئا دهرهنگماینێ كربوو، كو مه ب چاڤێن شوورهكی ل خامهیا د دهست خوه ده ئان ژی ل كلاڤیهیا خوه بنێریا. رۆمانا مه ژی ژ ڤێ یهكێ نه بێپار بوو و دڤیابوو ببوویا كورتهیا گهشهدانێن جڤاكا مه. ژبهركو، دگهل ڤهدیتین و لهونێن دن ئێن ئەنجاما مۆدهرنیزمێ، ڤی لهونێ وێژهی، زمان و جڤاكێن دن بهر ب ههڤ ده قهدماندبوو و دگهل زمانهكی یهكگرتی، سهرێ وان بلند كربوو ل دارێ دنێ.
لێ گهلهكی ب دوور ژ وێ هێڤیا كو مه ژ رۆمانا كوردی دكر و قهدهرا وێ یا كو ئێدی ژ رۆمانێ وێدهتر ب رۆلا سۆسیۆلۆژیێ، دیرۆكێ، فولکلۆر ئان ژی بیۆگرافیێ رادبوو، ساڵا 2004ێ، لۆقمان ئایهبه یێ وێ هنگێ 23 ساڵی، رۆمانا خوه یا ئەول، یا ب ناڤێ «ژار لێ سهرمهست» ژ ناڤ وهشانێن بهلكیێ بهڵاڤ كربوو،كو رۆمانهكه دن بوو. ههگهر مرۆڤ 70 ساڵیا رۆمانا كوردی یا وێ هنگێ ژی د بیرا ههڤ ده بینه، ههیه كو ژ ناڤ وێ دیرۆكا كورت یهك ژ یێن ئەول به كو گهلهك موو بهردابوون ژ سهلهفێن خوه.
ئێ باشە چاوابوو و هین چاوایه، ئەڤ رۆمانا د داویا وێ ده تێ دیاركرن، ب تهنێ 13 ڕۆژ ل نڤیساندنا وێ چوونه د ناڤبهرا «12-25 ئاڤرهلا 2004»ێ ده هاتیيه نڤیساندن و ب ژێوهرگرتنهكه ژ فرانز كافكا دهست پێ دكه: “د شهرێ ناڤبهرا خوه و جیهانێ ده، ئالیگرێ جیهانێ به…»
چهندی كو مشت خهونهرهشك، مۆنۆلۆگ و چوون و هاتن به ژی لێ ههگهر مرۆڤ ڕۆژێن وێ وهكه “بهش” ب ناڤ بكه، ژ 5 ڕۆژان ئان ژی بهشان پێك تێ: شهمیێ دهستپێدكه و چارشهمێ دقهده. ههر وهكی (ئاڤرێلا) كو تێ ده هاتیيه نڤیساندن، ڤان 5 رۆژێن كو ڤهگێر سهرمهست وان دژی ژی گهلهك جاران تاڤیێن بهارێ تێن شایهساندن. وهكی دن، ژ دهریا، بایێ دهریایێ و بێزاریا ژ قهرهبالخیا ترافیكێ رهنگێ ستهمبۆلێ ل بهر چاڤێن مرۆڤ خێز دبن، لێ ناڤێ تو باژاری تێده ئاشكهره نابه. ژبهر ڤێ تایبهتمهندیا وێ یا مهكان تێ ده بنجلكری یه، مه د سهرنڤیسا خوه ده ئاماژه پێ كر كو “دل ههیه كو ببه یا گهلهك زمانان»لێ چێدبه كو ژبهر ناسنامهیا لهههنگان ئا (هۆمۆسهكسوهلتیيێ)به ژی كو سهرمهست ب ريیا مۆنۆلۆگان ل ڤێ یهكێ مكور تێ، ڤێ رۆمانێ خوهستبه مهكانێن وێ نهیێن زانین. چ كو ههر چهندی رۆمانهكه ئاڤانگارد و جودا به و دگهل چاخێ كو هاتیيه نڤیساندن و ههتا نها رێژهیا خوهندهڤان بهرههمێن ب كوردی بێ زانین ژی، وهكه جڤاتهكه ڕۆژهلاتی ئەم كورد نه ب تۆلهرانسن ژبۆ دیاردهیا هۆمۆسهكسوهلتیێ. بێگومان ئەڤ ژی هتیمالهكە، لێ سهقایا پۆستمۆدهرن ئا كو د تهڤاهیا بهرههمێ ده ب كهسایهتیا سهرمهست ب خورتی تێ هسكرن، ریێ خوهش دكه ژبۆ كو مهكانێن وێ نه زهڵال بن.
