گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
محسن عه‌بدلڕه‌حمان
(ل سه‌رێن چیا گه‌نمی ببژینن، دا نه‌هێته گۆتن ل وه‌لاتێ موسلمانان بالنده‌ك برسیبوو)! ده‌سته‌واژه‌كه ڤیابیت مێژوو نه‌دار بكه‌ت و ڤیابیت ب ئاڤا زێری بهێته نڤیسین و بكه‌نه د ناڤ ده‌ستورێ جیهانی یا مافێ گیانه‌وه‌ران دا، ده‌سته‌واژه‌كه عومه‌رێ كوڕێ عه‌بدلعه‌زیزی – خودێ ژێ رازی بیت – گۆتبوو، ئه‌و ب خه‌لیفه‌یێ راشدییێ پێنچێ یێ ناڤداره، ئه‌وێ ب دادپه‌روه‌ری و چاكیێ به‌رنیاس، د سه‌رده‌مێ وی دا زكات ل جاده و كۆلانان دهاته گێڕان و كه‌سێ وه‌رنه‌دگرت، ژبه‌ر تێربوونا موسلمانان، ئه‌ڤ ده‌سته‌واژه گۆت ژ هه‌ستكرنا خۆ ب به‌رپڕسیاتیێ و ئه‌و سه‌میانێ موسلمانانه، نه‌تنێ به‌رامبه‌ر مرۆڤان؛ به‌لكو به‌رامبه‌ر گیانه‌وه‌ر و بالندان ژی بەرپڕسیارییا خۆ دەربڕی، ئه‌و ته‌نا و ئارام نابیت تاكو ل تۆخیبێ ده‌وله‌تا وی یا موسلمان، نه‌تنێ مرۆڤ برسی نه‌مینیت، به‌لكو گیانه‌وه‌ر و بالنده ژی تێر بخۆن، له‌ورا فرمان دا گه‌نمی ل سه‌رێن چیا ببژینن!
ئه‌ڤ گۆتن و سه‌ره‌ده‌رییه ژ عومه‌رێ كوڕێ عەبدلعه‌زیزی نه‌یا نامۆیه، چنكو باپیرێ وی ژ دایكێ؛ عومه‌رێ كوڕێ خه‌تابی پێشی وی دادوه‌ری كرییه، (عدلت فأمنت فنمت) هۆسا په‌یامبه‌رێ کەیخسرو- کیسرای- گۆت، ده‌می دیتی ل ژێر سیبه‌را دارقه‌سبه‌كێ بێی پاسه‌وان نڤستییه، لێ پاشی د مزگه‌فتێ ڤه هاته كوشتن! هه‌ر ئه‌وه‌یێ ده‌مێ خۆشییێن ژیاری ل خۆ قه‌ده‌غه‌كرین و دگۆته گده‌یا خۆ هه‌ر قۆڕقۆرێ بكه، تاكو دویماهیك زه‌لامێ موسلمان خوارنێ دخۆت، ما عومه‌ر نه ئه‌و دادپه‌روه‌ر و خه‌مخۆرێ ملله‌تییه تا گیانه‌وه‌رییه، تاكو گۆتنا خۆ یا ناڤدار گۆتێ: ب خودێ ئه‌گه‌ر ده‌واره‌ك ل ئیراقێ هه‌لنگفت، دترسم رۆژا قیامه‌تێ سه‌را وێ لێپڕسین ژ من بهێته‌كرن(1).
1-2
بۆچی عومه‌رێ كوڕێ عه‌بدلعه‌زیزی گه‌نمێ زكاتێ ل سه‌رێن چیا زه‌عێكر؟!
ل ڤان سالێن داویێ د سایتێن ئه‌نترنێت و مالپه‌رێن جڤاكی و ل سه‌ر زارێ گۆتارخوینێن سه‌كۆیان و خودانێن هزر و بانگخوازییێ، گۆتنه‌كا نامۆ، بۆ خه‌لیفه عومه‌رێ كوڕێ عه‌بدلعه‌زیزی دهێته ڤه‌گه‌ڕاندن، گه‌له‌ك دوباره‌دبیت و دهێته ڤه‌جوین، گۆتنا وی: (ل سه‌رێن چیا گه‌نمی ببژینن، دا نه‌بێژن ل وه‌ڵاتێ موسلمانان بالنده‌ك برسیبوو).
ده‌مێ قه‌یران سه‌رهلدده‌ن هنده‌ك ڤه‌گێرانان بۆ دئینن، تێدا ئاماژە دكه‌نه دادپه‌روه‌رییا خه‌لیفه‌ی و مرۆڤینییا شارستانییا موسلمانان و خه‌مخۆرییا وێ، ئه‌وا دگه‌هته هه‌می ئافراندیێن خودێ، هه‌روه‌سا گرنگییا مه‌زن یا زكاتێ بۆ جڤاكی و سه‌رفرازی و ده‌ستپاكییا عه‌ره‌با و موسلمانان ل ژێر سها دینی.
