گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
ئیسماعیل بادی
ئەفسانە
ئەفسانە بیاڤەكێ گەلەك گرنگ د ئەدەبیاتان دا وەرگرتییە و نڤیسەر و هۆزانڤانان ب بەرفرەهی ل دۆر نڤیسییە و د ناڤ بەرهەمێن خۆ دا بكار ئینایە. بەلێ هێشتا ب دروستی دەربڕین ژ ئەفسانەیێ نەهاتییە کرن، ئانكو دڤێت پتر ل سەر بهێتە نڤسین و ل دۆر كاریگەری و ئەدگارێن وێ ڤەكۆلین بهێنە ئەنجامدان.
كورتییەكا مێژوویی
ئەفسانەیێ بیاڤەكێ مەزن ژ هزر و خەیالا مرۆڤێ ڤەگرتییە، كو مرۆڤی هزر كرییە دیاردەیێن د سروشتی دا دهێتە رویدان، قانوونێن خۆداوەندی نە، هەكە ل پەیدابوونا ئەفسانەیێ بنێڕین، هەر ژ هەبوونا مرۆڤی ل سەر رویێ عەردی، ئەفسانە ژی د گەل دا پەیدا بوویە.
نڤیسەرا بەریتانی (كارین ئارمسترۆنگ/1944- ؟)ێ، د بیاڤێ بیروباوەر و دینێن كەڤنە مللەتان دا، ڤەكۆلەرەكا ب ناڤودەنگە. ب هزرا وێ چەرخێ بەردین یێ كەڤن (بالیالیسیۆن/Balacolithic) (8000 – 2000 ب. ز) دەمێ ڤەژین و پێشكەفتنا مرۆڤایەتییێ بوو ژ لایێ بایۆلۆژی ڤە، دیسان درێژترین دەمە د مێژوویێ دا، ئەو چەرخ.. چەرخێ ترس و سەهمێ بوو، خەلكێ وی دەمی، نەشیاینە پویتەیی بدەنە خوارنا خۆ، بەلێ ژیانا وان ل سەر نێچیرێ بوو. ل دۆر پەیدابوونا ئەفسانەیێ ل وی چەرخێ ئەو مرۆڤ لێ ژیاین، چ تشتێ نڤیسی ل پاش خۆ نەهێلایە، كو بەحسێ هەبوونا ئەفسانەیێ بكەت، بەلێ چیرۆك و سەرهاتی یێن وان یێن میتۆلۆگی و تشتێن ل دویڤ دا، رۆلێ ئەفسانەیێ ل تێگەها مرۆڤی بۆ دەروون و ئەو تەنگاڤی یێن كەڤتینێ د ژیانا خۆ دا، بەرچاڤ دبن(١).
د ئەفسانەیێن مێزۆپۆتامیا دا ژی، سێ تشت (خۆداوەند، ئافراندن و مرۆڤ) د گرنگ بوون. د شارستانیێن مێزۆپۆتامیا دا، هزرێن ئۆلی (فەلسەفی)، باوەری، پرۆسێسا ئاوێردەیی (طقوسی) و دیالێكتیكا د ناڤبەرا میتۆلۆگی و فەلسەفی دا، د ناڤبەرا نێڕینێن هزری و پرۆسێسا جڤاكی دا بالكێش بووینە، چونكو مرۆڤێ بەرێ نەشیایە ل دو تشتان باش ب چاڤزلكی لێ بنێڕیت، ئەو ژی: (چاڤێ رۆژێ و مرن) بوون(٢).
هەر د كەڤن دا، پترییا مللەتان باوەری ب وێ چەندێ هەبوو، كو خۆداوەندەك حاكمێ عەرد و ئاسمانایە، ئەڤ چەندە ل پەرستگەهێن كەڤن ب نڤیسین هاتییە دیتن و باوەری بۆ خەلكێ وی دەمی پەیدا بوویە، كو خۆدایەك هەیە و حوكمی دكەت و خەلكی دبینیت و ل سەر كارێن وان یێن خراب، وان سزا ددەت، دیسان ل نك مللەتێن مێزوپۆتامیا (بلاد ما بین النهرین) دا ژی ئەڤ بۆچوونە هەبوو(٣).
زانا و ڕۆناكبیرێن چەرخێ نوزدێ، گرنگی دا ڤەكۆلین و بنەما و سروشتێ ئەفسانەیێ، ب تایبەت زانایێن ئەنترۆپۆلۆژی، هندەك ژ وان هزر دكر، كو ئەفسانە پشكەكە نابیت ژ سیستەمێ جڤاكی یێ مەزن بهێتە ڤەدەركرن، چنكو هندەك پەیڤ و دەستەواژەنە؛ پەسنا راستییێ و كەتواری دكەن، بیروباوەر تێدا رەنگڤەددەن و ئاخڤتن ل گەل كریارێ دهێتە گرێدان(٤). هەروەسا زانستەكێ كەڤنە، هۆنەر و فەلسەفە و زانست و دینە، كۆما حیكمەت و دەستوورا ژیانێ یە ب شێوازەكێ چیرۆكی ل دۆر پەیدابوون و ژیان و مرن و سەروژنوی ڤەژینێ یە(٥). ئانكو كەڤنترین ژێدەرە بۆ هەمی زانستێن مرۆڤایەتی، ژ ڤێرە پەیڤا ئەفسانەیێ گرێدانەكا بەردەوام هەیە ل گەل دەستپێكا ژیانا خەلكی یان دەستپێكا مرۆڤایەتییێ بەری كاری سێربەندییێ، وەكو ئێك ژ لێدانێن زانستی یان مەعریفی بكەن(٦).
