گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
عەبدوڵا کۆڤلی
وەرگێران: مەتین
هەبوونا پڕ رەنگی و فرەپێکهاتی و جوداهیێ ل دونیایێ مژارەکێ دیارە د قورئانا پیرۆز دا و پتر ژ سورەتەکێ باس لێ کریە. جوداهیبوونا د ژیانا مرۆڤایەتیێ دا پێدڤیبوونەکا جڤاکی و ئیرادەیەکا خودایی یە و ئێکە ژ بابەتێن، کو جڤاکێن مرۆڤایەتیێ ژ بەر بەرپابوونا شەڕ و جەنگ و ململانێ و بزاڤێن خۆسەپاندنێ، هەتا ئەڤرۆ پێڤە دمژویلن، کو پێکڤەژیانا د ناڤبەرا تاکە کەسان ل جڤاکێن فرەپێکهاتێن رەوشەنبیری و ئەتنیکی و نڤشی گەلەک ب زەحمەت کریە.
بەراهی
شەنگســتێن هـەڤبەندیێن مرۆڤایەتی، هەڤنیاسین و هاریکاریکرنە، دویر ژ کەرب و کینێ، لەوڕا «پێکڤەژیان» د ناڤبەرا مرۆڤان دا ب رامانا ژیانا هەڤپشک ددەت، ب تیگەهەکێ کەڤن و دێرین دهێتە هەژمارتن، ل گەل پەیدابوونا مرۆڤایەتیێ هەبوویە، وەکوو پێدڤییەکا، کو کەس نەشێت دەستان ژێ بەر بدەت. بەلێ ئیدیەمێ «پێکڤەژیانا ئاشتییانە»، زاراڤەکێ نوی یە، هەتا رادەیەکێ دیتن و بۆچوونێن جودا ل سەر هەنە؛ چونکی پەیدابوونا ڤی زاراڤی ب سیاسەتێن دەرڤە یێن دەولەتانڤە یێ گرێداییە، ژ دەرئەنجامێ ململانێ و هەڤڕکیێن ناڤدەولەتی، یێن بەردەوام سەرهلدایە و دروست بوویە، وەکو جهگرەک بۆ تێگەهێ «پیکڤەژیانا ب جەنگ».
پێکڤەژیانا مرۆڤایەتیێ د ناڤا ئێک جڤاک دا، سەرەرایی جوداهییا هزر و تێگەهـ و داب و نەریت و تێگەهـ و پرەنسیپان، پێدڤیبوونەکا بابەتی و جڤاکییە. زیدەباری جوداهییا بیر و رایان و داب و نەریت و تێگەهـ و پرەمسیپان، پیکڤەژیان و تێکگەهشتن و قەبوولکرنا یێ دی، د ناڤ ئیک جڤاک دا، وەکو بابەت و جڤاک یا پێدڤییە. ئەڤ پیکڤەژیانە رۆژانە یان نیمچە رۆژانە ل گوندی و باژێڕی و د ئێک جڤاک دا ب رەنگەکێ گشتی دهێتە دیتن، چینابیت ژی مرۆڤ ژی ب رەڤیت یان ل سەر ئەردێ واقع رەت بکەت.
ژ دێرزەمان، پێکهاتێن رەگەزی و ئاینی، ل سەر ڤێ ئاخا پیرۆز، ئاخا کوردستانێ، ل گەل گەلێ کورد دژین. ئەڤی مللەتی دەما بابەت ل سەر سەرەدەرکرنی بیت ل گەل یێن دی، ساخلەتەک تایبەت هەیە، کو دشێت بێی ئاریشە ل گەل ئیک بژین، نە ب تەنی نۆکە، بەلکو هەر ژ چاخێ سەرهەلدانا مرۆڤایەتیێ وەرە.
