گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
حه‌جی جه‌عفه‌ر
هەلبەت وه‌رگێڕان هونەر و شیانن، هونەرە؛ چونكی هندەك شیانێن هونه‌ری پێ دڤێن، وەكو: هەلینانان و دانانا پەیڤان، یاریكرن ب رست و پەیڤان، خۆشكرن و سڤكرنا زمانی، چەوانییا گەهاندنا ناڤەرۆك و مەبەستا تێكستێ … شیانن، چونكی فەرە وەرگێری شیانێن هەردو زمانان هەبن، ئانكو هەردو زمانان بزانیت، یێ ژێ دهێتە وه‌رگێڕان و یێ بۆ دهێتە وه‌رگێڕان. هەروەسا هەتا رادەیەكێ د وی بابەتی دا یێ شەهرەزا بیت، ئەوێ ل بەر دەستێ وی. دڤێت وەرگێر د وەرگێرنا خۆ دا یێ هشك و رەق نە بیت، پەیڤان د دەستێن خۆ دا بكەتە هەڤیر، چەوا وی دڤێت وەلێ بكەت. هەروەسا وەرگێر، وه‌رگێڕانەكا پەیڤ پەیڤكی. (حرفی) نە كەت، بەلكو تێكستا مەبەست باش بخوینیت، باش تێبگەهیت، پاشی ب زمانەكێ وەسا خۆش و سڤك وەرگێریت، كو خویندەڤان هەست نە كەت یێ تێكستەكا وەرگێرایی دخوینیت، بەلێ فەرە وەرگێر ژ ناڤەرۆكا ئورجینال دەرنەكەڤیت .
بابەت:
ئەز دێ بابەتێ خۆ كەمە پێنچ خال:
1- خالا ئێكێ، وه‌رگێڕان ژ عەرەبی بۆ كوردی.
2- خالا دویێ، وه‌رگێڕان ژ كوردی بۆ عەرەبی.
3- خالا سێیێ، وه‌رگێڕان ژ ئەلمانی بۆ كوردی
4- خالا چارێ، وه‌رگێڕان ژ فارسی بۆ كوردی.
5- زمانێ وه‌رگێڕانێ.
- ژ بۆ خالا ئێكێ، مە وەرگێرا (حجی جعفر) وەرگرت، یا كو ل رۆژناما ( العراق )، ژمارە (135)، سالا 1990ێ ل بەغدا بەلاڤكری. هەروەسا گۆتارەكا دی یا وی، یا د رۆژناما (وار) دا، ژمارە (459)، سالا 2011ێ هاتییە بەلاڤكرن . ئەڤ هەردو گۆتارە، هەم هەڤبەركرنە د ناڤبەرا گۆتنێن مەزنێن كوردی و عەرەبی دا، هەم ژی د هەمان دەم دا وه‌رگێڕانە ژ عه‌ره‌بی بۆ كوردی، بۆ نموونە:
گۆتنەكا عەرەبی هەیە دبێژیت: (اذا انت امیر وانا امیر، مین بیسوق الحمیر)، هەكە مە ئەڤ پەندە پەیڤ پەیڤ وەرگێرا، دێ یا هۆسا بیت: (هەكە تۆ میر بی و ئەز میر بم، كی دێ كەری هاژۆت). ئەڤ وه‌رگێڕانە یا دروستە، بەلێ یا دروستر ئەوە، وەرگێر ل پەندەكا كوردی بگەریێت، كو هەمان رامانا پەندا عەرەبی بدەت، چونكی وه‌رگێڕان ژ پەندێ بۆ پەندێ یە، وەكو: (ئەز چیا و تۆ چیا، گولك ما بێ گیا) هەكە ئەم بەرێ خۆ بدەینە هەردو پەندا، دێ بینین پەیڤێت وان ژ ئێك جودانە، د پەندا عەرەبی دا، پەیڤێن: (ئەمیر و حمیر) هاتینە، د یا كوردی دا، (چیا و گولك) هاتینە، لێ هەمان رامان و ئانكو ددەن.