ل دەف مللەتێن ئەورۆپی بێژەیا (Mythos)، كو ژ زمانێ یۆنانی هاتییە، بكاردئینن یان ژی (میتۆلۆژی)یێ بكاردئینن، ئەفسانە بیرو باوه‌رییا گەلێن كەڤنارە، كو ل سەر خۆداوەندان، قەهرەمانێن لێگەند و ژێدەرا جیهانی و ژیانێ بوو(٧).
د كەڤن دا گەلەك جاران رویدانێن مێژوویی یێن ژ راستا بووینە ئەفسانە و خەلكی ڤەگێراینە، بێی هزر ل بنیاتێ سەرهاتییا وێ بهێتەكرن، لەورا هەڤبەندییەك د ناڤبەرا مێژوویێ و ئەفسانەیێ دا هەیە، هەروەسا د گەلەك حالەتان دا، دەستپێك دمینتە د تاریاتییێ دا و ب دروستی ناهێتە دیتن و خواندن. د پەرتووکا (ئنجیل)ێ دا ئەڤ حالەت تێدا بەرچاڤ دبن؛ كا چەوا راستییەكا مێژوویی بوویە سەرهاتییەكا ئەفسانەی، خەلك ئاویردەیەكا كەڤن بكاردئینن و راستییەكا مێژوویی پێ ساخ دكەنەڤە، بنیاتێ پەڕستنا هەیكەلان و جەژنا (الفصح) ل نك (جوی)یان، نموونە نە ل دۆر ڤێ چەندێ، دیسان جەژنێن سروشتی ئەو ژی دیتنەكا مێژوویی ددەن و ژ ئەڤان دیتنا ئەفسانە پەیدا دبن(٨).
د ئەفسانەیێن یۆنانی دا، هەر تشتەكی خۆداوەندێ خۆ یێ تایبەت هەبوو، وەك خۆداوەندێ جوانیێ، خۆداوەندێ هۆنەری و شعرێ، خۆداوەندێ بارانێ و گەلەك تشتێن دی، نەخاسمە دیاردەیێن سروشتی، هەروەسا ل جەم گریكییان ئەفسانە هۆكارەك بوو، بۆ تێگەهشتنا سروشتی ئەوێ مرۆڤ تێدا دژییا، باشترین نموونە ئەفسانەیا (ئاخیل) یا قارەمانێ وێ (هۆمیروس)ە(٩).
ئەفسانە، چەمك و پێناسە
ئەفسانە، بەرهەمەكە ژ ڕستنا بیروباوەرێن پێشینان و ئەندێشەیا پێشینانن، كو بنكێن زانستی ڕێ نادەن باوەر بكەین، بەلێ ل گەل هندێ، مە هەمیا پێ خۆشە باوەر بكەین(١٠)، ئەڤ بەرهەمە گەلەك تشتێن نەپەنی و نە د هزرا مرۆڤی دا دئیننە پێشچاڤ، پڕی فەلسەفە یە و گرێدایە ب ژیانێ ڤە، دیسان ئەم دشێین بێژین ئەفسانە هەمی تشتێن ل گەل كەتواری هەڤدژن یان ژی د كەتواری دا چ بنیات نینە(١١). دیسان ئەفسانە ساخلەتەكە ژ ساخلەتێن سەرەكی یێن دینی(١٢).
ل دۆر دانەنیاسینا ئەفسانەیێ، هندەك نڤیسەر ل وێ باوەرێ نە، ژ سەرهاتییەكێ پێكهاتییە بەحسێ هندەك تشتان دكەت، كو مەژییێ مرۆڤی ژ هێز و شیان و پێچێبوونێن وان باوەر نەكەت(١٣)، ل دویڤ بۆچوونا (مەرسیا ئەلیاد/ 1907-1990)ێ، ئەفسانە ب مێژوویەكا پیرۆز، مێژوویەكا راست و دروست دهێتە هژمارتن، چنكو هەردەم دزڤڕیتە سەر راستییان و رویدانێن چێبوویی ل دەمێ بەرێ.. دەمێ ئاشۆپێ، كو دەمێ دەستپێكێ یە، ئەفسانەیا كوسمۆگونی (ئەوا بەحسێ پەیدابوونا كەونی دكەت) ئەفسانەكا راستە، بەحسێ وێ چەندێ دكەت، كا چەوا هەر تشتەك هاتییە د هەبوونێ دا(١٤).
ل دویڤ هزرا (ئەلكزندەر هگرتی كراپێ)، ب كورتی: ئەفسانە ئەو كورتە چیرۆكن، یێن پڕ ئامۆژگاری، جانەوەر تێدا خۆیا دبن ل وێنەیێن مرۆڤان و دئاخڤن، كریارا دكەن وەكی مرۆڤی… هەر چەندە رەوشتێن خۆ یێن جانەوەری دپارێزن و باوەری ب یەك فەلسەفە هەیە، ئەو ژی فەلسەفا بارێ سەخت و گرانێ تێدا(١٥).
(برۆنسیلاڤ مالینۆفسكی/ 1884- 1942)ێ دبێژیت: ئەفسانە ڤەگێرانەكە، كو راستییەكا رەسەن؛ زیندی دكەت و دەستەبەركەرا پێداویستیێن كویرێن دینییە، ل گەل (بۆچوونێن رەوشتی و تیتالێن جڤاكی) دگونجیت، ئانكو راستییەكا زیندییە، كو مرۆڤ بەردەوام قەست دكەتێ و داخوازا هاریكارییێ ژێ دكەت(١٦).