لڤێره بابه‌تێ مه نه ل سه‌ر گرنگییا زكات و دادپه‌روه‌رییا عومه‌ری یه، نه به‌ژن و بالا وی و نه جهـ و پایه‌یا وی د دەروون و مێژوویێ دا، ئه‌و ژ ڤه‌بڕییانه (مسلمات) و دو بزن قۆچانێ ل سه‌ر ناكه‌ن، لێ ڤه‌كۆلین ل دۆر وان ڤه‌گێڕانانه؛ ئه‌وێن بۆخته‌یا وێ ب گۆتنا (گه‌نمی ل سه‌رێن چیا ببژینن..) ب دویماهی دهێت. راستگۆیا وان ڤه‌گێڕانان چه‌نده، ژێده‌رێن وێ چنه، بۆچی ل ڤان ساڵێن داویێ گه‌له‌ك به‌لاڤبوو، و چ به‌لگه هه‌نه،ـ كو ئه‌و گۆتنا عومه‌رێ كوڕێ عه‌بدلعه‌زیزی یه؟
ئه‌ڤ ڤه‌گێڕانه ژ نامۆیێ د ڤالا نینن، تێدا یه‌كتربڕا ئه‌فسانه ل گه‌ل ژیواری هه‌یه، مه ل پێش رویدانه‌كا ناوازه دراوه‌ستینیت، له‌ورا ئه‌ڤ ڤه‌گێڕانه ژ مه دخوازیته راوه‌ستیانه‌ك ئارام، داكو ب ره‌خنه و راڤه‌كرنێ سه‌ره‌ده‌ریێ ل گه‌ل بكه‌ین، دا كه‌س چ گۆتنه‌كا نه‌شایسته نه‌بێژیت، خۆ ئه‌گه‌ر ب نیازه‌ك باش ژی بیت.
چیرۆكا بژاندنا ئه‌و گه‌نمێ (ب پاره‌یێ سه‌ڕێژێ – فائض – زكاتێ كڕی) ب پتر ژ شێوه‌یه‌كی به‌لاڤبوو. ئه‌ڤه دو نموونه:
شێوه‌یێ ئێكێ: داهاتیێن زكاتێ بۆ میرێ باوه‌رداران عومه‌رێ كوڕێ عه‌بدلعه‌زیزی ئینان.
گۆت: ل هه‌ژاران ب مه‌زیخن.
گۆتن: هه‌ژار د ناڤ گه‌لێ موسلمان دا نه‌مانه.
گۆت: پێدڤیێن له‌شكران به‌رهه‌ڤبكه‌ن.
گۆتن: له‌شكرێن موسلمانان یێ دونیایێ تێكڤه‌دده‌ن.
گۆت: گه‌نجان ب ژن بێخن.
گۆتن: ئه‌وێ ژن ڤیایی، مه بۆ ئینا و هێش دراڤ مایه.
گۆت: قه‌رێن قه‌رداران بده‌ن. ئینا ئه‌داكرن و دراڤ ما.
گۆت: ل فه‌لله و جۆهییان بنێرن، ئه‌وێ قه‌ردار قه‌رێن وی ژ پێشڤه بده‌ن، ئه‌و ژى كر و دراڤ ما.
گۆت: بده‌ن خه‌لكێ زانینێ. دانێ و هێش دراڤ ما.
گۆت: گه‌نمی پێ بكڕن و ل سه‌رێن چیا ببژینن، دا نه‌هێته گۆتن ل وه‌ڵاتێ موسلمانان بالنده‌ك برسیبوو.
شێوه‌یێ دویێ: به‌یتولـمال سه‌ڕێژبوو، میرێ باوه‌رداران ژ نشكێڤه ب گازنده‌یێن والییان ژ هه‌می وه‌ڵاتێن داگیركری – ڤه‌كری – ژ نه‌بوونا جهی بۆ عمباركرنا داهاتیێ زكاتێ زانی، و ژێ دپڕسن: چ بكه‌ین؟
ئینا عومه‌ری گۆت: بانگهه‌لدێره‌كی بهێنرن دا ل وارێن موسلمانان گازی بكه‌ت:
گه‌لی خه‌لكینه: هه‌ر كه‌سێ بۆ ده‌وله‌تێ كار دكه‌ت و چ خانی نه‌بن، بلا خانییه‌كی ژ دراڤێ بیتولـمال بكڕیت.
گه‌لی خه‌لكینه: هه‌ر كه‌سێ بۆ ده‌وله‌تێ كار دكه‌ت و ده‌وارێ سواریێ نه‌بیت، بلا ده‌واره‌كێ سواریێ ژ دراڤێ بیتولـمال بكڕیت.
گه‌لی خه‌لكینه: هه‌ر كه‌سێ قه‌رداربیت و نه‌شێت قەرێ خۆ بده‌ت، دانا وی دێ ژ به‌یولـمال بیت.
گه‌لی خه‌لكینه: هه‌ر كه‌سێ ل ژییێ هه‌ڤژینیێ بیت و هه‌ڤژینی پێكنه‌ئینابیت، دێ هه‌ڤژینییا وی ژ بیتولـمال بیت.