تێگەهێ پێکڤەژیانا ئاشتییانە
پێکڤەژیان؛ یانکو ئاوایێ ژیانا پێکڤە، کو دو کۆمان یان پتر کۆم دکەت و د ناڤبەرا وان دا جوداهیێن رەگەز و نفش و ئەتنیکی و هزری هەنە، ل سەر بنیاتێ هەر پێکهاتەک رێزێ ل بیر و بۆچوونێن پێکهاتا دی بگریت و شیانا ئەڤان جۆرە جڤاکان بۆ چارەسەرکرنا جیاوازیێن خۆ ب ئاشتییانە.
پێکڤەژیان: «رێزگرتن و قەبوولکرنا هەمەرەنگییا رەوشەنبیرییە و رێزگرتنە بۆ شێوازێن مرۆڤینیێ یێن جودا جودا». رامانا ئەڤێ پێناسەیە بەری هەر تشتی، وەرگرتنا هەولیستەکێ ئەرینێ یە، کو دانێ ب یێن دی ددەت، ب ماف و ئازادیێن خۆ شاد ببن.
پێکڤەژیان: جۆرەکێ هاریکاریێ یە ل سەر شەنگستێ باوەڕیێ و رێزگرتنێ، ئارمانجا وێ دیتنا زەمینەیەکا باشە، هەمی پێکهات و لایەنێن جودا ل سەر پێک بهێن. ئەڤ چەندە ب رێکا قەناعەت و رەزامەندیێ و بژارەیا تەمام دهێتە ئاڤاکرن. دیالۆگا د ناڤبەرا ئایینان دا، دانەنیاسینا پرەنسیپێن هەر ئایینەکی یە و بەرەڤانیکرنە ژ وان پرەنسیپان و بەرهنگاریکرنا جوداهیێن جڤاکی یە و پاراستنا روومەتیێ و مافێن هەمی لایەنانە. دیسان دیالۆگا د ناڤبەرا ئایینان دا دیتنەڤا خالێن هەڤپشکە د ناڤبەرا وان دا و سەردەستکرنا سیستەمەکی یە، بۆ تێگەهـێن مرۆڤایەتی، یێن هەڤپشک، مینا لێبۆرین و خۆشڤیان و مافێن مرۆڤی و ئەولەهییا وی.
پێکڤەژیانا ئاشتییانە ژ روی یێ سیاسی و جڤاکی ڤە ب ڤی رەنگی دهێتە پیناسەکرن، « میکانیزمەکا ئاشتییانە یە، ژ بۆ دابەشکرنا داهات و ژیانا هەڤپشک ل سەر وێ باوەڕی، کو توندی دێ توندیێ ل دویڤ خۆ ئینیت و چ جهگیری و ئەلتەرناتیڤ ژ بۆ پێکڤەژیانێ و مفا وەرگرتنێ ژ داهاتێن هەیی نینە»
پێکڤەژیانا ئاشتییانە، نە ب تنێ د نێڤبەرا دەولەتان دا هەیە، بەلکو د ناڤبەرا مللەتان دا ژی، لڤێرە گرنگی و پێدڤیبوونا وێ خۆیا دبیت، چونکی لڤینەرێ ئاشتیێ، وەکی لڤینەری جەنگێ یە، نە ل سەر بنیاتا هەڤبەندییا دەولەتەکێ ب دەولەتا دی، بەلکو ل سەر بنیاتێ مللەتان ژی هەیە.
ئەڤ چەندە ژ ئالیێ رێکخراوا نەتەوەیێن ئیکگرتی بۆ پەروەردێ و زانست و رەوشەنبیریێ (یۆنیسکو) داکوکی ل سەر هاتییە کرن، دەما د ناڤبەرا نڤشێن نها و نڤشێن داهات د کەشوهەوایەکی تژی ئاشتی و ئاسیش و رێزگرتن ل مافێن مرۆڤی و مافین بنەرەتی دا داخوازا پیکڤەژیانێ دکەت. یۆنیسکو دبینیت، کو پێدڤییە نڤشێن نها ژ جەنگ و شەڕی دویر بکەن و نەهێلن شەڕ ل پاشەرۆژی دروست ببن و دڤێت هندەک رێکار بهێنە دانان، داکو سنوورەک بۆ بکارئینانا چەکی بهێتە دانان.