(كارل گوستاف یونگ/ 1875 – 1961)ێ، پشتی (فروید)ی هاتییە و گەلەك بۆچوون ل سەر تیۆرا وی زێدەكرینە، ئەو دبینیت كو ئەفسانە پشكەكە ژ زمانی و ژێ ناهێتە جوداكرن، چنكو ئەم ب رێیا ئاخڤتنێ وێ دنیاسین، ئەو ژی بەحس و سەروبەرێ هەر تشتەكییە(١٧).
ئەفسانە د پێناسا (كامەران موكری/ 1929)ێ دا، «بریتی یە لە هەوڵی مرۆڤ بۆ ئەوەی لە گەردوون و دیاردەكانی بگات، یا خۆد بریتییە لە لێكدانەوەی مرۆڤ دەربارەی ئەو دیاردانە، بێ گومان بەرهەمێكە زادەی خەیاڵ، لەگەڵ ئەوەشدا لە چەمكێكی دیاری كراو و فەلسەفەیەكی سەرەتایی یەوە پەیدا بووە(١٨).
ب دیتنا (ماكس مۆلەر/ 1823- 1900)ێ ئەلمانی، «ئەفسانە بە سەردەمێكی شێتانەی مێشكی مرۆڤ زانیوە»، هەروەها (هێربێرت سیبنسەر/ 1820- 1903)ێ بەریتانی، ئەوی ژی «ئەفسانەی بە هەڵەی مرۆڤی سەرەتایی داناوە و وتویەتی مرۆڤە سەرەتاییەكان نەیانتوانیوە لە واتای بوونەكان بگەن، بۆیە لەناسینی شتەكاندا هەڵەیان كردووە»(١٩).
هەكە لێنێڕینەكا هویر د ناڤەرۆكا بابەتێن ئەفسانەیێ دا بكەین، دێ بینین ئەم یێ ل هەڤبەری تشتەكێ ئنتیكە، وەكو هەكە د ناڤ عەرەبان دا چیرۆكا (هزار شەڤ و شەڤەک) هەبیت، دێ بینین ل نك هندەك مللەتێن دیتر، ئەو چیرۆك هەیە یان باڵندەیێ ئەفسانەی (سیمەرخ) ئەوێ مرۆڤان دهلگریت ژ جهەكی بۆ جهەكێ دیتر دبەت یان ژی (مار) چ یێن باش یان یێن خراب، ل جەم هەمی مللەتان هەنە. هەروەسا پترییا مللەتان دبیت ئەفسانەیێن خۆ ژ ئەفسانەیێن گریكی و رۆمانی وەرگرت بن(٢٠).
جۆرێن ئەفسانەیان
ڤەكۆلەرێن دویڤچوون و ڤەكولینا ئەفسانە وەرگرتی و شرۆڤەكری، گەهشتینە وێ باوەریێ كو ئەفسانە ژ چەندین جۆران پێكهاتییە یان هندەكان هزركرییە، كو ناڤەرۆكا وێ گەلەك بابەتان ب خۆڤە دگریت. ڤەگێرانا وێ نێزیكی سەرهاتی و چیرۆكێن مللییە، هەمیان ژی ئێك دیتن و ئاشۆپ هەیە، كو ژانڕێن ئەدەبی پێك دئینن و وەلێ دكەت، كو نێزیكی زمانێ خەونا و جەڤەنگ و شعرێ ببیت(٢١).
ل دۆر جۆرێن ئەفسانەیان، گەلەك بۆچوون هەنە و هەر ڤەكۆلەرەكی ب شێوەیەكێ دابەشكرینە، پترییا ڤەكۆلەران ئەڤ جۆرێن ل خوارێ دچەسپینن:
1- ئەفسانەیێن ئاوێردەیی (طقوسی).
2- ئەفسانەیێن گەردوونی (كەونی).
3- ئەفسانەیێن هۆدۆزی – شرۆڤەكاری (التعلیلی).
4- ئەفسانەیێن دیرۆكی – مێژوویی.
5- ئەفسانەیێن باژێرڤانی(٢٢).
6- ئەفسانەیێن جەڤەنگی (الرمزی).
7- ئەفسانەیێن قارەمانێ ب خۆداوەندەكی(٢٣).
هەروەسا ب باوەرییا هندەك ڤەكۆلەران ئەفسانەیێن هەبوونێ و دووماهییا دونیایێ و سۆفیگەرییێ هەنە، زێدەباری ئەفسانەیێن ئافراندنێ و شەڕی و حەزژێكرنێ و سترانكی و یێن چاكا و گەلەكێن دی، دابەشكرنا ئەفسانەیان ل دویڤ جۆران، گەلەكان رێبازا جوگرافی – مێژوویی گرتییە بەر، كو ل دویڤ دەڤەران و پەیدابوونا رویدانان، وەكو دیرۆک شرۆڤەكرینە(٢٤).
زێدەباری وان جۆرێن مە بەرچاڤ كرین، (د. كاملی بلحاج)، دبینیت: ئەفسانەیا دینی ژی جۆرەكێ وێ یە. لێ ل نك وی، بابەت و جۆر تێكهەلی ئێكبووینە، چنكو ئاویردەیی، گەردوونی، شرۆڤەكاری و جەڤەنگی وەكو بابەت و ناڤەرۆكا ئەفسانەیێ داینە نیاسین(٢٥).