ئینا گه‌نجێ سه‌لت هه‌ڤژینی پێكئینا و قه‌رداری قه‌ر ژ سه‌ر رابوو، یێ بێ خانی؛ خانی بۆ ئاڤاكر و یێ بێ سواری ده‌وار بۆ كڕی.
گازنده ژ نه‌بوونا جهێ عومباركرنا دراڤێ و خێروبێران به‌رده‌وامه! ئینا عومه‌ری بۆ والیێن خۆ نڤیسی: هنده‌ك ژ خێرێن مه بده‌نه هه‌ژارێن جوهی و فه‌له‌یان، تاكو تێر دبن، ئینا دانێ و گازنده هێش به‌رده‌وامبوون.
ئینا گۆت: چ بكه‌م، ئه‌و ژ قه‌نجییا خودێ یه دده‌تە یێ حه‌ز بكه‌ت» دانی ببنه‌ن و ل سه‌رێن چیا بژینن دا بالنده بخۆن و تێر ببن، دا گۆتویه‌ك نه‌بێژیت ل وارێ موسلمانان بالنده برسیبوون»..
تێبینیێن گشتی ل سه‌ر ڤه‌گێڕانێ:
ئێكه‌م: ئه‌ڤ ڤه‌گێڕانێن هه‌ین كه‌سه‌كێ ڤه‌گێڕاینه یان ژێده‌ره‌كی بەحسکرییە یان لێڤه‌گه‌ره‌ك مێژوویی ئاماژە‌پێكرییه، چ ئه‌و ژێده‌ر یێ باوه‌رپێكری یان نه‌باوه‌رپێكری بیت!
دویه‌م: پشتی پێداچوونێ د گرنگترین دانه‌رێن كه‌ڤن و نوی یێن به‌رده‌ست، ئه‌وێن په‌یوه‌ندیدار ب هویریێن ژیاننامەیا میرێ باوه‌رداران عومه‌رێ كوڕێ عه‌بدلعه‌زیزی ڤه، وه‌كو ڤان ژێده‌ران، كو چ چیرۆك ب ڤی شێوه‌ی نینن(2).
شوه‌یێ سێیێ: ژێده‌رێن مێژوویی به‌حسكرییه و ئه‌و نێزیكی رامانا گشتییا ڤێ ڤه‌گێڕانا ده‌ستكرده، لێ بابه‌ت گرێدایی سه‌ررێژە‌یا دراڤییه د به‌یتولـمالدا ب شێوه‌یه‌كێ گشتی، نه‌تایبه‌ته ب زكات و سه‌ررێژبوونێ ژ وێ، له‌ورا دێ به‌رچاڤكه‌ین.
اخرج ابي عبيد القاسم بن سلّام: رؤي سعيد بن ابي مريم عن عبد الله بن عمر العمري عن سهَيلِ بْنِ أَبِي صَالِحٍ، عَنْ رَجُلٍ مِنَ الْأَنْصَارِ، گۆت: پشتی دراڤ ژ بیتولـمال سه‌ڕێژبوویی، (عُمَرُ بْنُ عَبْدِ الْعَزِيزِ) بۆ (عَبْدِ الْحَمِيدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ) ل عیراقێ نڤیسی: مافێن موسلمانان د به‌یتولـمال دا بدێ، ئینا عه‌بدلحه‌میدی بۆ نڤیسی: مافێن وان من دانێ و د به‌یتولـمال دا دراڤ مایه. بۆ نڤیسی: بنێره كی قه‌رداربوویه و نه ژ ده‌ستبه‌ردای و پویچكرن، ژ پێشڤه ئه‌داكه. بۆ نڤیسێ: من ژ پێشڤه ئه‌داكر و د به‌یتولـمال دا دراڤ مایه. بۆ نڤیسی: بنێره هه‌ر كوڕە‌ك بێ دراڤ و حه‌زدكه‌ت ژنێ بینیت، ژنێ بۆ بینه و نه‌ختێ وی بده. ئینا بۆ نڤیسی: هه‌ر ئێكێ من دیتی، من ژن بۆ ئینا و د به‌یتولـمال دا دراڤ مایه. بۆ نڤیسی بنێره كێ زێره‌سه‌ر ل سه‌ر و نه‌شێت ئه‌ردێ خۆ شینكه‌ت، ب قه‌ر بدێ ل سه‌ر كارێ ئه‌ردێ وی، مه ئه‌و بۆ ساله‌كێ و دو سالان نه‌ڤێن(3)، هنده‌ك شینوار و دیده‌ڤانیێن دی یێن نێزیكی ڤی باری هه‌ین:
1- پشته‌ڤانێ ڤی ژێده‌ری یێ لاوازه، تێدا عه‌بدللا كوڕێ عومه‌ری (لاواز)، زێده‌باری نه‌نیاسییا زه‌لامێ ئه‌نساری. هه‌روه‌سا دیده‌ڤانیێن دی ژ ژێده‌رێن جودا د لاوازییا سه‌نه‌دی دا دهه‌ڤپشكن.