ژبهر تایبهتمـــــهندی و هـــهولدانــــا پۆستمۆدهرنیزمێ كو شكێ ژ ههموو بهرههمێن مۆدهرنیزمێ دكه و پێ ره گرنگیێ دده دهر،ناڤهندیتیێ، ب ئاوایهكی ژ ئاوایان دهێله كریزێن ههموو ناڤهندان ژی وهكی ههڤ بخویێن. واته، تێ ههیه هۆمۆسهكسوهلهكی ل پاریسێ ژی یهكی ل ئامهدێ ژی ههمان باندۆرێ ل مه بكن. ههر وهكی مهكان، ههمان خومامی ل سهر دهمێ ژی ههیه. ب تهنێ ههبوونا «رادیۆیهكێ»یا ل ژوورا سهرمهست و ژ بهر كو 1-2 جاران ب (تهلهفۆنا بانكهسۆر) خوه دگههینه رۆنایێ یان ژی پێ تهلهفۆنی دیا خوه دكه و ل دهرسێن خوشكا خوه دپرسه، دهێلن كو مرۆڤ ژ ڤان عوبژهیان تهخمیننان بكه كو دهما د رۆمانێ ده سالێن دهستپێكێ یێن سهدهیا 21ێ، واته سالێن 2000ی نه.
هین ب هوورگلیتر، ئەڤ رۆمان د وارێ هوورگلی و رهمزان ده ئەو چهندی چكووسە، مرۆڤ باش تێ دهرناخهبێ كا رۆمانهكه كوردی دخوینه یان ژی رۆمانهكه ل كوردی هاتیيه وهرگهراندن. ب تهنێ ناڤێن وهكه ژار، سهرمهست، دلشاد، رۆنا، لهیلا، سهرههد و سهلما یێن كو ناڤێن كوردی، ڕۆژهلاتی نه و چهند رێزكێن ژ ههلبهستهكه شێركۆ بێكهس یێن كو ل سهر وێنهیهكی جهارله جهاپلنن،كو ل ژوورا سهرمهستە، ئەو رهمزن مرۆڤ تێ دهردخه كو راستە رۆمانهكه كوردی یه. ههرچی سهلمایه خوشكا سهرمهستە، بهس جارهكێ دهما كو تهلهفۆنی دیا خوه دكه، ل دهرسێن وێ دپرسه و ژێ ب شوون ده ل دهرهكه دی نه ب ناڤ و نه ژی ئەو ب خوه دهرباس دبه. سهرههد ژی مرۆڤهكە ل كافهیهكێ ڕۆژبوونا وی تێته پیرۆزكرن، وێ هنگێ، سهرمهست، دلشاد، رۆنا و لهیلا ژی ل ههمان كافهیێ ل موزیكێ گوهداری دكن، یێ كو دسترێ ئانۆنسا ڕۆژبوونا سهرههد دكه و ژێ ره بهختهواریێ دخوازه. بهری وێ و پشتی وێ جارهكه دی پێژنا سهرههد ژی نایێ ههر وهكه یا سهلمایا خوشكا سهرمهست.
بلا ئەڤ ههردوكێن دن دهرێن، ئیجار ئەم بنهرن بێ كا تێكلیا سهرمهست ب ڤان ههر سێیێن دن ره چیه كو دكاره تهڤی وان ل كافهیهكێ روونێ و گوهـ ل موزیكهكێ بدێره. ههر چار پهڤره جڤاتهكه كچك دنمینن نه وسا؟ ههرچی جڤاتهكە ژ تاكهكهسێن خوه تشتێن چاوا دخوازه یان ژی تشتێن چاوا ل بهر وان دخه؟جڤاتهك، سهراقهت تشتێن ئەرێنی ژ تاكهكهسێن خوه دخوازه و پشتا خوه ب سهركهفتنێن تاكهكهسێن خوه ڤه دبهستینه. ب كورت و كورمانجی، رۆل و رستا دلشاد، رۆنا و لهیلایێ ژی ئەڤە د جیهانا رهشبین ئا سهرمهست ده. ههر چاران و ههڤالێ وان ژار، ئێ كو ئاخا گۆرنا وی هێ هشك نهبوویه، ههڤدو ل ههمان زانینگههێ ناس كرنه. سهرمهست، خوهندهكارێ ساڵا 3یان ئێ بهشا دیرۆكێ یه، رۆنایا دلكهتیا وی ژی خوهندهكارا ههمان زانینگههێ یه، بهس نهدیارە بێ چ بهشێ دخوینه. لهیلا ژی وێژهیێ دخوینه و دلشادێ كو ناڤێ وی باش لێ تێ، وێنهسازە. ناڤێ وی لێ تێ، ژبهر كهنگاڤا سهرمهست بههسا بێواتهبوونا ژیانێ، خوهكوژیێ و مژارێن وڤ. بهدبن دكه، ئەو ل بهر دلێ وی دچه و تێ و وی هان دده ژبۆ تاهم و چێژا ههبوون و ژیانێ سهح بكه.