بنەما و تایبەتمەندییێن ئەفسانەیێ
ئەفسانەیێ گەلەك تایبەتمەندییێن خۆ هەنە، فەرە وان تایبەتمەندییان بزانین، بەری د ناڤ تێكستێن هۆزانا دا بهێتە بكار ئینان، چونكی دا ب رەنگەكێ جوان و دروست هۆزانێ ل سەر بهێته ئاڤا كرن بێی كێماسی. ژ وان تایبەتمەندییان:
1- ئەفسانە دەستنیشانكرنا پەرگالەكێ (حالەتەكێ) مرۆڤایەتییە، یێ ئاشكرا ل چاخەكێ دیرۆكی بەرچاڤ دبیت و د دەمەك و جهەكێ خۆیا و ئاشکرا، ب ئامادەبوونا مرۆڤایەتییا هەردەمی خۆ نیشان ددەت، وەك ئەم دشێین هزر بكەین (برۆمیپوس، ئەدونیس، ئودیب و ئەیوب و…) هەمی دەما دئامادەنە.
2- ئەفسانە ژ چاڤ بەرێخودانێ پێكدهێت، ئانكو زنجیرەیە دەمەكێ دیرۆكی و باژێرڤانی خۆیا دكەت.
3- ئەفسانە بەرمایا مللەتییە، ئانكو هۆنەر و داهێنانا مللەتییە. د ناڤ كارێ هۆنەری دا بەلاڤ دبیت یان دبیتە ستوینا سەرەكی د ناڤ دا، هەر وەك (ت. س. ئەلیۆت)ی گۆتی ژ بۆ پێكهاتنا (هەستپێكرنا دیرۆكی) هاریكارییا مە دكەت.
4- بێگۆمان ئەفسانە، لێدانەكە ژ دیتنێ، یان دیتنا دروست ژ دەور و بەرێن تشتان.
5- رەنگێ وێ هاتە گوهۆڕین، بەلێ سروشتێ وێ هەر وەك خۆ ما، رۆلێ وێ هاتە گوهۆڕین، بەلێ ئاڤاهییێ وێ ل هەڤبەندییا جڤاكی یێ بەردەوامە(٢٦).
6- ئەفسانە ل ناڤبەرا هەمی مرۆڤێن ژێكجودا د جیهانێ دا وەك یەكە، كو ڕاڤەكرنە ژ خۆدییا مرۆڤایەتییێ و ئێكەتییێ و گەوهەرییێ.
7- ئەفسانە، داهێنانەكە بۆ د ڕێداچوونا هەڤبەندییا و كارێن ئاسایی یێن ژیانێ، ئانكو لوژیكەكێ هەیی، جودایە ژ لوژیكێ ئاسایی(٢٧).
ئەفسانە و شعر
زڤڕین بۆ ئەفسانەیێن كەڤن، ئێكە ژ گرنگترین پێدڤیێن هۆزانا نوی، هۆزانڤان و فەیلەسۆفێن کەتواری یێن ئەلمان و ب تایبەت (فریدریك شلنگ/ 1775 – 1854)ێ و (ئۆگست شلێگل/ 1767 – 1845)ێ و (هێردەر/ 1744 – 1803)ێ، ئێكەمین كەس بووینه ئەفسانە د هۆزانێن خۆ دا ل دەستپێكا چەرخێ نۆزدێ ب كارئینایین. (شلنگ) دبێژیت: ئەفسانە بابەتێ هۆنەری یە و هزر و بیر ژی بابەتێ فەلسەفی نە، هەتا دگەهیتە وێ باوەریێ و دبێژیت: ئەفسانە جەڤەنگە، (هێردەر) ژی ل وێ باوەرییێ یە ئەفسانە ژیانا هۆزانێ یە(٢٨).
مەرەم ژ بكارئینانا ئەفسانەیێ د ئەدەبیاتان دا، دا كو رەوشت و تیتالێن هۆزێن دەستپێكەر و بیر و باوەرێن وان یێن دینی پێ د ئاگەهدار بین، هەروەسا ژ بۆ زانینا ژیانێ ب هەمی لایانڤە، هۆزانڤانێ عەرەب (صەلاح عەبدلصەبوور/ 1931- 1981)ێ، ئەفسانە مشە د هۆزانێن خۆ دا بكارئیناینە و زانیاری یێن هویر و یێن زانستی ل سەر هەنە، ئاشكرا دكەت، كو «پێدڤیاتییا بكارئینانا ئەفسانەیێ پەیدا بوو پشتی بكارئینانا زانستێن نوی، مینا زانستێن ئەنترۆپۆلۆژی و ئەتنۆلۆژی و دەروونی، ئەوێن ژ بۆ خزمەتا مرۆڤایەتییێ پەیدا بووین. ب دیتنا زانستی پویتەدان بكارئینانا ئەفسانەیێ هەتا چاخەكێ نێزیك، كو كۆمەكا كەرستەیێن رەوشت و تیتالێن هۆزێن بەرێ یێن پاشكەفتی و ئایردەیێن (طقوس) دینی یێن وان مرۆڤانە. بەلێ دەمێ ڤەكۆلەران بەرێ خۆ دایە ڤێ بكارئینانێ، دیتن؛ كو ئەڤ كەرستەیێن بەربەلاڤ، گەنجینەیەكن ژ سەربۆڕ و پێزانینان، لەورا پێكۆلكرن ل گەل زانستێن دی گرێ بدەن(٢٩)».