2- د ڤێره دا شینوارێ مێژوویی و نه د دیده‌ڤانیێن دی دا و نه د په‌رتووكێن مێژوویی دا، وه‌كو ڤێ ده‌سته‌واژە‌یێ نینن: «گه‌نمی ل سه‌ر سه‌رێ چیا بژینن، دا نه‌هێته گۆتن ل وارێ موسلمانان بالنده‌ك برسییبوو»، لڤێره بابه‌ت گرێدای ڤه‌گێرانایه ده‌رباره‌ی زكات و سه‌ڕێژبوونێ.
ره‌خنه و گه‌نگه‌شه‌یا هه‌ردو ڤه‌گێڕانان:
1- ئالۆزی و جودایا مه‌زن د هه‌ردو ده‌قان دا، د ناڤبه‌را هه‌ردو شێوه‌یان دا به‌سسه بۆ لادانا هه‌ردو شێوه‌یان و به‌لگه‌نه، كو ئه‌و ده‌ستكردن.
2- تێكه‌لكرن د ناڤه‌رۆكا ڤەگێڕانێ دا یان ب ده‌ربڕینه‌كا هویرتر نه لبه‌رچاڤ وه‌رگرتنا ده‌ستپێكی و هه‌ر هه‌شت خه‌رجكرنان. بۆ نموونه، دان هاته پێشكێشكرن بۆ هه‌ڤژینییا گه‌نجان یان به‌رده‌ستكرنا سوارییه‌كێ بۆ یێ بێ ده‌وار، قه‌رێن ل سه‌ر به‌ندێن قه‌ردار، كو ئه‌و خه‌رجییه‌كه ژ خه‌رجیێن زكاتێ، هۆسا خه‌رجكرن ل سه‌ر فێرخوازان هاته پاشئێخستن.
3- دركاندنا (مه‌سیحی) د شێوه‌یێ ئێكێ دا هاتییه، ئه‌ڤ گۆتنه ل وی سه‌رده‌می نه‌یا به‌رنیاس بوو، لێ په‌یڤا (نه‌سرانی) یا ل كار بوو، یان گۆتنا (اهل لكتاب).
4- رێكێن خه‌رجكرنا زكاتێ، بابه‌ته‌كێ فقهزانابوو، له‌ورا پێدڤی ب راوێژكرنێ یان ڤه‌گه‌ڕیانێ بۆ ناڤه‌ندا خیلافه‌تێ نه‌بوو، ڤێجا خه‌لیفه بهێته راوێژكرن ل سه‌ر تشته‌كی بۆ والییان یێ به‌رنیاس بوو؟
5- ما نه یا فه‌رتبوو ل سه‌ر والی و باجوه‌رگران و ئه‌میندارێ به‌یتولـمال، ئه‌گه‌ر فه‌توا و رێنیشاندان د دراڤێ زكاتێ دا ڤیا، ب ڤه‌گه‌ڕن بۆ مه‌زنه فقهزانێن وی سه‌رده‌می ل وێ دەڤەرێ، ئه‌م یێ به‌حسێ (تابعی) و تابعیێن د دویڤ دا دکەین، كو گه‌له‌كبوون، ژ وان حه‌سه‌ن به‌سری، ئیبن سیرین، ئیبن شهاب ئه‌لزوهری، (زفر بن الهذیل) و موسلم بن یه‌سار و گه‌له‌كێن دی، كو ل به‌سرا، كوفه، فه‌ستات، شام و خوراسانێ و… بوون.
6- دانا زكاتا ئه‌ركدار ل سه‌ر جوهی و فه‌له‌یان دۆزه‌كا ناكۆكداره د ناڤبه‌را فقهزانان دا سه‌رباری، كو پتری ل گه‌ل قه‌ده‌غه‌كرنێ نه. (چنكو ئه‌و بابه‌ته‌كێ په‌رستنێ تایبه‌ته ب موسلمانانڤه) و د ژیاننامه‌یا عومه‌رێ كوڕێ عه‌بدلعه‌زیزی دا تشته‌ك نینه ئاماژە بكه‌ته دانا زكاتی بۆ جوهی و فه‌له‌یان، لێ دبیت و رەوایە ژ دارایی یا گشتی بۆ دهێته‌دان(4).
7- ده‌سته‌واژە‌یا (ما عاد فی امة الاسلام فقیر!) هه‌ژاره‌ك د ناڤ گه‌لێ موسلمان دا نه‌ما، ئه‌ڤه تشته‌كه ژ ئاشۆپێ، چنكو ژناڤبرنا هه‌ژارییێ ل ده‌مه‌كی ژ سه‌رده‌مان نه د شییان دایه، هه‌ژاری و ده‌وله‌مه‌ندی كێشه‌یه‌كا به‌رده‌وامه، ئه‌و ل دویڤ سروشتێ دوانییێ هه‌بوونێ هه‌ڤبه‌ندن، بنه‌مایه‌كێ سه‌ره‌كییێ هه‌ڤڕكییا ژیانێ یه، ئه‌گه‌ر ل جهه‌كی هه‌ژاری نه‌بیت، هه‌لبه‌ت ل جهه‌ك دی یا هه‌یی.