پێکڤەژیانا هەرێما کوردستانێ
چ دەولەتەک یان جڤاکەک نینە ل جیهانی حەز نەکەت، خەلکێ وێ ب ئەولەهی و ئاسایش بژیت، کو هەمی پێکڤە هەڤدو ب پەژرینن و بزاڤێن نەهێلانا یێ دی نەکەت ل سەر حسیبا مانا خۆ، چونکی مرۆڤایەتی یا گەهشتییە وێ باوەڕی، ب شەڕ و جەنگێ ب تنی ئەو یا خسارەتە دەما سەقامگیری و ئاسایشا ناڤخۆیی تێک دچیت.
کورد دبێژن هەمی مللەت ل سەر ئەردێ خۆ دژین، ب تنی کورد نەبن کوردستان د وان دا دژیت. دەما تۆ گوهدارییا ستران و موزیک و فولکلۆر و چیرۆک و سەرهاتی و چیڤانووکێن بەرێ دکەی، دێ بینی ئەڤ چەندە یێن بووینە ناڤونیشان بۆ ژییاتیا هەمی پێکهاتێن ئەتنی و ئایینی ب لیبۆرین و پیکڤەژیانێ. هەر د کەڤن دا و حەتا پەیدابوونا قەوارەیێن سیاسی یێن نوی، ل کوردستانی ئایین و رەگەزێێن جودا جودا هەبوونە، مینا جوداهییا تەبۆگرافیایا کوردستانێ ژ چیا و دەشت و دۆل و نەهالان، نژاد و ئایینێن خەلکێ وێ ژی د جودانە، کو ئەڤ عەردی هەمی پیکڤە کوم کرینە و ل سەر ڤی عەردی شارستانییەتێن باش ئاڤاکرینە.
ئەڤ پێکڤەژیانا ل دێرزەمان و نها ل کوردستانێ هەیی، ئاماژەیا باژێرڤانییەکا پایەبلندە ل دەف هەمی خەلکێ ڤێ دەڤەرێ ل سەر ئاستێ هەمی جیهانێ، نە ب تەنێ ل کوردستانا عیرقێ، بەلکو ل هەر سێ پارچەیێن دی یێن کوردستانێ ژی، کو تێدا موسلمان و مەسیحی و ئیزیدی یێن کورد ل گەل عەرەب و کلدان و ئاشۆری و ئەرمەن، ب لێبورین و رەوشتەکێ جوان پێکڤە ب ئاشتییانە دژین. کوردستان هەر ل کەڤن و هەتا نها، یا بەردەوام بوویە پیکڤەژیانێ و لێبۆرینێ دنێڤبەرا ئایینان دا پەیرەو دکەت، زێدەباری وێ چەندێ هەبوونا توندڕەو ژ رەگەزپەرستێن نەتەوەیی و ئایینی بزاڤا تێکدانا و هەلوەشاندنا شیرازا پێکهاتا وێ کرییە.
رۆلێ دەزگەهێ ئاسایشا هەرێما کوردستانێ ل پاراستنا پێکڤە ژیانێ
دەزگەهێ ئاسایشی، وەکو دزگەهەکێ کاریگەر د چارچووڤێ هەر دەولەتەکێ یان حکومەتەکێ دا، رۆلەکێ بەرچاڤ و ب باندۆر دگێڕن، ژ بۆ پێگەهاندن و دابینکرنا ژینگەهەکێ ئەولە و سەقامگیر بۆ هەمی وەڵاتییان، بۆ درۆستکرنا ئێکرێزییا مللەتی کار دکەت، داکو ببیتە ئێک جەستە یێ پێکڤەگرێدایی و ب پێڕابوونێن گونجیایی راببیت، ژ بۆنا ئاڤاکرنا پرێن پێکگەهشتنێ د نێڤبەرا هەمی تاکەکەسێن جڤاکی ب هەمی پێکهاتێن خۆڤە، دویر ژ هەمی رەنگێن توندوتیژی و دەمارگیریێ، ژ بۆ ئاڤاکرنا هزرەکا ساخلەت و پێگەهشتی ل سەر بنیاتێ ئەڤینا وەڵاتی و قوربانیدان پیخەمەت پاراستنا ئاخا وەڵاتی کار دکەت.