شاعرێ ب ناڤودەنگ (بەدر شاكر سەیاب/ 1926- 1964)ێ، ئێكە ژ وان شاعرێن زێدە مفا ژ ئەفسانەیان وەرگرتی و كێم شعرێن وی هەنە، هێما و جەڤەنگەكێ ئەفسانەیی تێدا نەبن، دبیت گەلەك شاعران وەكو وی بكارئینابیت، بەلێ كەسێ وەكو وی ب جەڤەنگ بۆ دەربڕینێ ژ كێشەیەكا شارستانی، كو ڤەژینا شارستانییەتا عەرەبان پشتی مرنا وێ ل چەرخێن بەری هینگێ یە بکارنەئینایە، د دیدارەكا رۆژنامەڤانی دا ل ساڵا 1963ێ، سەیاب دبێژیت: «دبیت ئەز ئێكەمین شاعرێ عەرەب یێ هەڤچەرخ بم، من بزاڤ كربیت ئەفسانەیێ وەكو جەڤەنگ بكاربینم(٣٠)».
بۆ بكارئینانا ئەفسانەیێ د هۆزانێ دا، گەلەك رێكێن هەین و ب رەنگەكێ كارتێكەر، نەكو بێی ئاگە‌هـ ژ خۆ نەبوون، چونكی ئەفسانەیێ – هەر وەك (هێردەر)ی دەست نیشانكری – هەڤبەندییەكا موكۆم دگەل هۆزانێ هەیە، نەكو وەك بزاڤەک ژ بۆ «پڕكرنا ڤالاهییەكێ د هۆزانێ دا» وەك ئاڤاكرنا چیرۆكەكێ، بەلكو بكارئینانا وێ ژیانا هۆزانێ یە(٣١).
ئەفسانە جەڤەنگە..!!
بكارئینانا ئەفسانەیێ د هۆزانێ دا، نیاز ژێ نە ئەوە بدەنە خۆیاكرن، كو بێژن ژ لایێ (فلان) هۆزانڤانی ڤە هاتییە بكارئینان و چ رەخنە لێ نەهێتە گرتن، بەلكو كارەكێ سەرەكییە هاریكارییا مرۆڤێ هەڤچەرخ ل سەر ئاشكراكرن و كویراتییا تاقیكرنا وێ دكەت(٣٢). دەمێ هۆزانڤان بكاردئینیت، پێدڤییە ب رەنگەكێ جەڤەنگی وەربگریت، هەر وەك د بۆچوونا (شلێگل)ی دا هاتییە خۆیاكرن، كو (ئەفسانە جەڤەنگە).
هەروەسا (شلێگل) دبێژیت: «ئەفسانە دیتنەكا نوییە بۆ ژیانێ، هزركرنەكا لۆژیكی ددەتە لایەكی و دزڤڕیتە شێل و بێلا جوانا ئاشۆپێ، كو یەكەمین سەرمەدییە د سروشتا ژیانا مرۆڤی دا(٣٣)».
ل دویڤ ڤێ بۆچوونێ، كو بۆ مە ئاشكرا بوو (دزڤڕیتە شێل و بێلا ئاشۆپێ)، ڤەكۆلەر (لیزلی ستیڤن/ 1832- 1904)ێ دبێژیت: « ئەڤ تیۆرێن خەلكی وەرگرتین، گەلەك كارتێكرنێ ل باشییا وی ناكەن، ئەگەر رەنگەكێ جەڤەنگێ ئاشۆپی وەرنەگریت. ل دویڤ ڤان تیۆرا ئەفسانە جەڤەنگەكێ ئاشۆپییە، بەلێ ژ لایێ دیتنا فەلسەفی ڤە، ئەم دشێین ئەفسانەیێ یەك ژ جۆرێن هشیاربوونا جڤاكی و پێكۆلەكا سەرەتایی یا مرۆڤی، ژ بۆ زێدەكرنا پێزانین و تێگەهشتنا سەروبەرێ دونیایێ ب هژمێرین(٣٤)».
ژ ئەڤان تیۆرا و دیتنێن زانستی و فەلسەفی، دڤێت بزانین، ئه‌رێ ئەفسانەیا جەڤەنگی، هەڤبەندییا وێ ل گەل هۆزانا هەڤچەرخ چییە؟
مەبەست ئەوە ئەفسانە د قالبەكێ جەڤەنگی دا بهێتە وەرگرتن، وەكو كەس و بۆیەر و پەرگال (حال)یێن ئاشۆپی، تێدا ببنە كەس و بۆیەر و پەرگالێن هەڤچەرخ، هەروەسا ئاڤاكرنا ئاڤاهییێ وێ، روحەكێ بدەتە هۆزانێ و ببیتە یەك ژ بنكێن وێ یێن سەرەكی(٣٥). ژ هۆزانڤانێن جیهانی یێن ب دروستی مافێ بكارئینانا ئەفسانەیێ دایێ و ب رەنگەكێ جەڤەنگی یێ (هەستپێكری و دیار) وەرگرتی د ناڤ هۆزانێن خۆ دا، (ت. س. ئەلیۆت/ 1888- 1965)ێ كو دبێژیت: «جەڤەنگێ ئەفسانەیی یێ هەستپێكری، زەنگینترین وێنەیە ژ وێنەیێن پێكگەهشتنا مرۆڤی و دەرهینانا وێ ب رەنگەكێ لێكدایی، كو گرنگترین هۆنەرێ هۆزانێ یە(٣٦)».