یان پەندا عەرەبی یا دبێژیت: (ما حدا بیقول عن زیته عكر)، هەكە مە وەرگێرا كوردی دێ یا هۆسا بیت: (كەس نا بێژیت، زەیتا منا شێلی یە). ئەڤ وه‌رگێڕانا پەیڤ پەیڤ، رامانا خۆ ددەت، لێ باشتر ئەوە، ئەم پەندەكا كوردی بەرامبەری یا عەرەبی بینین، داكو باشتر رامانا خۆ بدەت، وەكو ڤێ پەندا دبێژیت: (كەس نا بێژیت، دەوێ منێ ترشە). هەرچەندە پەیڤ ژ ئێكودو، ب دوور كەڤتن، لێ رامانا وان نێزیكتر لێهات. پەندەكا دی یا عەرەبی، یا كو دبێژیت: (خیر الامور اوسطها). ب هزرا من هەكە مە ئەڤ پەندە پەیڤ پەیڤ وەرگێرا سەر زمانێ كوردی، رامانا خۆ باش نادەت، لەوما باشترین وه‌رگێڕان ئەم ل پەندەكا كوردی بگەریێین، كو بەرامبەری وێ بیت، وەكو: (مرۆڤ نیڤا داری بگریت) یان: (نە شیش بسۆژیت، نە ژی كەباب). هندە پەند ژی هەنە، گاڤا مرۆڤ پەیڤ پەیڤ وەردگێریتە سەر زمانێ كوردی، ب تەواوی رامانا خۆ ددەت، وەكو ڤێ پەندێ : (الجدران لها اذان). ب كوردی دێ بیتە: (دیوار بگوهن).
- بۆ خالا دویێ مە پرتووكا (پەندێن بەراورد د ناڤبەرا كوردی و عەرەبی و ئینگلیزی) دا وەرگرت، ژ تێكستا: ره‌فیق محه‌مه‌د سه‌عید و عه‌بدولسه‌تار فه‌تاح، ئەڤ پرتووكە دو پشكن: پشكا ئێكێ، تەرخانكرییە بۆ هەڤبەركرنا پەندێن كوردی و عەرەبی، پشكا دویێ، تەرخانكرییە بۆ هەڤبەركرنا پەندێن ئینگلیزی و عەرەبی و كوردی. ئەڤ پرتووكە بێ سالا چاپێ و جهێ چاپكرنێ هاتییە چاپكرن، هەروەسا دو ژێدەر ب تنێ بێ لاپەرە بۆ هاتینە تێكست. ئەڤ خالە بەرەڤاژییا خالا ئێكێ یە، ئەڤێ خالێ پەندێن كوردی كرینە عەرەبی، وەكو ڤێ پەندا كوردی؛ یا كو دبێژیت: (ئاگر ژ دەهمەنا مرۆڤی، بەردبیتە مرۆڤی). دەما نڤیسەرا وەرگێرایە عەرەبی، هۆسا وەرگێرایە: (الحمی تجی من الرجلین). دیارە نڤیسەرا د وەرگێرا خۆ دا ئارمانج نە هنگاڤتی یە، چونكی ئانكویا پەندا كوردی ل ڤێرە ئەوە بێژیت، خرابی ژ مرۆڤ و خزمێن مرۆڤی د گەهنە مرۆڤی، لێ یا عەرەبی دبێژیت، تا ژ هەردو پێن مرۆڤی دهێت. دیارە، كو رامانا پەندا كوردی ب دروستی نە هاتییە وه‌رگێڕان. ئەو پەندا عه‌ره‌بی ئەوا ل ڤێرە باشتر جهێ خۆ بۆ پەندا كوردی دگریت ئەڤەیە: (الاقارب عقارب) یان (ما تجی المصائب الا من القرائب). نڤیسەرا پەندەكا دی یا كوردی هۆسا وەرگێرایە سەر زمانێ عه‌ره‌بی. پەندا كوردی دبێژیت: (ب ئەزمانێ خوەش، مرۆڤ ماری ژ كونێ د ئینتە دەر)، ئەوان هۆسا وەرگێرایە: (حلی لسانك وكل الناس خلانك). رامانا پەندا كوردی ل ڤێرە ئەوە، كو مرۆڤ ب زمانێ خۆش دشێت هەر مرۆڤەكی، گیانەوەرەكی … نەرم بكەت و قانع بكەت، لێ پەندا عه‌ره‌بی دبێژیت، ب زمانێ خۆش هەر كەس دێ بیتە هەڤالێ تە. ئەز نابێژم كو ڤێ پەندێ سەدا سەد جهێ خۆ نە گرتییە، بەلێ یا باشتر ئەڤەیە: (الكلمة الحلوة تندر الحیة من جحرها). هەردو نڤیسەر پەندەكا دی یا كوردی ب ڤی رەنگێ خوارێ وەردگێرنە سەر زمانێ عه‌ره‌بی: (دەستێ ب تنێ دەنگ ژێ ناهێت)، ئەوان هۆسا وەرگێرایە: (حزمة حطب ما تنكسر). ب هزرا من گۆتنا عه‌ره‌بی ئەوا دبێژیت: (ید واحدة ما تصفق) باشتر جهێ خۆ دگریت.
