دەم گەوهەرەکێ بێ دەنگە  ل  دەسپێکا ژدایکبونا خوە یێ د ڕەوشا بەرزەبونێ دا. چ نابێژیت، گەشەیێ ناکەت، ئاگەهداریان نادەت. بەلێ ب بێ دلوڤانی و بێ ڕاوەستیان دچیت و ئەوا دگەل خوە دبەت، چ جاران نازڤرینیت. ئەم مرۆڤ زور جاران  وەسا دبینین دەم تشتەکێ بێ دوماهییە، یان  ئەم دشێین ل گەل تێکەل ببین. ئەرێ ب راستی ب ڤی شێوازی یە؟ ئەرێ دەم ژ وان جورایە، کو یێ پێدڤیە ؟ یان وەکی هەوایە  بەردەوام ل دەوروبەرێن مە، بهای و گرنگیێ پێ نادەین؟

سێنێکا و دیتنەکا کویر بو دەمی

د ناڤبەرا فەیلەسوفێن کەڤندا، کەسەکێ وەکی سێنێکای، فەیلەسوفێ ناڤدارێ سەدێ ئێکێ زایینی یە، ب دیتنەکا کویر و تەکەزێ د دانیتە سەر چەمکێ دەمی. وی نەک ب تنێ دەم  ب گرنگ ددیت، بەلکو وی ب سامانێ ڕاستەقینەیێ مرۆڤان ددیت.تشتەکە ئەگەر ژ دەست بچیت، چ جێهگر بۆ نینە. سێنێکا ب زمانەکێ تیژ و بێ پەردە، ئاراستەیێ مە ددانیتە سەر ژیانا مە: ژیانەک  زۆر جار ل غافلەتێ دایە، سەرگەردانی  و ڕەڤینا مە بو ژیانەکا بێ ئارمانج. 

 

نڤیسینەک: «ل سەر کورتیا ژیانێ»

نڤیسینەکا کورت بەلێ  یا کویرە  لسەر کوراتیا ژیانێ (De Brevitate Vitae)، دەست  ددانیتە سەر برینەکێ، کو  پشتی دوو هزار سالان ‌هێشتا چارەسەر نەبوویە. ئەو ناپرسیت چەند ساڵان ژیایە، بەلکو دپرسیت: چەند ژیان کریە؟ ئەڤ پرسیارە  وەکی چەکوشەکی ب سەر مێشکێ مەدا دهێتە خار، روژانە مە ژ خەوێ هشیار دکەت و بزاڤێ دکەت دیتنەکا دووبارە بۆ هەرچرکەیەکێ بکەین، کو بێی هیچ دەستکەفتەک ژدەست مە چووی.

 

کورتیا ژیانێ: ب دەستێ سروشتی یان مرۆڤی؟

سێنێکا ل سەر ئەڤێ هزرێ یە کو ژییێ مە یێ کورت نینە؛ بەلکو مە ئەو کورت کریە. نەک ب دەستێ سروشتی، بەلکو ب دەستێ خوە. دەم یێ د دەستێ مەدا، یان ئەم بەندەیێن وینە. ئەگەر ب هشیاری خەرج بکەین، دێ مە ژیانەکا بەرهەمداردێ هەبیت ئەگەر خو یا کورت ژی بیت. بەڵێ ئەگەر ئێخسیرێن ژیانێ بین ،  چاڤ ترس، یان دەسکێ مەربێلا کەسێن دی بین، ئەوا دمینیت، هیڤیەکا تالە: هیڤییا ژیانەکێ یە، کو د شیاین بژین، بەلێ نەژیاین.

 

ژیانا سەردەم و پێدڤی بۆ سێنێکای

د جیهانەکێدا، کو تێدا ژیانا مە پارچە پارچە بوویە ل ناڤبەرا نەزاناندا ، ڕاگەهاندنان و نەئارامیاندا، دووبارە خواندنا هزرا سێنێکای دەربارەی دەمی، نە ب تنێ ڕاوێژەکا ڕەوشتیە، بەلکو پێدڤیەکا هەستییە. جەخت ل ڤێ پرسیارا بنەڕەت دکەین: ب دیتنا سێنێکای، دەم چییە و چاوا یێ پێدڤیە ؟ و ب ڤێ ڕێکێ ، ڕەنگە بشێین گەشەیەکێ بدەیە  شێوازێ ژیانا خوە، و بزاڤا بکەین بۆ دووبارە وەرگرتنا گەوهەرەکی، کو د هەر چرکەیەکێدا یا ژ دەست دچیت.