حکومەتا هەرێما کوردستانێ، هەر ژ دەستپێکا دامەزراندنا خۆ، پشتی سەرهلدانا گەلێ مە و ئەنجامدانا هەلبژارتنێن دیموکراتی یێن ئێکسەر ل ١٩ی گولانا ساڵا ١٩٩٢ێ، هەست ب گرنگییا ئاسایشێ و کاریگەریێن وێ ل سەر هەمی بیاڤێن ژیانێ کر، لەوڕا ب دامەزراندنا دەزگەهێ ئاسایشا هەرێما کوردستانێ رابوو، کو قووناغێن دویر و درێژ بڕینە، هەتا گەهشتییە ڤی پایە و جهێ ئەڤرۆ تێدا. ئەڤی دەزگەهی رۆلەکێ دیار و بەرچاڤ ل پاراستنا وەڵاتییان و موکومکرنا بنیات و تێگەهێن پێکڤەژیانا ئاشتییانە بێی هیچ جوداهییەک گێڕایە، ئەو ژی ب رێکا کارکرنێ ب یاسایێن بەردەستە، کو چارچویڤێ یاسایی یێ کارێ دەزگەهی یە.
یاسایا ژمارە (٥) یا ساڵا ٢٠١١ێ یا بناڤێ (یاسایا دەزگەهێ ئاسایشا هەرێما کوردستانێ)، کو هاتییە دەرچواندن، داکو کارێ ڤی دەزگەهی رێکبێخیت، چونکی ئێکە ژ پێکهاتێن جڤاتا ئاسیشا هەرێما کوردستانێ و ئەڤ یاسایە کار و ئەرکێن دەزگەهی دیار دکەت، کو د دەقێ مادەیا (٣) دا هاتینە.
بڕگەیێن ئەڤێ یاسایێ نوینەراتییا شەنگست و چارچویڤەیێ کارێ ڤی دەزگەی، ژبۆنا ئاڤاکرنا پێکڤەژیانەکا ئاشتییانە د ناڤبەرا کۆڕێن جڤاکێ کوردستانێ ل گۆڕی ئەڤان خالێن ل خوارێ دیار دەستنیشان دکەت:
ئێکەم: سەرەدەریکرنا ل سەر شەنگستێ وەڵاتیبوونێ
دەزگەهێ ئاسایشا هەرێما کوردستانێ ب شەنگستێ وەڵاتیبوونێ سەرەدەریێ ل گەل هەمی وەڵاتییان دکەت، چ ژ ئالیێ دابینکرنا پاراستنا ژیان و مولک و مالێ وان یان ژ ئالیێ وەرگرتنا پێڕابوونێن یاسایی دەرحەقی سەرپێچیکاران، ئەوێن ژیانا وەلاتییان شێلی دکەن یان دبنە ژێدەرێ گەفێ بۆ سەر ئاسایشا هەرێمێ، ژ وانا ئازادییێن گشتی و مافێن مرۆڤی بێ جوداهییا رەگەزی و نەتەوەیێ یان ئایینی و ئۆلی، چونکی وەڵاتیبوون د ئاسییترین پیناسە دا دبێژیت: « هەڤبەندییا تاکەکەسی و دەولەتێ ل گۆڕی یاسایێ یە، کو یاسایا دەولەتێ دەستنیشان دکەت، هەر ئەرک و مافەکێ ئاسایی بۆ بەرجەستە دکەت، وەلاتیبوون ب خۆ ئاماژەیە بۆ پلەیەکا ئازادیێ ب پێڕابوونێن بەرپرسیارەتیێ، وەڵاتیبوون ب رەنگەکی گشتی مافێن سیاسیی ددەتە تاکە کەسان».