8- ئه‌گه‌ر بابه‌ت گرێدای سه‌ڕێژێ زكاتێ بیت، مگرتی ئه‌و نامه هنارتن د ناڤبه‌را میرێ باوه‌رداران ل دیمه‌شقێ و والیێن وی (والیێ عیراقێ ل دویڤ ڤه‌گێڕانا مێژوویی) یان ویلایه‌تێن دی د ده‌وله‌تا به‌رفره‌هـ دا راسته، چاوا كاروبارێن ویلایه‌تان برێڤه‌دبرن، ئه‌گه‌ر ئێك بابه‌ت (داهاتیێ زكاتی) ئه‌ڤ هه‌می ده‌م و نامه هنارتن و خه‌رجیێن پۆسته‌ی ل هاتنۆچوونێ د ناڤبه‌را عیراق و شامێ دا ڤه‌كێشا بیت.
9- ئه‌گه‌ر بابه‌ت گرێدای زكاتێ؛ نه دارایی یا گشتی بیت، ڤێجا بۆچی خه‌لیفه فرمانێ ل والیێن خۆ دكه‌ت دانایێن (اعطیات) خه‌لكی ده‌ربێخیت، چنكو زكات ژ زه‌نگینان دهێته وه‌رگرتن دا بۆ هه‌ژارێن واری بهێته‌دان، ما نه به‌رپڕسیارییا والییان و باجوه‌رگرانه ده‌ستپێشخه‌ر بن بیێ چاڤه‌ڕێی فرمانان بن، چنكو رێكێن وه‌رگرتن و به‌لاڤكرنا زكاتێ د زانانه و دبه‌رنیاسن.
هزر د ڤی والی یان هنارتیێ فه‌رمی بۆ باجوه‌رگرتنێ ل ئه‌فریكییا بكه، چاوا سه‌ره‌ده‌ری كرییه د داهاتیێ زكاتێ دا و چاوا ئه‌وی پێدڤی ب ڤه‌گه‌ڕیانێ بۆ خه‌لیفه‌ی نه‌بوو. یه‌حیا كوڕێ سه‌عیدی گۆت: عومه‌رێ كوڕێ عه‌بدلعه‌زیزی، بۆ وه‌رگرتنا سه‌ده‌قه‌یێن ئه‌فریكیا هنارتم، من بجهئینا، پاشی من داخوازا هه‌راژان كر دا بده‌مێ، لێ من چ هه‌ژار نه‌دیتن، له‌و كه‌س نه‌بوو ژ من وه‌رگریت، عومه‌ری خه‌لك بێمننه‌ت كرییه، ئینا من كۆله پێ كڕین و ئازادكرن، كو ئه‌مه‌كداراییا وان بۆ موسلمانان بیت (وهذا یعنی ان العمال لهم مساحة من الاجتهاد والتصرف الرسمی والشرعی فی توجیه اموال الزكاة وفق ضوابطها ومصارفها الشرعیة).
مع ملاحظة ان الروایة هنا تتحدث عن استغراق الزكاة فی افریقیا ضمن مصرفي (للفقرا‌ء، وفي الرقاب) فقط وهما من المصارف الثمانية. وليس ثَمّة اشارة الى فائض فی الزكاة لتزویج الشباب لمن اراد الزواج، او توفیر مسكن لمن لا مسكن له، أو توفیر مركب لمن لا مركب له، او اطعام للطیور.
2-2
بۆچی عومه‌رێ كوڕێ عه‌بدلعه‌زیزی گه‌نمێ زكاتێ ل سه‌رێن چیا زه‌عێكر!؟
بابه‌ت نه هند گرێدایی داهاتییێ زكاتێ یه، چنكو دبیت د ده‌مه‌كێ دا داهاتی زێده ببن، لێ گرێدای باوه‌رپێكرییا كه‌سێ خه‌لیفه عومه‌رێ كوڕێ عه‌بدلعوزیزی یه، بلا مگرتی بكه‌ین؛ ئه‌وی گۆت (گه‌نمی ل سه‌ر چیا ببژینن..)، پشتی كه‌س پێدڤی نه‌دیتی بده‌تی، له‌ورا به‌ر ب چیا بۆ خوراكدانا بالنده‌یان ئاراسته‌كر، ئه‌رێ به‌رهۆشه ئه‌ڤ ره‌فتاره ژ خه‌لیفه عومه‌ری بهێته‌كرن، ئەرێ ئه‌ڤه بۆ په‌سنداری یان كێمكرنێ هاتییه؟ ئه‌رێ خوراكدانا بالنده‌یان رێكه‌كه ژ رێكێن زكات دانێ؟ یان ئه‌وێن فقهزانان ده‌ستوری پێدای و كا هنده‌ك ده‌ستپێكیێن پێش خۆراكدانا بالنده‌یان هه‌نه؟ دا گه‌نگه‌شا وان بكه‌ن:
1- بنه‌ما ژ بابه‌تێن په‌رستنان، لێ و ل سه‌ر راوه‌ستان، نه ده‌ربازكرنا وانه. شریعه‌تی د قورئانێ دا رێكێن خه‌رجكرنا زه‌كاتێ ب هه‌شت رێكا سنورداركرینه، ئه‌و دهێنه دان بۆ (هه‌ژار، به‌لنگاز، زكات وه‌رگران، كه‌سێن نێزیك و مفادار بۆ موسلمانان، ئازادكرنا بەندەیان، قه‌رداران، شه‌ركه‌رێن د رێیا خودێ دا و رێڤینگان (للفقرا‌ء، والمساكین، والعاملین علیها، والمؤلفة قلوبهم، وفی الرقاب، والغارمین، وفی سبیل الله، وابن السبیل). دیاره، كو خۆراكدان و چاڤدێرییا بالنده و گیانه‌وه‌رێن كویڤی د ناڤ دا نینه، (وما من دابة في الارض الا على الله رزقها ويعلم مستقرها ومستودعها كل في كتاب مبين)(5).
