گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
وەصفی حه‌سه‌ن
(دار المعلمین الریفیة/ خانەیا مامۆستایێن گوندان)، دەزگەهەکێ پەروەردەیى یێ گرنگ بوو ل دهۆکێ، کارێ سەرەکی یێ ئەڤی خانه‌یێ؛ بەرهەڤکرنا مامۆستایان بوو بۆ خواندنگەهێن گوندان. ل ساڵێن چلان ژ چەرخێ بۆری ل دهۆکێ کەفتییە کاری، ماوه‌یێ خواندنێ (4) ساڵ بوون و دەرچوویێن قووناغا ناڤنجی وەردگرتن.
ژ بۆ پتر ناساندنا ڤێ خانه‌یێ، مە ئەڤ دیدارە ل گەل خویندکارەکێ ئەڤێ خانه‌یا پەروەردەیى کرییە، کو ئەو ژی سەیدایێ دێرین و مێژوونڤیسێ سریانی، سەیدا (بنیامین حەداد ئەلقوشى)یه.
– سەیدا ب هزراتە کەنگی دار المعلمین الریفیة، ل دهۆکێ هاتییە ڤه‌كرن؟
– هەر چەندە چ بەڵگەنامه‌یێن فەرمی د دەست من دا نینن، بۆ بەرسڤا وە، لێ ئەوا هینگی مە ژ مامۆستایێن خۆ و ژ وان خویندکارێن بەری خۆ گوهلێ دبوو، ئەوە؛ کو ل ساڵا خواندنێ 1945 – 1946ێ هاتییە دامەزراندن و دەست بکاربوویە.
– تو کەنگی و چەوا لێ هاتییە وەرگرتن؟
– پشتی کو من و چەند هەڤالەکا ناڤنجییا ئەلقوش ب دووماهیک ئینایی، ل ساڵا خواندنێ 1949-1950ێ، مە پێشکێشی دار المعلمین الریفیة ل بەغدا کر و ئەم هاتینە وەرگرتن و مە دەوامکر، بەلێ پشتی دو هەیڤێن خواندنێ ژ نشکەکێڤە لەهییەکا زۆر مەزن ل بەغدا ڕوی دا، گەلەک خانی و دام و دەزگەهێن حکومی بنئاڤبوون، ژ ئەوان ژی دار المعلمین الریفیة بوو، کو کەفته بنئاڤێ و چ ژێ نەما. ئێدی من و ئەوان هەڤالێن من یێن ئەلقوشی، مە بڕیار دا قەستا دهۆکێ بکەین، لێ ل وەزارەتا معارفا عیراقێ (وەزارەتا پەروەردا عیراقێ)، ئاستەنگی بۆ مە چێبوون و کارێ مە برێڤە نەبرن. دەمێ مە زانی، کو هەردو بەرێزان عه‌بدلعه‌زیز ئاغا حەجی مەلۆ مزوری و عه‌بدللا ئاغا شەرەفانی (وی دەمی ئەندام پەرلەمانێ عیراقێ بوون) ل بەغدا، مە خۆ گەهاندە ئەوان هەردو بەرێزان و مە کێشه‌یا خۆ بۆ ئەوان گۆت و شرۆڤەکر. ل رۆژا پاشتر، ئەو د گەل مە هاتن بۆ وەزارەتا معارفا عیراقێ، دهێتە بیرا من دەمێ ئەم گەهشتینە ژوورا سکرتێرێ وەزیرێ معارفێ، دەمی نڤیسکار و دیرۆکنڤیسێ سریانی (میخائیل عه‌واد) سکێرتێرێ وەزیری بوو. ب هەرحال، ئەوان هەردو بەرێزان؛ (معاملا مە) ژ مە وەرگرتن و چوونە نك وەزیرێ معارفێ و ئەم ماینە ل دەف سکێرتێرێ وەزیری، پشتی دەمەکی ژ دەف وەزیری زڤڕین و گۆتە مە، کو وانا رەزامەندییا وەزیرێ معارفی وەرگرت، ژ بۆ ڤەگوهاستنا هەوە ژ بەغدا بۆ دار المعلمین الریفیة ل دهۆک، ل پاییزا ساڵا 1949ێ ئەم ل دهۆک هاتین وەرگرتن. ل هەیڤا (١١) ساڵا 1949ێ مە دەوام کر.