ئێ كو ئاخا گۆرنا وی هێ هشك نهبوویه ئانكۆ، ژار. وی و سهرمهست بهری ساڵهكێ ههڤدو ناس كريیه. رۆژهكێ، ژبۆ ل دهرسێن خوه بخهبتن دچن ماڵا سهرمهست. ئاجز دبن، دلتهنگ دبن و دچن سووكێ ژ خوه ره ئالكۆله دكرن، لێ پشتره پر سهرخوهش دبن و ب ههڤ شا دبن. ههتا وێ هنگێ سهرمهست های ژ هس و ناسنامهیا خوه یا هۆمۆسهكسوهلتیێ تونهیه، لهو پۆشمان دبه. لێ ههرچی ژارە دبێژێ:»من نه ب سهرخوهشیێ، ب هش و دل كر».
ئەڤ بهرسڤ، دبه وهك خویا ناڤ ئێگر و دكه سهرمهست ب هێچ بكهڤه. جارهكێ، دو جاران، ژار جاردن ههمان تشتی ژێ دخوازه و ئێدی دهبار ناكه، ل كوشتنا وی دفكره. ئاخری، جارا داوین ل ماڵا ژار ب ههڤ شا دبن. سهرمهست ژههرا مشكان دخه ناڤ نانێ وی، ب دوره دهستێ خوه دخه قركێ ههتا كو روهـ ژێ دچه. لێ، ژبهركو شوونا تلیێن وی ستويێ وی رهش دكن، هنهك ژههرێ د دۆرا دێڤ دده و كتێب و دهفتهرێن وی گشان دخه چۆپێ.
رۆمان پشتی ڤێ بوویهرێ ب ڕۆژهكێ دهستپێدكه، كو سهرمهست ژ خهوا خوه هلدچهنه و ههر كو تێ بیرێ، ئەو بێهتر دانهیان دده دهستێ مرۆڤ د ههقێ ژار ده. ژار، واتهیهكه ئەپیك ل (خوهكۆژی)یێ باركریه و خوهكۆشتنا ل پێشبهری جهماوهرهكێ یهك ژ خهیالێن وی بوویه. ههڤاههنگی ڤێ، مهراقهكه وی یا زێده ههبوویه ل سهر خوهندنا نۆتنامهیێن داوین ئێن هونهرمهندێن خوهكۆژ. ئەڤ تایبهتمهندیێن هانێ، كو ل جهم سهرمهست ژی ههنه، كارێ وی هێسانتر دكن ژبۆ كهس شكێ نهبه سهر وی،كو ههڤالێ خوه كۆشتيیه، بهلكو ههڤالێ وی خوه كۆشتيیه.
سهرمهست رۆژا 3یان ژ بۆ سهرساخیێ دچه سهردانا دێ و باڤێ ژار. دێ و باڤێ ژار ژێ دخوازن كو ئەو دگهل وان شیڤێ بخوه، دچه دهستێن خوه بشۆ. لێبهلێ، چاڤێن وی ل ژوورا ژار ئاسێ دبن، ل گیتارا وی، ل وێنهیێ وی ب دیوار ڤه هلاوستی. وێ كێلیێ ب ڤێ مۆنۆلۆگێ ل خوه مكور تێ: «من ل ڤر ژاهرا مشكان دا ته؟ ژاهرا مشكان! گرێز ل ڤر ژ قركا ته ههركی ئەردێ؟ تو چ قاسی تهنگژی ههڤال،…»ههتا وێ كێلیێ گهلهكی ب هۆستایی دكاره پێكهاتنا بوویهرێ ڤهشێره و مرۆڤ وهكی خوینهر تو شكێ ژێ ناكه. ههتا بهری وێ، ژبهركو پۆلیس ژ شوونا تلیێن ل ستویێ ژار هنهكی گومان دكن، بانگ لێ دكنێ دا كو ئەو بچه بهرسڤا چهند پرسێن وان ئێن فۆرمالیته بده. ژبهركو ڤێ ئارمانجا خوه وهكی بهرسڤا پرسێن فۆرمالیته ب ناڤ دكن، سهرمهست گهلهكی زڤێر دبه. بهس، پشتی ب ریا مۆنۆلۆگێن خوه ل بوویهرێ مكور تێ، كو هێدی هێدی رۆمان بهر ب داویێ ڤه دچه، ئەو خوه ئاماده دكه دا وێ خهیالا ژار پێك بینه. رۆژا چارشهمێ، دگهل رۆنا، دلشاد و لهیلایێ دێ بچن كۆنسێرتا كۆمهكه رۆجكێ. ههر سێ ب ههڤ ره تێن ماڵا وی ژبۆ كو وی ببن. خوه قهنج دشۆ و دخهملینه، دهما ل ماشینهیێ سوار تێ، رۆنا ژ زهربوونا دێمێن وی، ژ ساربوونا دهستێن وی یێن رجفی دترسه، لێبهلێ گۆمانا تشتهكی ژێ ناكه. دچن ستادیووما كو كۆنسهر دێ لێ پێك بێ، بهری كو موزیسیهن دهست پێ بكن، دهردكهڤه سهر دكا وان و دهمانچهیا خوه ژ بهر خوه دهردخه، بهرا سهرێ خوه دده و خوه دكوژه. ب ڤی ئاوایی داوی ل رۆمانێ تێ.