2- ژ خه‌لیفه عومه‌رێ كوڕێ عه‌بدلعه‌زیزی هاتیه نیاسین، كو یێ ب په‌رتووكا خودێ و سوننه‌تا پێخه‌مبه‌ری پێگیربوو، تابعیێن سه‌رده‌مێ وی نه‌هاتییه زانین، كو ده‌ستوری دابیت زكات د خۆراكدانا بالنده‌یان دا بهێته خه‌رجكرن.
3- ئه‌رێ نه‌حه‌ز و كینداره‌ك ره‌خنه‌گره‌ك هه‌بوو، رۆژە‌كێ گۆت بیت: «بالنده ل وه‌ڵاتێ موسلمانان برسی دبن» دا ئه‌ڤ گۆتنا بۆ خه‌لیفه‌ی ڤه‌گه‌ڕاندی به‌رسڤا وێ بیت؟ ئه‌و كییه یان ئه‌و كینه یێن ئه‌ڤه به‌رسڤه‌دای؟
4- ئه‌رێ بالنده‌یان ل وه‌ڵاتێ موسلمانان گازندا برسێ كرییه؟ چاوا، ل كیڤه، كه‌نگی و كێ ئه‌و زانی و گه‌هاند؟
5- ل په‌ی ناڤه‌رۆكا گۆتنێ، ئه‌ڤ كریاره ب كاره‌كێ د رێكا خودێ دا، ب ڤیانا ژینگه‌هـ و دلۆڤانی ب بالنده و گیانه‌وه‌ران ناهێته هژمارتن، چنكو مه‌به‌ست ژ ڤێ كریارێ ل دویڤ ده‌سته‌واژە‌یێ بۆ رازیكرنا ئه‌وێن دبێژن (دا نه‌بێژن)ـە! كو پێدڤیبوو دان بهێته بژاندن ژ بۆ خودێ، دا بالنده برسی نه‌بن، نه بو رویمەتی (دا نه‌بێژن…).
6- هه‌كه گه‌نم ل سه‌ر چیا بژاند، كی دێ خوارنا بالنده‌یان پشتراست كه‌ت، ئه‌رێ كه‌سه‌ك دێ ل چیا سه‌ركه‌ڤیت؛ دا ببینیت، كو بالنده یێ گه‌نمی دخۆن، چاوا دێ زانن، كو تێر بووینه یان هێش دبرسینه، ئه‌رێ جاره‌كێ یان هه‌ر وه‌رزه‌كی تێر بووینه؟
7- ئه‌گه‌ر خه‌لك تێر ببیت و ئێدی پێدڤی ب وه‌رگرتنا زكاتێ نه‌بیت، ئانكو بارێ وان یێ ئابۆری گه‌شه‌كرییه، ئه‌و دێ هه‌مبه‌ر گه‌شكرنا چاندنێ بیت (كو چاندن ستونا ئابۆریا وی سه‌رده‌می بوو)، له‌ورا تێربوونا بالنده‌یان فه‌رتره (ئه‌گه‌ر خێر هاته وه‌ڵاتی.. دێ گه‌هیته هه‌می مه‌خلوقاتی)، خێر ئانكو هه‌بوونا زه‌ڤیێن چاندی و مێرگێن كه‌سك، ئانكو كێلان و تۆڤكرن، ئه‌ڤه هه‌می ژینگه‌هـ و سه‌قایه‌ك گۆنجایه بۆ تێربوونا بالنده‌یان ب شێوه‌یه‌ك سروشتی، كو ئێدی برسی نابن، ده‌مێ خوارن بۆ هه‌میان هه‌بیت، ئێدی پێدڤی ب بژاندنا گه‌نمی ل سه‌ر سه‌رێ چیا نابیت.