دووەم: پاراستنا ئاسایشا ئابۆری
دەزگەهێ ئاسایشا هەرێما کوردستانێ، کار ل سەر پاراستنا ئابۆری نیشتمانی دکەت، کو ب رێکا وەرگرتنا هندەک رێکارێن یاسایی ل دژی تاوانێن زەرەر و زیانێ دگەهیننە ئابۆرێ، وەکی گەندەلییا کارگێڕی و دارایی و شوشتنا دراڤی و بەرتیل وەرگرتن و بازرگانیکرن ب مرۆڤان و بازارگانیکرن ب ماددەیێن هشبەر. پاراستنا ئاسایشا ئابۆری یا گرێدایی ب ئاسایشا خوارنێ و تەندروستیێ و ژینگەهێ ل سەرێ رێزێ ژ گرنگیدانێن ڤی دەزگەهی دهێت. لەوڕا پاراستنا بەرژەوەندی و سازیێن ئابۆری و ژ وانا یێن نەفتێ و بەنداڤ و دەروازەیێن سنوری جهەکێ مەزن یێ کارێ ڤی دەزگەهی ڤەدگریت.
سێیەم: پاراستنا ئاسایشا رەوشەنبیری
جهەکێ مەزن ژ کاری ڤی دەزگەهی یە، کو د ناڤەڕۆکا ڤان بڕگەیان دا خۆیا دبیت:
(٤): پاراستنا ئابۆرێ نیشتمانی
(٥): دابینکرنا ئاسایشا فرۆکەخانەیان و بەنداڤ و دەروازەیێن سنوری و سازیێن نەفتێ.
(١٢) : پاراستنا ئاسایشا خوارنێ و تەندروستیێ ل هەرێما کوردستانێ
ژ دەقێ بڕگەیا (شەش دیار دبیت: پاراستنا کەلەپۆر و رەوشەنبیرییا مللەتێ کوردستانا عیراقێ ب هەمی پێکهاتێن خۆ یێن نەتەوەیی و ئایینی و ئۆلیڤە، ئێکە ژ گرنگیدانێن دەزگەهێ ئاسایشا هەرێما کوردستانێ.
چارەم: پاراستنا ئاسایشا جڤاکی
ئاسایشا جڤاکی ژ دەرڤەی جڤاکی سەرهلنادەت، بەلکو ل سەر دەستێ کۆڕێن جڤاکی و ئێکرێزییا وان بەرپا دبیت. ب رامانەکا دی، پاراستنا ئاسایشا جڤاکی، ئەرک و بەرپرسیارەتییا هەمییانە و هەر ئێک ل جهێ خۆ ل گۆری جۆرێ کار و بیاڤ و بسپۆرییا خۆ.
ئاسایشا جڤاکی پێدڤیبوونەکا بنەرەتییە، کو هەمی مللەت حەز دکەن ب دەستڤە بینن، دیسان بەرژەوەندییەکا نیشتمانی یا بەردەوامە بۆ دەولەتان ب هەمی دام و دەزگەهێن خۆڤە. دەقێ بڕگەیێن ل خوارێ ژ ماددەیا سێ، بۆ مە خۆیا دبیت، کو کا دەزگەهـ چەند گرنگیێ ب ئاسایشا جڤاکی ددەت:
(٨): ب دەستڤەئینانا ئەولەهیێ و سەقامگیرییا جڤاکی و بەرهنگاربوونا تاوانا رێکخستی ب هەمی جۆرێن وێ ڤە، بەرهنگاربوونا تاوانێن تیرورێ و ماددەیێن هوشبەر.
(٩): دڵنیاییکرنا ئەولەهی و سەلامەتیا نهێنییا پەیوەندییان ئەولەهییا هاتن و چوونێ ل هەرێمێ.
(١٠): پاراستنا جهێن پەرستنێ و ئایینی و دابینکرنا ئەولەهیێ بۆ وان جهان.