– سەیدا ئاڤاهیێ دار المعلمین الریفیة ل دهۆک، ل کیڤە بوو؟
– ل ساڵا 1949ێ؛ دار المعلمین الریفیة و ناڤنجیا دهۆک پێکڤە د ئەوی ئاڤاهی دا بوون، ئەوێ نۆکە دبێژنێ ئامادەیا کاوە، ل دویڤ ئەوا من ل وی دەمی گوهلێ بووی، د بنیات دا ئەڤ ئاڤاهییە ب تنێ یێ تایبەت بوو بۆ دار المعلمین الریفیة ل دهۆک هاتبوو دروستکرن و ساڵەکێ، هەتا دو ساڵان ئه‌و ب تنێ تێڤە بوو. لێ چونکو ناڤنجییا دهۆک د خانییەکێ ب کرێ ڤەبوو، لەوما بڕیار هاتەدان، کو ناڤنجییا دهۆک بچیتە د ناڤ وى ئاڤاهی دا. پاشی هەردو دەزگەهـ (دار المعلمین الریفیة دهۆک و ناڤنجییا دهۆک) ئێک کارگێری هەبوو، بەلێ هەمی مامۆستایێن وان هەردو دەزگەهان نە ئێک بوون، بەلکی هندەک مامۆستا ب تنێ بۆ خانه‌یا مامۆستایان بوون و وانە ددان و بۆ ناڤنجیێ نەدچوون، وەکی مامۆستایێن وانێن عەرەبی و کومەڵایەتی و زمانێ کوردی و دەروونناسی و رێكێن وانه‌گۆتنێ (علم النفس و اصول التدریس)، مامۆستایێ چاندنێ (ب عەمەلی و تیۆری). هەروەسا من دڤێت بێژم، دەمێ ئەم ل پاییزا ساڵا 1949ێ هاتینە وەرگرتن، من تێبینی کر، کو ئاڤاهییێ وێ زۆرێ نوی بوو(1).
– سەیدا خواندن ل وێرێ چەند ساڵبوون، کی لێ دهاتنە وەرگرتن و چەند خویندکار لێ هەبوون؟
– خواندن (4) ساڵ بوون و دەرچوویێن قووناغا ناڤنجی لێ دهاتنە وەرگرتن. خویندکار ژ (١٤) لیوایێن (پارێزگەهێن) عێراقێ لێ د هاتنە وەرگرتن و ب تنێ دو دەستەیێن (وەجبە) خویندکاران لێ هاتنە وەرگرتن و بۆ هەر دەستەیەکێ نێزیکی (200) خویندکار بوون. ئەم گەڕا دویێ، ئەم نێزیکی (200) خویندکارا بووین، نێزیکی (140) خویندکاران ل بەشێ ناڤخۆیی بووین، یێن دیتر ژی یان بۆ خۆ خانی ب کرێ گرتبوون یان ژی ل باژێرێ دهۆک ل مالێن مرۆڤێن خۆ بوون. پشتی دەرچوونا گەڕا دویێ ژ خویندکاران ل هاڤینا ساڵا 1953ێ، ئێدی دەرگەهێ وێ ل دهۆک هاتە گرتن و دووماهی ب کارێ وێ هات. ل دویڤ زانیارییان ل ساڵا خواندنێ ١٩٥٤ ــ ١٩٥٥ێ، ئامادەیا دهۆک ل وی ئاڤاهی ئاکنجی بوو. ل ساڵا ١٩٧٠ێ ناڤێ ئامادەیا دهۆک، بۆ ئامادەیا کاوە هاتە گوهۆڕین و تاکو رۆژا ئەڤرۆ.
– سەیدا وى ده‌مى چ وانە لێ دهاتنه خواندن؟
– ده‌رس و وانەیێن مە، ئەڤه بوون: زمانێ عەرەبی، زمانێ ئینگلیزی، زمانێ کوردی (ب تنێ بۆ دەمێ دو ساڵان)، بیرکاری (ماتماتیک)، دەروونناسی و رێكێن وانه‌گۆتنێ، کۆمەڵایەتی، سروود و وەرزش، هونەر (رسم، وێنەکێشان)، چاندن ب (کرداری و تیۆری) دهاتنه خواندن.
– سەیدا، تە گۆت وانەیا زمانێ کوردی، ما وی دەمی وانەیا زمانێ کوردی هەبوو؟
– بەلێ وانەیا زمانێ کوردی ل وی دەمی هەبوو و مە دخواند، بەلێ جهێ داخێ یە ل ساڵا 1952-1953ێ نەما.
– سەیدا رێڤەبەر و مامۆستایێن وە کی بوون؟
– وەکی مە بەری نۆکە دیارکری، کو خانه‌یا مامۆستا و ناڤنجییا دهۆک؛ ئێک ژوورا رێڤەبەرییێ هەبوو، هندەک مامۆستایێن وان ل هەردو جهێن ناڤبری ئێک بوون. دهێتە بیرا من ل ساڵێن 1949-19٥٠ێ؛ مامۆستا حسێن حه‌سه‌ن ئاکرەیی رێڤەبەرێ دار المعلمین الریفیة ل دهۆک بوو، د هەمان دەم دا رێڤەبەرێ ناڤنجییا دهۆک ژی بوو. ل ساڵێن 1951-1952ێ هەتا کو هاڤینا ساڵا 1953ێ؛ مامۆستا مه‌دحەت عه‌بدللا ترکمانی(2) رێڤەبەرێ هەردو دەزگەهێن ناڤبری بوو.