8- ل وه‌ڵاتێن سار دبیت ب راست ل زڤستانێ بالنده برسی ببن، و دبیت ل بارینا به‌فرێ و زه‌مین و داروباری دهێته دابۆشین، چ شینوار بۆ دان و كرمان نه‌مینن، (ئه‌ڤه ل تركی رویددەت – مه‌به‌ست پێ باكوڕێ كوردستانێ یه)، لێ ل پترییا وه‌ڵاتێن موسلمانان ل رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست توبو‌گرافیا وان یا نزمه و هند به‌فر ناباریت، كو بالنده برسی ببن، به‌لكو ل پترییێ هه‌ر به‌فر ناباریت.
9- عومه‌رێ كوڕێ عه‌بدلعه‌زیزی سیاسه‌ته‌كا دارایی یا چاك ل ژێر چاڤدێرییه‌كا تۆند و دژە گەندەلیێ په‌یره‌وكر، كو به‌رهه‌مێ وێ گه‌شه‌كرنه‌كا ئابۆری یا د ده‌وله‌تێ دا په‌یدابوو، سیاسه‌تا وی به‌رنیاس بوو ب نه‌هه‌ده‌ردانێ، تاكو د كاغه‌زێن نامه‌یان دا، بۆ تشتێ ژ به‌رژە‌وه‌ندا گشتی دا نه‌بیت ژ به‌یتولـمال خه‌رجی نه‌دكر، ئه‌ڤه ئێك ژ سالۆخه‌تێن عومه‌ری بوو، له‌ورا ل به‌ر سیاسه‌تا دارایی یا زێده خه‌مخۆر گه‌له‌ك یا دویره، كو ئه‌و دراڤی بۆ خوارنا بالنده‌یان ب هه‌ده‌ر بده‌ت. تاكو ئه‌بو به‌كر كوڕێ حه‌زمی؛ سێ نامه بۆ نڤیسین، ئینا مێرێ باوه‌رداران ب ئێك نڤیسار به‌رسڤا وی دا، تێدا هاتبوو: قه‌له‌مێ خۆ هویر بكه و رێزان نێزیكی ئێك بكه و پێدڤیێن خۆ كۆمبكه، من نه‌ڤێت مالێ موسلمانان د تشته‌كی دا بمه‌زێخم، كو مفایێ وان تێدا نه‌بیت. و سلاڤ(6).
10- ئه‌گه‌ر هه‌ژار بێمننه‌ت ببن و هێش دراڤ مابیت، بۆچی كۆله ئازاد نه‌كرن، وه‌كو رێكه‌كا خه‌رجكرنێ (وفی الرقاب) كو وی سه‌رده‌می ئارێشه‌یا به‌ندییێ ل گوپیتكێ بوو، چنكو عومه‌رێ كوڕێ عه‌بدلعه‌زیزی د دویڤ عه‌بدلـمه‌لیك كوڕێ مه‌روانی هاتبوو! ئه‌وێ وه‌ڵاتێن موسلمانا كرییه جهەکێ مه‌زنێ کومکرنا بەندەیان! ل دویڤ پێدڤییا شریعه‌تی ئازادكرنا مرۆڤان ژ به‌ندییێ فه‌رتربوو ژ خۆراكدانا بالنده‌یان! چنكو زكات هاتییه سه‌پاندن ژ بۆ خۆشكرنا ژیانا مرۆڤان نه بالنده‌یان!
11- سه‌رێن چیا ئاماژە‌كرنه بۆ بلندیێ، كو پترییا جاران ب به‌فرێ داپۆشینه، ڤێجا چ جوره بالنده‌یێ دانخۆره دێ چیته سەرێن وان چیا؟ سه‌رێن چیایێن بلند و بنارێن وان هێلینێن بالنده‌یێن گۆشتخۆرن، وه‌كو: باز و ئه‌لهۆ و لاچین و…، لێ بالنده‌یێن دانخۆر بۆ ده‌ستئێخستنا خوارنێ ل ده‌شت و بیستانان، نه ل سه‌رێن چیا هه‌نه.
12- هه‌كه دانێ ل سه‌رێن چیا هاتییه بژاندن ژ پێدڤییا بالنده‌یان یێ زێده‌بیت، ئه‌رێ ئه‌و دێ ژ هه‌ده‌ردانا مالێ موسلمانان و هه‌ده‌ردانا زكاتێ و خیانه‌تا ئه‌مانه‌تێ هێته هژمارتن؟
13- ئه‌گه‌ر كه‌سێن هه‌ژی نه‌دیت، كو وه‌رگرن، ما نه ژ هوشمه‌ندی و په‌ندڤانیێ یه خه‌لیفه مالێ زكاتێ بۆ سالێن هشكیێ پاشكه‌ڤت بكه‌ت؟
بنیاتێ ڤێ گۆتنێ ژ كیڤه و ژ چ هاتییه؟
ده‌قێ نڤێسینێ یێ ژ عه‌ره‌بی وه‌رگێرای، وه‌كو د په‌رتووكا (تاریخ فارقین) دا هاتی (وه‌ڵاتێ وی ژ هه‌می وه‌ڵاتان ته‌نا و خۆشتر و دادوه‌رتربوو، هاته ئاگه‌هداركرن، كو بالنده برسی دبن، ئه‌و ل دانێ زڤستانێ ل گۆندان كۆم دبن، ڤێجا خه‌لك راڤه دكه‌ت، ئینا فرمان دا عمبار بهێنه‌ڤه‌كرن، تێرا زڤستانێ دانی بۆ ببژینن، ڤێجا ب هه‌می ژییێ وی، ئه‌و بالنده د مێهڤاندارییا وی دا بوون).