د دهقێن هۆناكی یێن وهكی چیرۆك و رۆمانێ ده، رێزه بوویهر ههنه كو تێكلداری بوویهرێن بنگههینن. ژبۆ ڤێ رۆمانێ ژی مرۆڤ دكاره بههسا 3 بوویهرێن بنگههین بكه. لێ، ژبلی خوهكۆشتنا سهرمهست ئا ل پێشبهری جهماوهرا ل كۆنسهرتێ، ههر دویێن دی بهرێ پێك تێن و ئەم ب ریا بیرانینێن سهرمهست های ژ وان دبن. مینا، بههڤشابوونا وی یا دگهل ژار كو دبه سهدهم ئەو وی بكوژه و مینا خوهكوژیێ بده نیشاندان. تهڤی كو سهرمهست كاراكتهرهكی گوهێربارە و ژ كریارا خوه یا بههڤشابوونێ پۆشمان دبه ژی، ژ بهرهڤاژی وی، ژار یهكی بێهتر زهڵالە كو شیایه بێژه من بههمدێ خوه ئەڤ یهك كر و ل گۆری سهرمهست وێرهكترە ژی كو خهیالا وی یا خوهكوژیا ل پێشبهری جهماوهرهكێ، وهكه میرات ژ سهرمهست ره دمینه. ههرچی سهرمهستە، فیۆدۆرێ (تێبینیێن بنێ ئەردێ) و گرهگۆر سامسایێ (ڤهگوههرین)يێن فرانز كافكا تینه بیرا مرۆڤ، كو مرۆڤ ب ڤێ رهخنه پرسا وی ژی دكاره ڤێ باندۆرا كافكا ئەسك ببینه: «د هوندرێ ڤێ گهردوونا بێ سهر و بێ بن ده، مرۆڤ نه ب قاسی سهرێ دهرزیهكێ یه. لێ ئەڤ مرۆڤێن تونه وێ ب چیێ خوه باوهر ببن؟ بێگومان ب مهژیێن خوه. لێ مرۆڤنۆ، هوون د ناڤ ڤێ تهڤگهرا بێداوی ده، بداوی نه. سهدهما ههبوونا وه، مهژیێ وهیه، لێ ئەڤ مهژی ئێدی دبه قساسێ وه. پێشیێن مه لاور بوون. ئەم ژ شكهفتێ دهركهتن و مه شارستانی ئاڤا كر. یێن ئەم ئانی ڤی هالی مهژیێ مه یه…».
یا ژۆربهری رهخنهیهكە ل دژی نرخێن شارشتانیێ. لێبهلێ، ئەڤ شارشتانی ناڤهندا هورۆپییه و سهرهرا ئەڤ رهخنه دكاره ببه كورتترین پۆختهیا ڤێ رۆمانێ ژی كو بوویه مۆتڤاسیۆنا نڤیساندنا رۆمانهكه وهرهنگ، یا كو چێدبه ب هێسانی ل ههمی زمانان بێته وهرگهراندن، بهس ریسكهكێ ژ ب خوه ره تینه. راستە، ممكنە رۆمانهكه كوردی ژی ب پهرسپهكتیفهكه مینۆر بێ نڤیساندن و بالا مه بده تهمایا ژیانا كهسێن هۆمۆسهكسوهل. لێبهلێ، ئەڤ دێ چهندی ل رهوشا رۆمانا مه، وێژهیا مه و رهوشا گشتی یا ههبوونا مه بكه، جهێ پرسێ یه. چ كو مه كوردان هێ پێناسهیهك، ستاتویهك نینه. دژبهریا ب ههمی نرخێن شارشتانیێ ره ژی ،كو مهبهست ژێ (مۆدهرنیزم)ه،چێدبه كو نه ل مفایا مه به. ئان ژی ژ بهرهڤاژی كاراكتهرێن بهدبین كو ژ دێڤلا ناسنامهیا خوه بدن قهبوولكرن، بهلكو دهست ژ تێكۆشینێ دكێشن و پێ ره ژی خوه دكوژن، ژبۆ مه نه ههوجهترن كاراكتهرنه تێكۆشهر؟