– مامۆستایێن وە کی بوون؟
– مامۆستایێن مە، ئەوێن کو ماینە ل بیرا من، ئەڤ بەرێزه بوون: مامۆستا شاذل طاقە (1929-1974)ێ، هۆزانڤان بوو، خەلکێ مویسل بوو، وانەیا زمانی عەرەبی دگۆت(3). مامۆستا جه‌واد ئه‌لحسێنی، خەلکێ ژێرییا عیراقێ بوو، وانەیا علم النفس و اصول التدریس دگۆت. غانم ئه‌لده‌باغ 1923-1991 خەلکێ مویسل بوو، وانەیا زمانێ ئینگلیزی دگۆت(4). میخائیل… خەلکێ مویسل بوو، ل ساڵێن 1951- 1953ێ وانەیا وەرزشێ دگۆت. یوسف خیدو بازی دهۆکی (1908-1989)ێ، وانەیا هونەرى دگۆت(5). زێدەباری چوار مامۆستایێن دیتر، کو جهێ داخێ یە ناڤێن وان ناهێنە بیرا من(6).
– مامۆستا.. سەروبەرێ هەوە ل گەل پەرتووکان یێ چەوابوو؟
– مە ئەڤ پەرتووکه هەبوون: زمانی کوردی، مانێ عەرەبی، ماتماتیک، زمانێ ئینگلیزی، کۆمەڵایەتی، )، دەروونناسی و رێكێن وانه‌گۆتنێ. هەروەسا پەرتووکا (احوال)، کو یا تایبەت بوو ب ناساندنا دام و دەزگەهێن حکومی و پەرلەمان و وەزارەتێن دەولەتا عیراقی، کو هەر هەفتیێ دوجاران مامۆستایێ کۆمەڵایەتیێ بۆ مە ناڤەرۆکا وێ پەرتووکێ شرۆڤە دکر و ئەو دەزگەهـ و وەزارەت بۆ مە ددانە ناساندن، داکو خویندکاری شه‌هرەزایی ل دۆر هەیکەلێ دەولەتا عیراقێ و دام و دەزگەهێن وێ هەبیت.
– مامۆستا وە رۆژێ چەند وانە هەبوون؟
– رۆژانە مه (6) شەش وانە هەبوون، ژ وانا ژی (4) ل دانێ سپێدێ بوون، دەمژمێر 12-1 دەمێ فراڤین خوارنێ بوو، پاشی دا جارەکادیتر زڤڕینە هۆلێن خواندنێ بۆ خواندنا دو وانەیێن دیتر. دەواما مە رۆژانە ل دەمژمێر (8) سپێدێ دەستپێکر، تاکو دەمژمێر 2ی پشتى نیڤرۆ. ئەڤ سیستەمە بۆ پێنج رۆژان بوو، ل رۆژا شەشێ مە وانەیەکا کرداری هەبوو، ئەو ژی وانەیا (چاندن)ێ بوو، کو دکەفتە رۆژا پێنج شەمبی و مە مامۆستایەکێ وانەیا کرداری هەبوو، دا ل گەل مە هێت و چینە وی ڤالاهییا ل ناڤ خانه‌یا مامۆسستایان، (کو نوکە ئه‌و جهـ بووینە تاقیگەهـ بۆ ئامادەیا کاوە). دا وانەیا چاندنێ ب کرداری و تیۆری نیشا مە دەت، کا چەوا دێ گولا و شتلا و داروباری چینین. كا دێ چەوا داروباری و گولان و فێقی و زەرزەواتی ژ نەخۆشیان پارێزین. وی مامۆستایی گەلەک ب جوانی و ب رێکەکا خۆش بابەت شرۆڤە دکر و گەلەک جاران وێنە و پۆستەر ژی یێن گرێدایی بابەتی نیشا مە ددان. جهێ داخێ یە ناڤێ وی مامۆستایێ وانەیا چاندنێ یا کرداری و تیۆری نەمایە ل بیرا من، ب تنێ ئەز دزانم، کو کەسەکێ عەرەب بوو، ئاکنجییێ باژێرێ مویسل بوو.
– مامۆستا ب شەڤ هوین ل کیرێ دڤه‌حه‌ویان؟
– بەشێ ناڤخۆیی هەبوو، هەر ل گەل ئاڤاهیێ دار المعلمین الریفیة دا بوو، ژ دو هۆلێن درێژ و بەرفرەهـ پێک دهاتن و هەر خویندکارەکی ژی (دۆلاب)ـە‌كا تایبەت بۆ پاراستنا پەرتووک و دەفتەر و جلکێن خۆ هەبوو. ئەم ل سەر تەختان دنڤستین و ل پاییزا ساڵا 1949ێ، تاکو بوهارا ساڵا 1953ێ، نێزیکی (140) خویندکار د بەشێن ناڤخۆیی دا بوون. خویندکارێن هەمی باژێرێن بەهدینان و یێن هەولێر و مویسل و دەوروبەران و بەغدا و تکریت و دیالا و دیوانیێ د بەشێن ناڤخۆیی دا بوون. دهێتە بیرا من تەختێ خویندکارەکێ خەلکێ دیوانیێ ب رەخ تەختێ من ڤە بوو، ل رەخێ منێ دی تەختێ خویندکارەکێ بەغدادی بوو. ل ڤێرە پێدڤییە بێژم، کو پتر ژ (٢٥) خویندکارێن خەلکێ هەولێرێ و دەوروبەرێن هەولێرێ ل گەل مە ل بەشێن ناڤخۆیی بوون.