 

سێنێکا ب تانەڤە دپرسیت کو بۆچی خەڵک ئامادە نینە ب تنێ کێمەکا پارەیێ خوە ب  هەروە بدەت، بەڵێ دەمێ خوە ب هەروە ددەت و  بۆ داخازیێن کەسێن دی خەرج دکەن؟ بۆچی مرۆڤ ڕێکێ ددەنە کەسێن دی مفای ژ دەمی وەربگرن، بەلێ ئەو بخوە بەرپرسیارەتیا دەمێ خوە هەلناگرن و خوە ب خودانێ دەمێ خوە نابینن؟

 

«کورتیا ژیی» یان هەروەییا ژیی؟

د هزرا سێنێکای دا، ژیان کورت نەیا کورتە مە ئەو کورت کریە ئەو دنڤیسیت:

«ژیان نە یا کورتە،بەلێ ئەم پشکا هەری مەزن ب هەروە ددەین»

ئەگەر ژیێ خوە ب دروستی بڕێڤە ببەین، نە ب تنێ  بەسە، بەلکو گەلەکە  و ب بەرهەمدار ژی دبیت. بەڵێ پتریا مرۆڤان یێ ل  خوەشیێن کورت دگەریێن یان یێ خوە ل کارەکێ بێ دویماهی دا خەندقاندی. سێنێکا هزردکەت ئەو مرۆڤێ  ژیانا خوە دەرباز کربیت ب ‌حەزێن خوە، ترسێ، تووڕەیێ یان حەسویدێ بکەت، ل  دوماهێ تشتەک ژ بلی  هیڤیان  بۆ وی  نامینیت.

 

حەکیم کییە؟ کەسەکە خودانێ دەمێ خۆیە

د هزرا ڕواقیدا، حەکیم کەسەکە، کو دەمێ وی د دەستێ وی دایە؛ وی خوە تەرخانکریە بۆ خواندنێ، سەرنجا وی لسەر ژیانێ یە د ئەڤێ چرکێدا. ئەڤ مرۆڤە ئێخسیرێ بووری و دوماهی یان پاشەرۆژا نەهاتی نینە، ئەو د ئەڤی دەمی دایە، چونکی دزانیت ب تنێ  دەمێ ڕاستەقینە، نوکەیە.

 

سێنێکا دنڤیسیت:

«هەمی دەما ژیانا حەکیمی یا وییە. ئەو نە ئێخسیرێ بوورییە و نە ل هیڤییا پاشەرۆژێ یە»

ل بەرامبەردا، کەسەکی، کو خوە ل کارێن بێ بها و لادانا کویردا خەندقاندی ،  ئەگەر سەد ساڵان ژی بژیت، ژیان نەکریە، بەڵکو ب تنێ «ساخ بوویە». 

 

نێرینەک ل سەر شێوازێ ژیانا ئەڤڕۆ

ئەگەر ئەڤڕۆ سێنێکا ساخ بایە، گومان تێدا نینە ب دیتنا دەمی بێ دوماهیک ئامادەبوونا مە ل تۆڕێن جڤاکی دا، کۆمبوونێن بێ بەرهەم، ڕەڤینا بێ راوستیان بۆ پارەی، و ماندیبوونا بێ ئەگەر ئەم ل خوە دپرسین: «ئەرێ ئەڤ چەندە ژ هەژی وی دەمی یە؟»

مە گەلەک جاران هەستێ کێمیا دەمی هەیە، بەلێ د ڕاستی دا  کێمیا سەرنجێ یە، نەک دەمی. سێنێکا ب سادەیی دبێژیت: دەمێ خوە ب هەروە دبەین چونکی نزانین ئەو چ تشتەک پێدڤیە گرنگیێ پێ بدەین.

 

ڕاوێژا سێنێکای: دەمێ خوە بپارێزین

سێنێکا دبێژیت: دەمێ مرۆڤ لسەر زێڕ، خانی یان پارەی د ئاخڤن، ب هەمی هێزا خوە پارێزگاریێ لێ دکەن، بەلێ دەمێ خوە بێ هیچ هوربینیەک خەرج دکەن. ب دیتنا وی، ئەڤە مەزنترین غەفڵەتا مرۆڤیە: ئەرزان فرۆتنا دەمی.

‎ب دیتنا سێنێکای، دەم هەمان ژیانە. تو هەتا وی دەمی یێ ساخی هندی دەمێ تە یێ ساخ. ژبەر هندێ ژدەست دانا دەمی، ئانکو ژ دەست دانا ژیانێ. ئەڤجا ئەگەر کەسەک ب دەمژمێران ل   دەمێ تە دگریت، د ڕاستیدا پشکەک ژ هەستێن تە دبەت و ئەگەر تو ب خوە دەمێ خوە  د مژیل کرنێن بێ مفا دا خەرج بکەی د ڕاستیدا تو یێ ژیێ خوە د دزی  و ئەڤ چەندە ژی مرنەکا ئارامە  د ژیانێ دا.

‎ئامۆژگاریا سێنێکای ئەوە ، کو مە فێر دکەت خودانێ دەمێ خوە بین ، نەک قوربانیێ دەمی.

سێنێکا ڕاوێژ نادەت  ل دویف خۆشیان بچین، یان د جڤاکی دا نەبین. بەلێ ژ مە د خوازیت ب زانین دەمێ خوە خەرج بکەین. ل جهێ وێ چەندێ بۆ هەر دەنگەکی بەرسڤان دەربین، فێر ببین، کو «نەخێر» گوتن ب کەسێن دیکە، رامان «بەڵێ» گوتن ب خوە یە.