ئەفسانەیێن كوردی
رۆژهەلاتناسێن ئەلمانی، نەخاسمە ئێكێ، وەكو (نودلكە/ 1836 – 1930)ێ ل وێ باوەرێ یە، كو بیروباوەرێن خەلكێ رۆژهەلاتا ناڤین یێن ئەفسانەیی ل دۆر (شەیتان و ژمەپێتران)، ژێدەرێن وان وەڵاتێ ئیرانێ نە، چنكو گەلەك مللەت، وەكو كورد و فارس و بلۆژ و.. هتد. لێ دژین. هەردو برایان (گریم)(٣٧) ددەنە ئاشكراكرن، كو ئەفسانەیێن (ژمەپێتران) یان وەك هندەك دبێژن (ژمەچێتران) ل هەمی جیهانێ بنیاتێ وان بۆ مللەتێن ئاری دزڤڕن(٣٨)، زانایێ ئەنترۆپۆلۆژی (كارلتون كون C. Coon/1904 – 1981)ێ نڤیسییە: سەردەمێ بەفرینییێ ناڤەراست، نێڤبەرا (8500 – 7400 ب. ز) مرۆڤێ نێچیرڤان ل شكەفتا (هۆتۆ) ل چیایێن ئەلبورز – ژێرییا دەریا خەزەر – هاتییە دیتن. هەروەسا (جیۆفری پارندەر/ ؟G. Parrinder ) نڤیسییە: ژ گوندێن كەڤنارێن چاندنێ، گوندێ (چەرمۆ) یە، كو دكەڤیتە باشوورێ كوردستانێ، مێژوویا وی بۆ دەوروبەرێ( 5500 ب. ز) دزڤڕیت و هێرڤە ئاڤ و هەوایێ عەردی مینا بەرێ لێهات، بەفر و سەرما دژوار، تنێ ل هێلێن بانیێن بلند و چیایێن بلند ما(٣٩).
دەرهەقا ئەفسانەیا كودی، نڤیسەرێ ناڤدار (عەرەبێ شەمۆ/ 1897- 1978)ێ، كرییە كەرەستەیەك بۆ ڤەژاندنا هندەك بیروباوەرێن دینی یێت كەڤن و نوی یێن كوردی(٤٠)، كو هەردەم وان بۆیەرێن هاتینەكرن ل دەمەكێ دویر دەستنیشان دكەت و ل سەر وان قارەمانی یێن هاتینەكرن ل سەردەمەكێ كەڤن دپەیڤیت، كو ب ڕاڤەكرنا دیارۆكێن گەردوونی (كەونی) ڕادبیت، ئەڤێن مرۆڤێن هەڤچەرخ د سەروبەرێ وان ناگەهن، ب ئانكویەكا دی دەستنیشانكرنە ژ بۆ چاخەكێ بچویكاتیێ ژ ژییێ مرۆڤێ دەستپێكەر و دبیتە یاسایەك حوكمی ل ژیان و پاشەرۆژا وی دكەت.
ئەفسانەیا كوردی ژی، وەكو ئەفسانەیێن مللەتێن دیتر دەربڕینا بزاڤا مرۆڤییە دەرهەقا ژیانا جڤاكی و رویدانێن سروشتی، ئەفسانە و ب تایبەت چیرۆكا فۆلكلۆری د ناڤ كوردان دا ئارێشە و بزاڤێن خەلكی بۆ چارەكرنا وان ئارێشەیان بەرچاڤ دكەت(٤١).
ل دویڤ بۆچوونا (كوون) و (پارندەر)، نهۆ ئەم پشتراست دكارین بێژین، سەردەمێ شاهێن ئەفسانەیێن پیشدادی د ناڤبەرا (7400 – 5500 ب. ز) بوویە، وی سەردەمی هێشتا شوینوارێن بەفرێ، سڕوسەقەمێ.. هێشتا ڤۆلكانێن وەكی ئەژدەها، كو ئاگر و دوی ژ دەڤ و دفنا دفڕی، ل چیایێن كوردستانێ، ئیرانێ، قەفقاسیا و حەتا هندستانێ.. دپەقین و مابوون(٤٢).
ب دیتنا مە، دبیت ئەڤە ، بۆ هەبوونا ئەفسانەیان ل دەڤەرێن كوردنشین دەستپێكەك بیت، هەتا نوكە ژی وان ئەفسانەیان كاریگەری و كارتێكرنا خۆ ل سەر جڤاكی هەیە.
ڤەكۆلەرێ ناڤدار پرۆفیسۆر (د. عزەددین مستەفا ڕەسووڵ) دبێژیت: «ئۆبزەری گەورە لە ئەفسانەی كوردیدا، ئۆبزەری (دێوە)، بەڵام قارەمانی سەركەوتوو لە ئەنجامدا هەر ئادەمیزادە. ئەفسانەی كوردی وێنەی كێشەی نێوان دێو و درنج و ئادەمیزاد دەكات بە نیشانەی ئەو كێشەی لە زۆر كۆنەوە لە كۆمەڵی ئادەمیزاد و لە نێوان هێزی خراپە و بەدیدا بەرپا بووە(٤٣)».