1- ئه‌ڤ ده‌ستهه‌ڵاتداره، نه عومه‌رێ كوڕێ عه‌بدلعزیزی بوو، به‌لكو ئه‌حمه‌د كوڕێ مه‌روانی یێ ب (نصر الدولة) به‌رنیاس، ده‌ستهه‌ڵاتداری ژ (401 – 453مش/ 1011- 1061ز.) كرییه، عومه‌رێ كوڕێ عه‌بدلعه‌زیزی (61- 101مش، 681- 720ز)، ئانكو دناڤبه‌را بوونا سەروەرییا عومه‌ری و ئه‌حمه‌دێ کورد (340) سالن!
2- خه‌لیفه عومه‌رێ كوڕێ عه‌بدلعه‌زیزی ژ دایبابێن عه‌ره‌بێن قوره‌یشی نه، ئه‌حمه‌د كوڕێ مه‌روانی كورده(7).
ژێده‌ر و په‌ڕاوێز:
- د. عبدالرحمن الطريري جريدة العرب الدولية الاقتصادية، الثلاثا‌ء 30 اغسطس 2011.
- لێڤه‌گه‌ر و ژێده‌ر: لا یوجد ذكر للقصه بهذه الصیغ فی المصنفات والمراجع المهمه التالیة:
أ. سیره عمر بن عبد العزیز علی ما رواه الإمام مالك بن أنس وأصحابه، لابن عبد الحكم (ت214هـ) عالم الكتب ط 6.
ب. أخبار أبی حفص عمر بن عبد العزیز ، روایة أبی بكر الأجری (ت360هـ)، وروایة ابن بشران (ت430هـ) مؤسسة الرسالة.
ج- الطبقات الكبری لمحمد بن سعد (ت230) ج7، وفیها ترجمة لعمر بن عبد العزیز، تحت رقم 1820 فی الصفحات 324 الی 397.
د. سیرة ومناقب عمر بن عبد العزیز الخلیفة الزاهد، لابن الجوزی (ت597هـ) دار الكتب العلمیة- بیروت .
هـ. منهج عمر بن عبد العزیز فی الإصلاح الاقتصادی ، الدكتور علی جمعه الرواحنة.
و. عمر بن عبد العزیز خامس الخلفا‌ء الراشدین تألیف عبدالستار الشیخ، دار القلم، دمشق، سلسلة اعلام المسلمین، رقم 40.
ز. عمر بن عبد العزیز معالم التجدید والاصلاح الراشدی، للدكتور علی محمد محمد الصلابی، ط1، دار التوزیع والنشر.
- رواه الإمام أبو عبید القاسم بن سلام فی كتاب الأموال. رقم 636 ج1 ص 363 ورواه حمید بن زنجویه من طریق ابی عبید فی كتاب الاموال برقم 936 ج1، ص 566، تحقیق: د. شاكر ذیب فیاض.
- من موقع الاسلام سؤال وجواب تحت اشراف الشیخ محمد صالح المنجد. خالد احمد عبدالمجید – 1 مارس 2020.
(أ) سیرة عمر بن عبد العزیز علی ما رواه الإمام مالك وأصحابه، لعبدالله بن عبدالحكم (ت214هـ) (ص/ 65 ط عالم الكتب.
(ب) هو یحیی بن دینار وقیل اسمه نافع (ت 232هـ).
(ج) تاریخ واسط لاسلم بن سهل الرزاز الواسطی (ت292هـ). (ص/184)، تحقیق: كوركیس عواد، ط مكتبة العلوم والحكم، المدینة المنورة.
(د) هو عبدالعزیز بن أبی سلمه الماجشون، من فقها‌ء المدینة ورواه الحدیث. توفی عام (164هـ).
(هـ) تاریخ دمشق لابن عساكر (37/388) ملفات وورد من علی موقع ملتقی أهل الحدیث.
- سورة هود:6.
- سیره ومناقب عمر بن عبد العزیز، للحافظ ابن الجوزی ص 100-101 منشورات محمد علی بیضون، ط دار الكتب العلمیة/ بیروت – لبنان . وسیر أعلام النبلا‌ء، ج 5، ص132، للإمام الذهبی، تحقیق: شعیب الارنؤوط، ط مؤسسة الرسالة. الطبقات 5/400.
- ابو الفدا‌ء الحافظ ابن كثیر الدمشقی/ ت 774مش، البدایة والنهایة، ج12، ط10، مكتبة المعرفة، بیروت- لبنان، 2007، ص547- 548،
الرابط والصفحة https://kitabat.com/author/khaladabdelmagid-com/
البرید الالكترونی [email protected]