- بۆ خالا سێیێ، كو ژ زمانێ ئەلمانی بۆ زمانێ كوردی هاتییە وه‌رگێڕان، مە دو سێ نموونە ژ تێكستا دكتۆر سالمێ جاسم وەرگرتینە، ئەوا د كۆڤارا (هاڤیبوون)، ژمارە (10)، سالا 2002ێ دا هاتییە بەلاڤكرن:
A_ wir kehrten von dem Besuche des (Hauptling)sderBadinan Kurden Zuruck.L9
دكتۆر سالمى هۆسا وەرگێرایە: (ئەم ژ سەرەدانا كوردێن بادینان زڤڕین)، دكتۆری پەیڤا (هاوپتلینك) ئەوا د ناڤبەرا دو كڤانان دا وەرنەگێرایە، كو نابیت وەرگێر ژ بیر بكەت، چونكی رامانا رستێ هەمی یا د وێ پەیڤێ دا. (هاوپتلینك) ئانكو سەرۆك یان مەزن، لەوما دڤێت رستە هۆسا بێتە وه‌رگێڕان: (ئەم ژ سەرەدانا مەزنێ بادینانییا زڤڕین)، چونكی یێن چووینە سەرەدانا مەزنێ بادینان ب تنێ… دكتۆری ئەڤ رستا خوارێ ژی، هۆسا وەرگێرایە: zwischen den Osmanly und den (Teufels leuten) .L12.
دكتۆری هۆسا وەرگێرایە: د ناڤبەرا ئوسمانی و مرۆڤێن شەیتانی. هەكە وەرگێر پەیڤ پەیڤ وەرگێریت، دێ وەكو دكتۆری وەرگێریت، لێ چونكی شەیتانی مرۆڤێت خۆ نینن، لەوما باشترە گرێكا (توویفل لوویتە) ئەوا د ناڤبەرا دو كڤانان دا، هۆسا بێتە وه‌رگێڕان: (شەیتان حەبین یان شەیتانپەرێس). رستە دێ هولێ هێت: (د ناڤبەرا ئوسمانییا و شەیتان حەبینا یان شەیتانپەرێسا دا).
ئەڤ رستا دی ژی دكتۆری هۆسا وەرگێرایە: (Emir) Ich bin ein Armer (Priester) .L236
(ئەفندی ئەز شێخەكێ فەقیرم). ل ڤێرە پەیڤا (ئەمیر) هەر دێ مینیت ئەمیر، نابیتە ئەفندی. ئەما پەیڤا (پریستەر) ئەوا د ناڤبەرا دو كڤانان دا بۆ دیندارێن دینی بكارتێن، چ شێخ بیت، چ مەلا بیت، چ قەشە بیت، چ پیر بیت …، ل ڤێرە نابیتە (شێخ)، دێ بیتە (پیر)، چونكی ئەوێ د ئاخڤیت پیرە، نەكو شێخە. دێ بێژیت، (ئەمیر، ئەز پیرەكێ فەقیرم).