– مامۆستا بۆ خوارنێ هەوە چەوا دەبارا ژیانا خۆ دکر؟
– کارگێرییا مە، بەڵێندەرەکێ ئاکنجییێ دهۆکێ گرتبوو، رۆژانە وی (3) سێ دانێن خوارنێ بۆ خویندکارێن بەشێ ناڤخۆ دابین دکر، بۆ مە خوارن ل لێنانگەها دار المعلمین الریفیة بەرهەڤ دکر. دهێتە بیرا من، کو تەباخچییەکێ مە ب ناڤێ (ئلیاس دەگالو ئەلقوشی)، خەلکێ ئەلقوشێ بوو، پشتی وی کارێ خۆ هێلایی، تەباخچییەکێ تورکمان بۆ مە ئینا ل گەل دو هاریکارێن تەباخچی، هەر سەبارەت ژیانا بەشێ ناڤخۆیی، فەرمانبەرەک ب ناڤێ (سەرپەرشتێ بەشێ ناڤخۆیی) هەبوو، ل دانێ شەڤێ ئەو بەرپرسێ مە خویندکارێن بەشێ ناڤخۆیی بوو. هەمی شەڤان ل هۆلەکا دیتر بۆ ماوەیێ (٤٥) خولەکان، مە خویندکارا پێداچوون ل سەر دەرس و ئەرکێن خۆ دکر، مە دخواندن و دنڤیسین و پاشی دا زڤڕینە هۆلێن خۆ یێن نڤستنێ، ل دەمژمێر (١٠)ی شەڤ، دا ئەو سەرپەرشتێ بەشێ ناڤخۆیی (گلوپان) ڤەمرینیت و ئێدی بۆ مە قەدەغەبوو ژ هۆلێن نڤستنێ دەرکەڤین، تاکو سپێدەهیا رۆژا پاشتر.
– مامۆستا بۆ سەرشویشتنێ هەوە چ دکر؟
– ل هەمی رۆژێن ئەینی، ئەو سەرپەرشتێ بەشێ ناڤخۆیی، دا ل گەل مە هێت و مە بەتە (حەماما) دهۆک ژ بۆ باڵافکرنێ و سەرشویشتنێ، ئەز دبێژم هنگی حەماما دهۆک ل نێزیکی ئاڤاهییێ پارێزگەهی بوو(7). هەروسا ماڵا مامۆستایەکێ مە ژی مامۆستا یوسف خیدو بازی دهۆکی هەر ل نێزیکی حەمامێ بوو و مە زوی ب زوی سەرەدانا ماڵا وی دکر(8)، ل بیرا منە هەڤژینا وی ژی مامۆستا سەنا مه‌لک ئیسماعیل شۆ بازی بوو 1917-2008ێ، وی دەمی ل ساڵێن 1949-1953ێ ئەو رێڤەبەرا خواندنگەها سەرەتایی بوو ل دهۆک، ماڵا بابێ وێ مەلک ئیسماعیل بازی ل تاخێ شێلێ بوو، ل نێزیك قەسرا کەمبەرلاند بوو(9).
– مامۆستا هەوە ل سەرمایا زڤستانێ چەوا دەربارا ژیانا خۆ دکر؟
– وی دەمی ل ساڵا 1949- 1953ێ، مە ل بەشێ ناڤخۆیی چ سۆپە و ئاگر نەبوون، لێ هەر خویندکارەکێ بەشێ ناڤخۆیی؛ (٣) سێ بەتەنیێن ستویر دابوونێ، مە ئێک ددانا بن خۆ و دو ژی مە د خۆ وەردکرن، ب ئەڤی شێوەی مە زڤستانا خۆ دبوراند، کو وی دەمی سەقایێ دهۆک و هەمی بەهدینان و هەمی کوردستانا باشۆر و باکۆر و رۆژهەلاتا ناڤەڕاست، سەقایەکێ پڕ سەرما و سەخت و پڕی باران و بەفربوون، دهێتە بیرا من زڤستانا مە ل دهۆک و بەهدینان و باشۆر، ل دورێن 20/10 دەستپێدکر، تاکو نێزیکی 8/4 یا بوهارا ساڵا پاشتر ڤەدکێشا، ئانکو ل وی سەردەمی وەرزێ زڤستانێ یێ درێژ بوو و یێ پڕی سەڕما بوو، پڕی باران و بەفربوو، چەندین جاران رێکێن ئامێدیێ بۆ دهۆک ژ بەر بەفرێ بۆ ماوێ (15-20) رۆژان دهاتنە گرتن. بەروڤاژی زڤستانا ڤی سەردەمی، کو زڤستان زۆرا کورتە و کێم سڕ و سەرما بەفر و بارانە.
