گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
ئیبراهیم ئەبو عەواد
وه‌رگێڕان: مه‌تین
ڕەخنا رەوشەنبیری نە ب تنێ شرۆڤەکرنا سیستەمێن رەوشەنبیری یێن ڤەشارتی د تێکستێن ئەدەبی دا یە، بەلکو هەلوەشاندنا هزرێن فەلسەفی یێن جهگرتی د وێنێن داهێنانێن هونەری دا یە، ڤەگەڕاندنا وان بۆ شێوێن وان یێن سەرەتایی د ڕاستییا ڕۆژانە دا و ڤەگەڕاندنا وان بۆ رەهێن وان یێن جڤاکی د بویەرێن ژیانێ دا. رەوشەنبیری نە کۆمکرنا پەیڤان و خەملاندنا گۆتنان و نەخشاندنا واتایانە، بەلکو بەرجەستەکرنا هشیارییا جڤاکی یە د ناڤبەرا تشتێ هەیی و تشتێ پێدڤی یە هەبیت.
ل سەر رەوشەنبیریێ ب شێوەکێ تایبەت
هەر حالەتەکا داهێنانێ تێکهه‌لبوونا روحا دەقی و روحا جڤاکی یە، کو دبیتە ئەگەرێ دەرئێخستنا ناڤەرۆکا دیرۆکێ ب شێوەیێ تاکی و گرۆپی، دیارکرنا گوهۆڕینێن کریارا جڤاکی یا دیرۆکی و شارستانی و دەرئێخستنا درێژبوونا دەستهەلاتا کارێ ئەدەبی ب شێوەیێ ئاسۆیی و ستوونی.
ڕەخنەیا رەوشەنبیری نە مۆدەیەکا دەربازبوویی یە، نە ژ نشکێڤە هاتییە، د ڤالاهیێ دا دروست نابیت، بەلکو ئەزموونەکا مرۆڤایەتی یا تەمامە، کو رەهێن وێ یێن جڤاکی یێن کویر هەنە و ژێدەرەکێ سەرەکی یێ زانینا ڤەشارتی یە د هویربینیێن جڤاکی دا، دوبارە بەرهەمئینانا پەیوەنديیێن جڤاکی یە وەک ئامرازێن زمانی بۆ شرۆڤەکرنا چەمکێن زال ل سەر ڕاستییا ڕۆژانە، دوبارە داڕشتنا پلەبەندییا پیڕامیدی (هەرەمی) یە وەک میکانیزمێن رەوشەنبیریێ بۆ ڕاڤەکرنا گۆتارا سەردەست ل سەر بویەرێن ژیانێ.
ئەگەر جڤاک دەستهەلاتا خۆ یا پێزانینێ ژ ژێدەرێن زانینێ وەردگریت، ڕەخنا رەوشەنبیری هێزا خۆ یا سیمبۆلیک ژ رەهێن خۆ یێن جڤاکی وەردگریت. ئەگەر دەستهەلاتا پێزانینێ و هێزا سیمبۆلیک تێکهه‌ل ببن، لێڤه‌گه‌ڕا (مەرجەعییەت) زمانی دێ د داهێنانا ئەدەبی و هشیارییا جڤاکی دا پێکڤە پیرۆز بیت، لەشێ زمانی دێ بیتە لێگەریانەکا بەردەوام ل دویڤ واتایێ و بەرجەستەکرنەکا بەردەوام یا سیستەمێن رەوشەنبیری یێن شیای کۆمکرنا ناڤەندی و کەناری.
هەر پرۆسەیەکا ڕەخنەیی نابیتە سیستەمەکا ژیاری یا یاسایی هەتا کو نەڕابیت ل سەر پرسیارکرنا سیستەمێن رەوشەنبیری د گوهۆڕینێن دەم و جهى دا د ناڤ کارێ ئەدەبی دا، پشت نەبەستیت ب دروستکرنا خالێن هەڤسەنگیێ د ناڤبەرا زانین و دەستهەلاتێ دا د ناڤ زمان و جڤاکی دا پێکڤە، ب ڕامانا کو زمان و جڤاک هەردو وارێن گرنگن یێن رەوشەنبیریێ، نە وەک هزرەکا دیار و سیستەمەکا ڤەشارتی و پەرگالەکا هەبوونێ.
ئەگەر جوداکرنا واتا و پێکهاتێ د لەشێ زمانی دا دبیتە ئەگەرێ هەرفتنا کارێ ئەدەبی، جوداکرنا گیان و مادێ د ڕەخنا رەوشەنبیریی دا دبیتە ئەگەرێ هەرفتنا هشیارییا جڤاکی. ئەڤە دیار دکەت پێدڤییا یەکگرتنا د ناڤبەرا لێڤه‌گه‌ڕێن هزری و جڤاکی دا، ژ بۆ ئازادکرنا ناخێ مرۆڤی ژ دەستێ سیستەما بکارئینانێ یا خەنقاندی گیانێ جڤاکی، ئازادکرنا ناسناما دەربڕینا هونەری ژ پارچەیێن تەقینا زمانی کو گیانێ دەقی دهەڕفینن و ڤەگوهاستنا وی بۆ گۆتارەکا زانینی یا خەیالی یا نەشیای لێکدانا ڕەسەنایەتی و هە‌ڤچەرخیێ ژ ئالییەکی، نویخوازی و پشتی نویخوازیێ ژ ئالیه‌كێ دی.
تێکهه‌لبوونا گیانێ تێكستى و گیانێ جڤاکی ئارمانجا وێ کۆلانا ل دویڤ سیستەمێن رەوشەنبیری یە د هشیارییا جڤاکی دا ب بکارئینانا زمانی وەک ئامرازەک بۆ کۆلانا د تشتێ ڤەشارتی و کەنارگرتی و ژبیرکری دا، کو دبیتە ئەگەرێ چالاککرنا ڕەخنا رەوشەنبیری وەک سیاسەتەکا زمانی، میتۆدەکا هەبوونێ، ناڤەندەکا شارستانی، مەرجەعییەتەکا زانینێ و چالاککرنا پرەنسیپێن مرۆڤایەتی د رەهێن جڤاکی یێن ڕەخنا رەوشەنبیریی دا. ئەڤ چالاککرنا دوجار پالددەت پرۆسا ڕەخنەیی بەر ب چڕبوونێ ل سەر بارکرنا هزری نە هەلگرێ زمانی، ئانکو: چڕبوون ل سەر ڕامانێن کویر و جۆرێن ڤەشارتی و پەیامێن نەدیار د کارێ ئەدەبی دا وەک بوون و دویر ژ سەرسامبوون ب جوانیێن تێكستى و هۆزانڤانییا زمانی و گەشبوونا پەیڤێن خەملاندی و برسقینا وێنێن هونەری یێن سەرسوڕهێنەر.
ڕەخنا رەوشەنبیری نابیتە سیستەم و پەرگال هەتا کو کریارێن سۆتنا هزری و تەقینا زانینی د ناڤ زمانێ کارێ ئەدەبی دا نەدەرخینیت، نەخاپینیت ب گەشبوونا چارچۆڤێ و برسقینا وێنەیێ. ناڤەرۆکا کارێ ئەدەبی د کاکلا ناڤخۆیی یا نهێنی دا یە، نە د دیمەن و رەوانبێژی یانکو بەلاغەتا زمان و جوانییا شێوازێ وی دا یە.
رەهێن جڤاکی یێن رەخنا کەلتۆری نە ب تنێ چاڤکانیێن هزری و دیرۆکی نە، بەلکو ئەو ژی ناسنامێن تاکەکەسی و کۆمێ نە، ناسناما مرۆڤی نابیتە دەستهەلاتەکا زانینێ هەتا نەهێتە تاقیکرن و ڤەکۆلین، ئەڤە پێدڤی ب گوهۆرینا نیشانێن زمانی یە بۆ تەوەرەکێ سەرەکی د ناڤبەرا سیستەمێ ڤەشارتی و سیستەمێ دیار، دیارکرنا سروشتێ لڤینا وان د مەیدانا زمانڤانی و وارێ جڤاکی دا ب شێوەیەکێ هەڤدەم و دویڤ ئێک.
زمان چالاکییەکا جڤاکی یە، جڤاک گۆتارەکێ زمانی یە، نەشێین هەردویان د وارەکێ زانینێ دا بهەلینین ئەگەر نە ب رێکا رەخنا کەلتۆری بیت، یا کو دوبارە داڕشتنا لۆژیکێ زمانێ نیشانی دکەت ب لڤاندنا ناڤەندێ و جهـ ــ گوهۆرینا کەنارا، ژ بۆ گوهۆرینا کارێ ئەدەبی بۆ رێبازەکا رەخنەیی یا بەردەوام، گوهۆرینا راستیێ بۆ چالاکییەکا کەلتۆری یا هەردەم، کو دبیتە ئەگەرێ شرۆڤەکرنا چاڤکانييێن هزری د چارچۆڤێ دیرۆکی و شارستانی دا، جوداکرنا سیستەمێن کەلتۆری یێن زاڵ ژ یێن پەراوێزکری، جوداکرنا هشیارییا جڤاکی یا نها ژ یا وندابوويی.
ئەڤ یەکە پێدڤی یە ژ بۆ دیارکرنا پێشکەفتنێن کەلتووری د ناسناما جڤاکا مرۆڤی دا، دیارکرنا گوهۆرینێن جڤاکی د دەستهەلاتا دەقێ ئەدەبی دا. کەلتۆر بێ پیڤەرێن رەخنەیی نینە، جڤاک بێ لڤینا کەلتووری یا مرۆڤی نینە. ئەڤە پێدڤی ب رویتکرنا سیستەمێن کەلتۆری یێن خەیالی یە، و جوداکرنا وان ژ سروشتێ راستییا رۆژانە، یا کو پێدڤی یە ژ پاشماوێن هشیارییا درەو و دەرئێخستنێن سیستەمێ بکارهێنانێ پاقژ ببیت. رەخنا کەلتۆری دێ هەر هەوڵدانەک بیت ژ بۆ پاقژکرنا گیانێ تێكستى و گیانێ جڤاکی ژ مادییەتا میکانیکی یا بەرژەوەندی.