(١١):دابینکرن و راگرتنا ئەولەهیێ ل ناڤەندێن گەشتوگۆزاری و شوینەواری و دیرۆکی.
پێنجەم: مرۆڤینی د کاری ئیمناهیێ دا
کارێ ئێمناهیێ؛ یانکو ئەولەهیێ یێ، کو ژ لایێ دەزگەهێن ئاسایشێڤە دهێتە پێشکەشکرن ل گۆپیتکا پێدڤیێن مرۆڤی یە، چونکی کاری ئێمناهیێ رامانا وی ئاڤاکرنا ژینگەهەکێ ئارام و پاراستییە، ژ هەر ژێدەرەکێ ترس و لەرزێ و گەفێن ناڤخۆیی و دەرەکی. داکو مرۆڤ ب دلشادی لایەنین دی یێن ژیانا خۆ یا سیاسی و ئابۆری و گەشەکرنێ..تد برێڤەببەت. ئەو کارێ رۆژانە یێ، کو ژ لایێ کارمەندێن ئاسایشێڤە دهێتەکرن ژ دەستنیشانکرنا جهێن گەفێ و بەرهنگاربوونا وان د چارچویڤەکێ مرۆڤایەتی دایە. دەما ئەڤ کارێ جوان بۆ وەڵآتییان بێ جوداهی، دهێتە ئەنجامدان، مەبەست ژێ ئاڤاکرنا جڤاکەکێ ئەولەهـە بۆ هەموویان. هەر تێکچوونەکا د بیاڤێ ئەولەهیێ دا دی بیتە ئەگەری نەسەقامگیریێ بۆ هەموویان، لەوڕا کوڕێن ئاسایشێ ب ئەرکێ بەرپرسیارەتیێ رادبن و گیانێ خۆ دکەنە قوربانی مللەتی و ل پشت کەوالیسان کاردکەن، داکو رێکا مرۆڤایەتیێ روهن بکەن. پاراستنا مرۆڤی و رزگارکرنا وی ژ گرنگرترین ئارمانج و سروشتێ کاری ئاسایشێ یە، کو پێگیرییا ئاسایشێ ب بێ لایەنیێ و مرۆڤایەتیێ بێی رەچاڤکرنا هزر و بیرێن سیاسی و ئایینی یێن هەر کەسەکی و ب هەموو خۆڕاگریڤە، بزاڤا پاراستنا مافین مرۆڤی و ژیان و مولک و مالێن وی دەکەت.
شەشەم: هەموو توێژان بخۆڤە دگریت
دەزگەهێ ئاسایشا هەرێما کوردستانێ د ناڤ رێزێن خۆ دا هەژمارەکا مەزن یا ئەفسەر و کارمەندان ژ ئایین و نەتەوە و ئۆلزایان هەنە. د ڤی دەزگەهی دا کورد، تورکمان و عەرەب، موسلمان ب رەخ ئیزیدی وکریستیان و کاکەیی وەک ئێک لەش و بێی هیچ جوداهییەک کار دکەن و هەموو ل ماف و ئەرکان د ئێکسانن و هەموویان ژی قوربانی داینە و خوینا وان ل بن چادرا ڤی دەزگەهی تێکهلی هەڤدو بوویە و ب قەهرەمانی و بێ دودلی و ترس بەرەڤانیێ ژ ئاسایشا هەرێمێ دکەن و پێکڤە جوانترین تابلۆیا مێرخاسیێ و خۆگۆریکرنێ نیگار دکەن و نموونە و ئەزموونەکا نایاب و پێکڤەژیان و برایەتییەکا ئاشتییانە یا راست و دروست نیشانی هەموو جیهانێ ددەن. ئەڤ تابلۆیە نموونەیەکا بچویکا پانۆڕاما یا پێکڤەژیانا هەرێما کوردستانێ یە، کو ل سەر شەنگەستێن ب هێز ژ هەستکرنێ ب ئەمان و ئارامیێ هاتییە ئاڤاکرن.