– مامۆستا کیشك خویندکارێن ساڵا 1949-1953ێ ماینە ل بیرا تە؟
– ژ ئەوان خویندکارێن ماینە ل بیرا من: سترانبێژ فوئاد ئه‌حمه‌د، هەولێری (ل تەباخا 2004ێ ل هولەندا وەغەرکرییە) و پسمامێ وی، ئەڤە خەلکێ هەولێرێ بوون، تەحسین ئەحمەد بەگ بەرواری، عه‌بدلمه‌سیح پەتی صەفار ئه‌لقوشی، یونس ئلیاس کادو ئەلقوشی، یوسڤ ئیسحاق کانی ماسی بەرواری، حه‌بیب صادق شەدا ئەلقوشی، میخائیل بەرجەم کانی ماسی بەرواری، شه‌معون …….. بەرواری، توما ئه‌لقه‌س کانی ماسی بەرواری (أبو نضال)، ئەڤە دو ساڵان ژ بەری مە ل دار المعلمین هاتبوونه وەرگرتن(10).
– ژ مامۆستایێن هەوە، کى پتر هاندەرێ خویندکاران بوو؟
– باوەر بکە رێڤەربەرێ وێ، یێ ساڵێن 1951-1953ێ مامۆستا مه‌دحه‌ت عه‌بدللا ترکمانی، ل گەل خویندکاران گەلەکێ هاریکار و پشتەڤان بوو، هەروەسا مروڤەکێ ڤەکری و رووخۆش بوو، د دویڤ دا مامۆستایێ مە هۆزانڤان شاذل طاقە، ئەوی ژی زۆر خویندکار هانددان، کو ببنە هۆزانڤان و نڤیسکار و لد گەل خویندکاران گەلەکێ هەڤالدوست بوو. دهێتە بیرا من، ل بوهارا ساڵا 1950ێ، وی دیوانا خۆ یا هۆزانا ئەوا ب ناڤێ (المسا‌ء الاخیر)، کو وان رۆژا دەرکەتبوو، ب دیاری دا من و ب خەتێ خۆ ل سەر نڤێسی بوو. بۆ نموونە تا رۆژا ئەڤرۆ دیوانا ناڤبری ل دەڤ من یا پاراستییە. هەروەسا مامۆستایێ زمانێ کوردیێ ژی ل ساڵێن 1949ێ، تاکو بوهارا 1951ێ، کو جهێ داخێ یە ناڤێ وی ل بیرا من نەمایە، ئەو ژی زۆر ل گەل خویندکارێن خۆ یێ روح سڤک و یاریکەر و هاندەر بوو، دهێتە بیرا من، ل رۆژێن بێهنڤەدانێ و ل هەلکەفتا ژ هەمی مامۆستایێن مە، ب تنێ ئەوی جلکێن کوردی یێن سۆرانی دکرنێ.
– مامۆستا، هەوە بزاڤێن ژ دەرڤەی خواندگەهێ هەبوون؟
– بەلێ، ل هەمى ساڵان مه پشكداری د ڤیستەڤالا ساڵانە یا وەرزشی یا سەرجەم خواندنگەهێن دهۆک دا دکر، کو هەر ل ناڤ گوڕەپانا خواندگەهێ دهاته ئەنجام دان، دهێتە بیرا من، کو د ئەوێ فیستەڤاڵا وەرزشی یا ساڵانە دا، ئەوا کو ل بوهارا سالێن 1950-1951-1952-1953 هاتییە ئەنجامدان، بەردەوام هەردو هونەرمەند محه‌مه‌د عارفێ جزیری و فوئاد ئەحمەد، د ئەوێ خرڤەبوونێ دا د ئامادەبوون و ستران دگۆتن. هەروەسا ل بوهارا 1951 و بوهارا 1953 د وەرزێ بوهارێ دا ئەم خویندکار و رێڤەبەر و مامۆستا پێکڤە (دوجاران)، مە دو دەرکەڤتن و سەرەدان برینە ژ دەرڤەیی دهۆکێ. سەرەدانا ئێکێ یا بوهارا ساڵا 1951 ئەم چوو بۆینە زاویتە ل دەف (دارا مەلکی)، ئەم ڤەجەمیا بۆین، کو مەیدانەکا بەرفرەهـ و یا ژ کاژان پڕ بوو، ژ سپێدێ تاکو ئێڤارییا درەنگ ئەم ماینە ل وێرێ، نۆکە دکەڤیتە دەستی راستێ یێ دەروازەیێ گەلیێ زاویتەیی. مە بۆ خو سحبەت دکرن و ستران دگۆتن و هندەکان بەریکانێن هەمەجۆر دکرن، هندەکان کێلەبەرانێ دکر و هندەکان تەپانێ دکر. مە خوارن د گەل خۆ بربوو، مە فراڤین ل بن دارا مەلەکی خوار. ل ئێڤارییەکا درەنگ مە ژ زاویتە دارێ و ئەم زڤرینە بەشێ ناڤخۆیی ل دهۆکێ و مە شیڤا خۆ ل بەشێ ناڤخۆیی خوار و جهێ ئاماژەپێدانێ یە، کو وی سەردەمی سیستەمێ ژیانا جڤاکی یێ وەسا بوو، کەس پشتی بانگێ مەغرەب نەدما ژ دەرڤەی ماڵا خۆ، هەروەسا پشتی بانگێ مەغرەب دەرکەتنا ترۆمبێلا ل هێلێن دەرڤە مەحاڵ بوو. ئانکو ل باژێران پشتی بانگێ مەغرەب یان بانگێ عەیشا ژیان د راوەستیا، تاکو سپێدەهیا رۆژا پاشتر و کەس پشتی مەغرەب ژ ماڵا خۆ دەر نەدکەفت، ئیلا ئەگەر خێزانەکێ سەرەدانا ماڵەکا نیاس کربا. بەروڤاژی سەردەمێ نوکە، کو ب شەڤ تاکو 3ێ سپێدی ژیان و بزاڤا بازرگانی و هاتن و چوونا مروڤان بۆ خوارنگەهـ و کافیان و هاتن و چوونا ترۆمبێلان ل ناڤ باژێران و ل هێلین گوند و ناحیان ژی تاکو سپێدێ یا بەردەوامە. دەرکەفتن و سەرەدانا مەیا (دویێ)، ل مەها نیسانا ساڵا 1953یێ، بۆ ئامێدیێ بوو. ل وێرێ ژی پشتی ئەم ل سویکا ئامێدیێ گەریاین، پشتی دیتنا شینوارێن ئامێدیێ یێن دێرین ئەم ل (کوورا سێریجێ) خرڤەبووین و ب هەمان بەرنامێ سەفرا زاویتە، مە دەمێ خۆ بوراند، پاشی مە فراڤین ل کوورا سێریجێ خوار و پشتی فراڤینی جارەکا دی مە هندەک بەرنامەیێ خۆ یێ سەفرا ئامێدیێ ئەنجام دا. ل ئێڤارەکا زوی ئەم ژ ئامێدیێ دەرکەتین، بلەز بەر ب دهۆکێ و بەشێ ناڤخۆیێ زڤڕین، چونکی وی دەمی کەسێ شیڤا خو ل دەرڤە نەدخوار، بەروڤاژی ئەڤی سەردەمێ نۆکە، دەمێ خەلک یان خێزان مشە دەردکەڤن و ل دەمژمێر 10 شەڤێ و پێهەل شیڤێ ل ئاقاری دخون.
– مامۆستا بۆ خزمەتگوزارییێن دیتر وە چ دکر؟
– ل ئەوان ساڵێن ئەز خویندکار 1949-1953ێ، پترییا خزمەتگوزارییێ ل بازارێ دهۆک هەبوون، وەکی دوکانێن درینگەهان و وێنەگرێ فۆتۆگرافی یێن شەمسی و خوارنگەهـ، هەروەسا شۆفێرێن هێلا دهۆک- مویسل و دهۆک – ئامێدی و دهۆک – زاخو هەبوون. رۆژانە کارێ خۆ دکرن. هەروەسا نەخۆشخانا حکومی ل دهۆک هەبوو، دهێتە بیرا من، ل شواتا ساڵا 1951ێ ئەز نەخۆش بووم و ئەز چوومە ئیدارێ، وان بۆ من (عیادە) چێکر و دو خویندکار دانانە ل گەل من، ئەز هنارتمە نەخۆشخانا دهۆک یا حکومی، کو وی دەمی نەخۆشخانا دهۆک د قەسرا کەمبەلانی ڤە بوو.
– مامۆستا چ تشتێ دیتر؟
– ل ساڵێن 1949-1953ێ نێزیکی (١٠) خویندکارێن ئەلقوشێ ل ناڤنجییا دهۆک دخواندن، بەلێ ئەوان بەشێ ناڤخۆی نەبوو، هەردو سێ ژ ئەوان خویندکارێن ئەلقوشی بۆ خۆ (ئێک) ژوور ب کرێ گرتبوون د ناڤ ماڵان دا. ناڤێ هندەک ژ ئەوان ل بیرا منن: یوسف ره‌زا ئه‌لقوشی، ل تیرمەها 2023 وەغەرکرییە، بابێ مامۆستا (لارا) رێڤەبەرا ناحیا ئەلقوش یا نهۆ یە. حەنا شەدا ئەلقوشی، سمو بیبو دزا ئەلقوشی.