هەروەسا د ئەفسانەیێن كوردی دا، هەردەم مرۆڤ یێ ب سەركەفتییە و هێزا خراپ ببن دكەڤیت و (مار) – ژبلى مارێ ڕە‌ش – پترییا جارا جەڤەنگێ هێزا خرابە. زانایێن میتۆلۆژی ڤێ چەندێ ب بیروباوەرێن كەڤنێن دینی ڤە گرێددەن، كو (مار) بوو (ئەهریمەن) برییە بەحەشتێ، هەتا ئادەم د سەر دا بری. دیسان ئەفسانەیا (ئەژدەهاك)ی ژی (مار) تێدا جەڤەنگێ هێزا خرابیێ یە، ئانكو گەلەك جاران ئەم دبینین هەر وەك رۆژهەلاتناس و دۆستێ كوردان (تۆما بوا /1914- 1975)ێ فەرەنسی دبێژیت: «ئەفسانەیێن كوردی گەلەك جاران دگەل داستانێن كوردی تێكهەل بووینە(٤٤). ئەفسانەیا (تۆفان)ێ ئێكە ژ وان ئەفسانەیێن گەلەك ناڤدار و بۆ چەندین زمانان هاتییە وەرگێران، (نولدكە) ل سەر وێ هزرێ یە، كو بنیاتێ ڤێ ئەفسانەیێ بۆ سۆمەرییان ڤەدگەریتەڤە، ئەوێن ل چیایێن دكەڤنە باكوورێ رۆژهەلاتێ وەلاتێ د ناڤبەرا دو رویباران دا، (ئانكو چیایێن كوردستانێ) كو هینگێ كوردان ل وێرێ كارێ شڤانەتییێ دكر، ژبیرنەكەین ژی، كو گەمیا (نوح)ی ل سەر چیایێ (جودی) داكەفت بوو ل پەی پترین ئەفسانەیێن دهێنە ڤەگێران(٤٥).
ل دووماهییێ، هەر وەك ڤەكۆلەر (زیاد محەمەد ئەمین) دێ بێژین: بێشك ئەفسانەیان رویدانێن بابەتی و دروست نینن، هەروەسا چەند دكەڤنن، هند ژی دنوی نە، ب سایا دەم و جهی، ب هێز و بێ هێز، كارتێكرنا وان ب نۆكە ڤە یا ئاشكرایە، هەر ژ بەر هندێ، كو ئەفسانە ب مێژوو ناهێتە زانین. چیرۆكا ئەفسانەیێ ژی پشتبەستنێ ل سەر زانستی ناكەت، هەر ژ بەر ڤێ یەكێ چەند زانست پێشبكەڤیت، ئەفسانە ب سەرچەمیانە د پاشڤەزڤڕینێ دا نە(٤٦).
ئەنجامێن ڤەكۆلینێ
د هۆزانێ دا، ئاشکرا دبیت، كو هۆزانڤانان گەلەك بزاڤا كری، ئەفسانەیێت كوردی و بیانی ب شێوازێ جەڤەنگی وەربگرن، فەرە بێتە زانین، كا بۆچی و باراپتر چ جورێ ئەفسانەیێ دهێتە بكارئینان.
1- ل دویڤ وەرگرتنا هۆزانڤانان بۆ ئەفسانەیێ د زنجیرەیەكا دیرۆكی دا خۆیا دبیت، كو ل دەستپێكێ، پتر ئەفسانەیێت ئایردەیی (طقوسی) بكاردئینن، مرنێ سەخمەراتی تشتەكێ پێدڤی، ب فەری دزانن.
2- هندەک هۆزانڤان بەر ب جەڤەنگێ دژوار چووینە، كو رێكێت سەخت و دژوار و پڕی دڕندە و پیرهەڤی و دێو… هتد هەلبژارتینە، ئانكو ژیانەكا ب نەخۆشی و پر ئاستەنگ بۆراندییە.
3- بكارئینانا چیڤانۆکێ، تنێ مەرەم ژێ جەڤەنگە، كو هۆزانا بێ جەڤەنگ هۆزانەكا بێ گیانە!!.
4- ئەفسانە ل نك هۆزانڤانان (كەرستەیە بۆ ئاڤاكرنا هۆزانێ)، ئانكو كەسینییا ئەفسانەی هەر وەك خۆ دمینیت.
5- هۆزانڤان چو ئەفسانەیان ب دروستی وەرناگرن، كو هەمی هۆزانا خۆ بكەتە ئاڤاهییەكێ كەرەستەیێن وێ، بەلێ باراپتر ئاماژەكرنن بۆ هندەك ئەفسانەیان و ڕاڤەیەكا دیتر ددەنێ.
ژێدەر و پەڕاوێز:
- كارین آ‌رمسترونغ: تاریخ الأسطورة، ترجمة: وجیه قانصو، بیروت – 2008، ص17.
- محسن ئوسمان: مێزۆپۆتامیا – ڤەكۆلینەكا دیرۆكی د باژێرڤانی، كولتوور و دراما یێ دا، دهۆك – 2008، ل80.
- كارین آ‌رمسترونغ: تاریخ الأسطورةژێدەرێ بەرێ، ل24.
- دینكن میشیل (البروفیسور): معجم علم الاجتماع، ترجمة: الدكتور احسان محمد الحسن، بغداد – 1980، ص211.
- شكری محمد عیاد: البطل في الأدب والأساطیر، ط2، القاهرة – 1971، ص65.
- الدكتور احمد كمال زكی: الأساطیر – دراسة حضاریة مقارنة، ط2، بیروت – 1979، ص44.
- باڤێ نازێ: فەرهەنگا تێرمێن وێژەیی، دهۆك – 2012، ل24.
- بیتر مونز: حین ینكسر الغصن الذهبي، ترجمة: صبار سعدون السعدون، مراجعة: جبرا ابراهیم جبرا، بغداد – 1986، ص67.
- مجدی كامل: ملاحم وأساطیر خالدة (الألیاذة والأودیسة)، ط1، دمشق – 2009، ص12.
- تێلی ئەمین، ئەفسانە و شعرا هاوچەرخ (گوتار)، كۆڤارا: رۆشنبیری نوێ، هژمار (110)، حوزەیرانا 1986، ل184.
- مجدی كامل: ملاحم وأساطیر خالدة (الألیاذة والأودیسة)، ص12.