- بۆ خالا چارێ، كو وه‌رگێڕان ژ فارسی بۆ كوردی یە، مە گۆتارا: م. هـ. شڤان قاسم حه‌سه‌ن وەرگرت، ئەوا د كۆڤارا پەیڤ دا، ژمارە ( 66)، سالا 2013ێ دا بەلاڤبوویی.
ئا. رستا فارسی: (چاه مكن بهر كسی، اول خودت دوم كسی). وەرگێری ئەڤ رستە هۆسا وەرگێرایە: (یێ تەلیەكێ بۆ ئێكی ڤەددەت، ئەو بۆ خۆ دێ كەڤیتێ). باشتر ئەوە بێژیت: (یێ بیرەكێ بۆ هەڤالێ خۆ بكولیت، ئەو ب خۆ دێ كەڤیتە تێدا). بۆچی باشترە؟ چونكی پەیڤا (چاە) بیرە، نەكو تەلهەیە.
ب. رستا فارسی: (هر گردی گردو نیست). وەرگێری ئەڤ رستە هۆسا وەرگێرایە: (هەچیێ ڕەشە ما مێویژە). ب هزرا من گۆتنا (هەر تشتەكێ گوروڤر، ئەو نە گویزە) باشتر جهێ خۆ دگریت، چونكی (گردو) گویزە، نە مێویژە! ژ لایەكێ دیڤە، مێویژێت زەر ژی هەنە، هەمی مێویژ دڕەش نینن.
ج. رستا فارسی: (علف بە دهان بزنی شیرین است). وەرگێری ئەڤ رستە هوسا وەرگێرایە: (بویك ب دلێ زاڤایە، چ كول ب دلێ خەلكی یە). رامانا ئەڤێ وه‌رگێڕانێ گەلەك یا ژ رامانا گۆتنا فارسی دوورە، قەت ئێكودو ناگرن. یا راست ئەو گۆتنا كوردی، ئەوا دبێژیت: (چلی لبەر دەڤێ بزنێ شرینە) ب دروستی جهێ خۆ دگریت.
- بۆ خالا پێنچێ، كو دڤێت زمانێ وه‌رگێڕانێ یێ چەوا بیت، مە پرتووكا (رۆمیو و جولێت و چەند چیرۆكێن دی) یا سەیدا ئەحمەد عەبدوللا زەرۆی ژ عه‌ره‌بی و ئینگلیزی وەرگێرایە سەر زمانێ كوردی. من هەموو چیرۆكێن د ڤێ پرتووكێ دا خواندن، هەموو ژ لایێ زمانی ڤە ل ئاستەكێ گەلەك نزم بوون، لەوما ب تنێ من چیرۆكا ئێكێ و چەند رێزكێن ئێكێ وەكو نموونە وەرگرتن.
- (د وی چاخێ باژێرێ ڤینیس ل ئیتالیا دەولەمەند و ناڤدار بو). ئەڤ رستە ژ لایێ زمانی ڤە یا لەنگ و لاوازە، رێكوپێكتر ب هزرا من دڤێت دارشتنا وێ هۆسا بیت: (د وی چاخی دا، باژێرێ ڤینیس ل ئیتالیا، یێ دەولەمەند و ناڤدار بوو).
مە چ كر؟ گریا (د وی چاخێ) یا شاشە یان دڤێت بێژیت، (د وی چاخی دا) یان ژی بێژین، (د وێ چاخێ دا)، هەروەسا پاشگرێ (دا) دڤێت بكەڤتە جهێ خۆ یێ تایبەتی، هەروەسا دڤێت راناوێ (یێ)، كو بۆ باژیری دزڤڕیت، فەرە بكەڤتە جهێ خۆ یێ تایبەت.