ل دووماهیێ مامۆستاى گۆت: زۆر زۆر ب ئەڤێ دیدارێ شاد و بەحتەوەر بووم، چونکی ئەڤێ دیدارێ ئەز زڤڕاندمە بەری (٧٤) ساڵان، دەمێ ئەزێ گەنج. ئەڤە (14) ساڵە ماڵا من ل دهۆکێ، باوەر بکە و تاکو بەری هاتنا پەتایا کورۆنایێ، ئەز بۆ دلێ خۆ هەرجار جار دچوومە سەرەدانا ئامادەیا کاوە یا نهۆ) هه‌ر بۆ بیرهاتنێن هینگێ، ل سەر ئەوی سیاجێ هنداڤی ئامادەیا کاوە و من سەح دکرە ئاڤاهییێ وی دەمێ یێ دار المعلمین الریفیة و من شەریتا بیرهاتن و یادگاریێن خۆ ل دهۆک دزڤڕاند و ساخدکرەڤە و من تامەکا ئێکجار زۆر ژ زێندیکرنا وان بیرهاتنا وەردگرت. دووبارە سۆپاسییا وه دکەم بۆ ئەڤێ دیدارا پڕ تام و چێژ و لەزەت و ب بیرهاتن، زۆر سۆپاس.
پەراوێز:
1- د دیدارەکێ دا د گەل مامۆستا د. رەشید فندی.. ئەوی گۆتە مە (ئەز پشت راستم ئاڤاهییێ نۆکە یێ ئامادەیی کاوە ل ساڵا 1944 تەمام بوویە و بەرهەڤبوویە بۆ خواندنێ).
2- ل دویڤ گۆتنا مامۆستا بنیامین حه‌داد: مامۆستا مدحەت عبداللە ترکمانی ل ساڵا 1951-1952 و تاکو هاڤینا ساڵا 1953 ڕێڤەبەرێ دارالمعلمین الریفیة بوو، ناڤبری تورکمانێ دەڤەرا خانەقینێ و قەرەتەپە بوو. مروڤەکێ چەپ بوو، زۆر د گەل خویندکارا یێ هەڤکار و ڤەکری بوو. سەیدایی گۆتە مە … من ل ساڵا 1963 سەیدا مدحەت ل بەغدا دیت و ئەز نەنیاسیم، لێ من ئەو ناسکر و من سلاڤکرێ و ئەم د گەل ئێکو دو ئاخفتین و کەیفا وی ب ئەوێ دیدارێ هات.
3- شاذل طاقە (1929-1974): خەلکێ مویسل بوو و دەرچوویێ دار المعلمین العالیة ل بەغدا بوو. دژیانا خۆ دا وی گەلەک ئەرک دیتینە زێدەباری، کو چەندین ساڵا مامۆستایێ ئامادەیی بووویە، هەروەسا ساڵا 1968 بوویە بریکارێ وەزارەتا ڕاگەهاندنێ ل عیراقێ و ل ساڵا 1971ێ بوویە بریکارێ وەزارەتا دەرڤە یا عیراقێ، ل ساڵا 1973 بوویە وەزیرێ دەرڤەی یێ عیراقێ، ل ساڵا 1974ێ د کۆمبوونا وەزیرێن دەرڤە یێن وەڵاتێن عەرەبی ل (الرباط) ل مەغرب ژ نشکەکێڤە د ناڤ کۆمبوونێ دا؛ وەغەرا دووماهییێ دکەت، ناڤبری هۆزانڤان بوو، پتر ژ (٥) دیوانێن هۆزانان چاپکرینە. بۆ پتر شه‌هرەزایی ل سەر ژیان و بەرهەمێ وی سەحکە: د.عمر الطالب ــ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین ــ موصل، 2007، ص237-239.
4ـ غانم الدباغ (1923-1991): ناڤبری خەلکێ مویسلە و دەروچوویێ دار المعلمین الریفیة ل بەغدا ل ساڵا 194 و پاشی بوویە مامۆستایێ زمانێ ئینگلیزی ل دار المعلمین الریفیة ل دهۆک و پاشی ل ساڵا 1953 هاتییە ڤەگوهاستن بۆ چەند خواندنگەهێن ناڤ مویسل. ناڤبری ئەدیب و نڤیسکاره، هەروەسا چیرۆکنڤیس بوو و 4 کۆمێن چیڕۆکان هەنه. بۆ پتر شه‌هارەزایی ل سەر ژیان و بەرهەمێ غانم الدباغ سەحکە: د. عمر الطالب، موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین، موصل، 2007ـ ص387-389.