- لوسی میر: مقدمة في الانثروبولوجیا الاجتماعیة، ترجمة: د. شاكر مصطفی سلیم، بغداد – 1983، ص282.
- الدكتور خلیل احمد خلیل: مضمون الاسطورة في الفكر العربي، ط2، بیروت – 1980، ص8.
- مرسیا الیاد: مظاهر الأسطورة، ترجمة: نهاد خیاطة، دمشق – 1991، ص10.
- احمد عبدالله زەرۆ: كورد و فڕندە د باوەریێن ئەفسانەی دا و هەڤبەركرن (گوتار)، كۆڤارا: رۆشنبیری نوێ، هژمار (123)، ئەیلولا 1989، ل186.
- مسعود خالد گولی: پارچەیەك ژ كولتۆرێ مە، دهۆك – 2010، ل55.
- الدكتور خلیل احمد خلیل: مضمون الاسطورة في الفكر العربي، ص12.
- كامەران موكری (محەمەد ئەحمەد تەها): ئەدەبی فۆلكلۆری كوردی، بەشی یەكەم، سلێمانی – 1984، ل39.
- د. نەجم ئەڵوەنی: ئەفسانە و پەندی كۆمیدی گاڵتە ئامێزی كورد، چ 1، هەولێر – 2007، ل7.
- الدكتور شوقي ضیف: عجائب وأساطیر، القاهرة – 2004، ص7 – 9.
- الدكتور كاملی بلحاج: أپر التراپ الشعبی فی تشكیل القصیدە العربیە المعاصرە، دمشق – 2004، ص 71.
- لیث الخفاف: الاسطورة والحلم (مقال)، مجلة: التراث الشعبي، العدد (2) لسنة 1980، ص18 و20.
- نبیلة ابراهیم: ئەفسانە، وەرگێرانا: محمد بەدری، بەغدا – 1986، ل39 و58.
- د. محمد عجینە: موسوعة أساطیر العرب عن الجاهلیة ودلالاتها، بیروت – 1994، ص23.
- الدكتور كاملي بلحاج: أثر التراث الشعبي في تشكیل القصیدة العربیة المعاصرة، دمشق – 2004، ص71.
- طراد الكبیسي: الغابة والفصول – دراسات أدبیة، بغداد- 1979، ص68 – 78.
- صلاح عبدالصبور: حیاتي في الشعر، بیروت – 1981، ص139.
- ریتا عوض: أدبنا الحدیث بین الرؤیا والتعبیر، بیروت – 1979، ص7.
- صلاح عبدالصبور: حیاتي في الشعر، المصدر السابق، ص137- 138.
- ریتا عوض، أدبنا الحدیث…، المصدر السابق، ص28.
- محسن أطیمش: دیر الملاك – دراسات أدبیة، بغداد – 1982، ص122.
- ریتا عوض: بدر شاكر السیاب، ط2، بغداد- 1984، ص22.
- ریتا عوض، أدبنا الحدیث..، ص74.
- الدكتور عزالدین اسماعیل: الشعر العربي المعاصر، ط3، بیروت – 1981، ص226.
- الدكتور محمد فتوح احمد: الرمز والرمزیة في الشعر المعاصر، ط2، القاهرة – 1978، ص288.
- عزالدین اسماعیل، الشعر العربي…، المصدر السابق، ص231 – 232.
- جاكوب گریم /1785 – 1863 و فیلهلم گریم/ 1786 – 1859، هەر دو برایێن ئێك بوون، كۆمەكا چیرۆكان كۆمكرن و بەلاڤكرن، هەر ب ناڤێ وان (چیرۆكێت گریم) هاتینە وەرگێران بۆ گەلەك زمانێن جیهانی، ساڵێن هەشتییان ل ژێر ناڤێ (چیرۆكی بەر ئاگردان) ژ لایێ سەیدا عەزیز گەردی ڤە – خودێ ژێ رازی بیت- بۆ زمانێ كوردی هاتینە وەرگێڕان و چاپكرن (ئيسماعیل بادی).
- علي الجزیري: الأدب الشفاهي الكردي، المصدر السابق، ص41.
- عبدالرحمن مزوری: نەوروز و.. ئەژدەهاك و.. كورد – ڤەكۆلینەك د ئەفسانە و دیرۆكێ دا، بەرلین – 2001، ل34.
- د. عزەدین مستەفا رەسوول، لێكۆڵینەوەی ئەدەبی فۆلكلۆری كوردی، چاپی دووەم، سلێمانی – 1979، ل14.
- كامەران موكری، ئەدەبی فۆلكلۆری كوردی، ژێدەرێ بەرێ، ل47.
- عبدالرحمن مزوری: نەوروز و.. ئەژدەهاك و.. كورد – ڤەكولینەك د ئەفسانە و دیرۆكێدا، بەرلین – 2001، ل34.
- د. عزەدین مستەفا رەسوول، لێكۆڵینەوەی ئەدەبی فۆلكلۆری كورد، چاپی سێ یەم، سلێمانی – 2010، ل19.
- عبدالكریم فندی دۆسكی: زاراڤێد فولكلۆری (گوتار)، كۆڤارا: (رۆشنبیری نوێ)، هژمار: (111) ساڵا 1986، ل281.
- علي الجزیري: الأدب الشفاهي الكردي، المصدر السابق، ص41.
- زیاد محەمەد ئەمین: مەڕوانە هەڕەشەی دێوان – بڕوانە جەوهەری پیاوان/ دە ئەفسانەی تایبەت بە «دێو» لەناوچەی پشدەردا، سلێمانی – 2010، ل13.