- (ئێك ژ هەڤوەلاتێن وی یێ بەرنیاس بازرگانەك بو دگۆتنێ ئەنتونیو، یێ ناڤدار بوو ب دلینی یا وی). ئەڤ رستە ژی ژ لایێ زمانی ڤە یا لاوازە، دارشتنا وێ دڤێت هۆسا بیت: (ئێك ژ بازرگانێن وی باژێری یێ بەرنیاس بوو، دگۆتنێ (ئەنتۆنیو)، ئەنتۆنیو یێ ناڤدار بوو ب دلینییا خۆ).
- (وی گەلەك هەڤال هەبوون، ژ وانە خورتەكێ بەركەتی ژ فینیس دگۆتنێ بەسانیو). هۆسا باشترە: (وی گەلەك هەڤال هەبوون، ژ وانە خوورتەكێ بەركەتی بوو، د گۆتنێ بەسانیو) . ل ڤێرە مە چ كر؟ پەیڤا (خورت) مە كرە (خوورت)، چونكی یا ئێكێ واتا بهێز ددەت، لێ یا دویێ واتا لاو یان گەنج ددەت، هەروەسا كارێ (بوو) یا ژ رستێ كێم بوو، مە ل سەر زێدە كر.
- (هەرچەندە ژ خێزانەكا مەزن بو و پترتر دشیاندا بژیتن جورێ وێ ژیانا بڤێت). ب راستی ئەز نزانم ئەڤ رستە چ دبێژیت !! لەوما من نەزانی دێ چەوا راست ڤه‌كەم.
- (ل وی دەمی دا بەسانی و خانمەكا رند و دەولەمەند و ژ مال مەزن حەژێ دكرو دگۆتنێ پۆرشییە، بابێ وێ بەری نها مری بوو و گەلەك پارە ژێرا هێلا بو). ل ڤێرە وه‌رگێڕان هندا شێلی یە، مرۆڤ نزانیت كانێ پورشیا حەژ بەسانیوی دكەت یان بەسانیو حەژ پورشیایێ دكەت!! هەكە بەسانیوی حەژ پورشیایێ كربیت، هۆسا باشترە : (د وی دەمی دا بەسانیوی حەژ خانمەكا رند و دەولەمەند و مالمەزن دكر، د گۆتنێ پورشییە…..خۆ هەكە پورشیایێ حەژ بەسانیوی كر بیت، دڤێت هۆسا بیت: (د وی دەمی دا خانمەكا رند و دەولەمەند و ژ مالمەزن، حەژ بەسانیوی دكر دگۆتنێ پورشییە). هەروەسا (گەلەك پارە ژێرا هێلا بو)، دێ بیتە، (گەلەك پارە ژێرا هێلا بوون)، چونكی كۆیە نە تاكە. ئو هۆسا هەمی پرتووك ل سەر ڤێ شووپا لاواز و كەند و كوور چوویه.
ژێده‌ر:
- رۆژناما (العراق)، ژمارە ( 135)، بەغدا، سالا 1990ێ.
- رۆژناما (وار)، ژمارە (459)، دهۆك، سالا 2011ێ.
- الفنون الشعبیة فی فلسطین، یسری جوهریە، فلسطین- 1968.
- حجی جعفر، گۆتنێن مەزنان ل دەڤەرا بەهدینان، بەغدا- 1986.
- ره‌فیق محه‌مه‌د سه‌عید، عه‌بدولستار فه‌تاح، پەندێن بەراورد …، سالا چاپێ و جهێ چاپێ دیار نینن.
- عبدالعزیز حسن شلبی، التحفة البهیة من الاقوال والامثال المكیة، المكە المكرمە، ص1، 1426هـ.
- كۆڤارا هاڤیبوون، بەرلین، ژمارە (10)، سالا 2002.
- كارل مای، دەربازبوونەك د كوردستانا كیڤی را، بەرلین، 1907، ل9، 12، 236.
- كۆڤارا پەیڤ، ژمارە ( 66)، سالا 2013ێ.
- رومیۆ وجولێت، شكسپیر، وه‌رگێڕان: ئەحمەد زەرۆ، دهۆك- 2016، (جهێ چاپێ دیار نینە).