- یوسف خیدو انیال بازی دهۆکی: بابێ وی خیدو دانیال بازی (حەداد) بوو ل سیکا حەدادان ل دهۆکێ، ناڤبری ل ساڵا 1908ێ ل دهۆکێ ژ دایکبوویە، دەرچوویێ دار المعلمین العالیة یه ل بەغدا، ل ساڵا 1931. بۆ ماوەیێ (٣٣) ساڵان مامۆستایێ سەرەتایی و ئامادەیى بوویە ل دهۆکێ. دەمێ مامۆستا بنیامین حەداد خویندکار ل دارالمعلمین الریفیة ل دهۆک، پاییزا 1949-1953 ئەو مامۆستایێ وانەیا هونەری بوو. مامۆستا بنیامین ل وێ هزرێ یە، کو هەر ژ دەستپێکا دامەزراندنا دار المعلمین الریفیة ل دهۆک ئەو ب شێوێ (تەنسیب) ل وێرێ مامۆستا بوویە. ل ساڵا 1959 وی ماڵا خو بریە بەغدا. ل سالێن 1985-1986 سکرتێرێ دەستەیا سریانی ل (المجمع العلمی العراقی). ناڤبری ل بەغدا ل ساڵا 1989 وەغەرکرییە، هەڤژینا وی ژی مامۆستا سەنا مه‌لک ئیسماعیل بازی ل لندن 2008 وەغەرکرییە، ب تنی کچەک ب ناڤێ (ئیڤا) هەیە ل ئەمریکا ئاکنجییە.
- سەیدا مصدق توڤی د پەرتووکا خۆ دا (دیرۆکا پەروەردە و فێرکرنێ ل پارێزگەها دهۆک/ بەرگێ ئێکێ، بپ145)ێ، ناڤێ دو مامۆستایێن دێرین، یێن دار المعلمین الریفیة ل دهۆک دیارکرینە، ئەو ژی: مامۆستا سالم عەبدو علی، کو ل ساڵا 1946ێ مامۆستا بوویە ل ل وێرێ و مامۆستا ره‌جه‌ب خلیل الصوفی، کو ل ساڵا 1953 ل دار المعلمین الریفیە ل دهۆک مامۆستا بوویە. هەروەسا د هەمان پەتووک دا و د هەمان بەرگ دا بپ٤١٥ێ هاتییە، کو مامۆستا فه‌خره‌ددین ئه‌حمه‌د ساڵا 1951-1952 ل دار العلمین الریفیة ل دهۆک مامۆستا بوویە.
- دیدارەکا ل گەل مامۆستا د. ره‌شید فندی، کو دهۆکییەک کەڤنە و ئەڤە ژ ساڵا 1950 ئەو ل دهۆک ئاکنجی یە، وی گۆتە مە: جهێ (حەماما دهۆک)، ل جهێ بازارێ (پانۆراما) بوو، ل وێ مەیدانا نۆکە جهێ راوەستیانا ترۆمبێلا ل دانگا فرۆشگەها پانۆراما.
- هەر د وێ دیدارێ دا د. رشید فندی گۆتە مە، مالا مامۆستا یوسف خیدو بازی دهۆکی ل جهێ وان دوکانێن ئەلکترونیاتان و کۆمپیوتەران بوو، ئەوێن دکەڤنە پشت خوارنگەها دونیا. مامۆستایێ ناڤبری گۆتە مە: ل ساڵێن 1973 ئەو دوکان هاتبوونە ئاڤاکرن تایبەت بۆ گوشت فرۆشان و بۆ فرۆتنا فێقی و زەرزەواتی و تاکو ساڵا 1997 ئەڤ کارە ل وێرێ دوم کرییە.
- مەلک ئیسماعیل شوو بازی، تاکو ساڵا 1933ێ موختارێ گوندێ (بابلو) بوو، ئەوا نۆکە بوویە جهەکێ گەشت و گوزاری، زۆر دوستێ کەمبەرلاندی بوو، پشتی هنگێ ل دورێن ساڵا 1935ێ کەمبه‌رلاندێ ناڤبری پارچەکا ئەردێ مەزن بۆ مه‌لک ئیسماعیل بازی بابلویى ل دهۆکێ تاخێ شێلێ کری ل هنداڤ بیتزایا شەقلاوە (یا نهۆ) بەرامبەر دەرمانخانا گولستان و ئێدی مه‌لک ئیسماعیل ئەو پارچەیا ئەردی بۆ خۆ ئاڤاکر و کرە خانییەکێ مەزن و لێ ئاکنجی بوو. سەحکە: ئەفرام فەزیل بەهرۆ (محلة سورایی فی دهوک، دهوک -2016، ص32-33. هەر بۆ زانین کەمبەرلاند ل 1938ێ ل دهۆکێ ل قەسرا خۆڤە هاتە کوشتن.
- سەیدا مصدق توڤی د پەرتووکا خۆ دا (دیرۆکا پەروەردە و فێرکرنێ ل پارێزگەها دهۆک، بەرگێ ئێکێ، بپ415)ێ، ناڤێ دو خویندکارێن دار المعلمین الریفیة ل دهۆک ئینایە، ئەو ژی: (حسین راهی) و (فاتح ئەحمەد)ه.
* ل دویماهیێ زۆر سوپاسیا هێژا (شڤان توفیق) خودانێ پەرتووکا (ئەلبوما دهۆک) دکەین، کو چەند وێنێن (دار المعلمین الریفیة) یێن وی سەردەمی بۆ مە هنارتین (و. ح).