ئەو ڕاوێژا ددەت، کو بەشەک ل دەمێ خوە بۆ فەلسەفێ تەرخان بکەین نەک ب رامانا هشکا زانکۆیی ، بەلکو وەک شێوازەک بۆ ژیانێ. فەلسەفە ب رامانا فێربوونا چەوانیا ژیانەکا باش، تێگەهشتنەکا ب رامان، و چاڤدێریا رۆحێ و هزرێ یە.

 

ئەنجام

 هەر چرکەیەک گەوهەرە کە و نازڤریت. فەلسەفەیا سێنێکای دەربارەی دەمی و تێرامانەکا کویرە.

  فەلسەفەیا سێنێکای دەربارەی دەمی، یا  سادە و ڕوونە، بەڵێ ئەگەر کویرتر سەحکەینێ، ئاشکرا دبیت، کو وی ئەم بۆ ئێک ژ  بنەڕەتیترین دووبارە هزرکرن دەربارەی رامانا ژیانێ بانگهێشت کرینە. د هزرا وی دا، دەم نەک ب تنێ ئامرازەکە بۆ ئەنجامدانا کار یان گەهشتنا  سەرکەڤتنێ، بەلکو  ژیانە.  لدەمێ دەم ب هەروە دچیت، بەشێن  هەستێن مە دمیننە بێ دەنگ و باس، بێی کو ئاگەهدار ببین. و بڕاستی ئەڤە نەزانینە، ب ئازارترین پشکا چیرۆکێیە.

سێنێکا و تێگەهشتن ل دونیایێ:

سێنێکا ل جیهانەکێ ژیایە، کو ئەڤڕۆ پرە ژ قەرەبالغیێ، هەڤرکیێ و تشتێ بێ مفا، بەلێ ب دیتنەکا تیژ و تێگەهشتی  مەزنتیرین دوژمنێ مرۆڤی  نەکو بێ دەمیە، د ڕاستیدا بێ سەرنجیە بۆ دەمی. سێنێکا مە هشیار دکەت، کو دەمێ ژیێ خوە خەرج  دکەین بو داخازیێن کەسێن دی، دەمێ مە ب دەمژمێرا  هزرێن د دودلیێ کو پەیوەندی ب خۆشبەختیا ڕاستەقینەیا مە ڤە نینە خەرج دبیت، بەلێ د ڕاستیێدا خوە ڤەدشێرین ل ڕووی ب رووی بوونێ دگەڵ ژیانا ڕاستەقینە.

سێنێکا مە هانددەت داکو دیتنەکا دووبارە بۆ ڕۆژانێن خوە بکەین. چەند دەمژمێر ل دەمێ ب ڕاستی ماینە؟ چەند ڕۆژ ب هشیاری، ب گەرمی، ب خواستنا خوە ژیاینە؟ ئەرێ شەڤێ دەمێ ماندی دبین و د خەو دچین، هەست دکەین کو «ئەڤڕۆ ژیاین» یان ب تنێ مە بوراند»؟ ل دونیایەکێ،  کو دەم ب لەز دچیت، ئاگاهداریا سێنێکای بۆ بێهن فرەهیێ یە، دەرفەتە بۆ لخۆ زڤرینێ.  

 

پرسیارا بنەڕەت

ئەو دبێژیت ئەگەر تەدڤێت ل ژیانێ بگەهی، بۆ دەمی هەرە . دەمێ خوە چاوا خەرج دکەی؟ ئەڤە پرسیارە، ڕەنگە بنەڕەتیترین پرسیارا ژیانا هەر مرۆڤەکی بیت. سێنێکا هزر دکەت، کو ڕزگاربوونا مرۆڤان نەک ل زێدەبوونا ساڵانێن ژیێ وان دایە، بەلکو ب پڕکرنا کویراتیا وێ یە  ب  وێ رامانێ.

 

رامانا: کەسی و گشتگیر

ئەڤ ڕامانە، بۆ هەرکەسەکی یا جودایە، بەلێ ڕێکا گەهشتنێ یە : دڤێت چاڤدێریا دەمی بکەی. پێدڤییە فێر ببین نەک ب تنێ ساخ بین، ب رژدی ژیانێ بکەین. دڤێت ل  قەرەبالغیێ دویر بکەڤین، خوە پەیدا بکەین، و ل گەل دەمی وەکی گرانترین سامان رەفتارێ بکەین. چونکی ب ڕاستی دەم گەوهەرە.

سێنێکا ل دوماهیێ بیرامە دئینت:

«ژیان  یا درێژە داکو  بزانی دێ چاوا ژی.»

نەک بۆ هندێ، کو ب ژییەکێ دڕێژ بژی ، بەڵکو بۆ هندێ چرکەیێن ژیێ خوە ب هشیاری بژی. سێنێکا مە بۆ شێوازەکێ ژیانێ بانگهێشت دکەت، کو تێدا دەم هەمان ژیانە. مە ئاگەهدار دکەت کو ژیێ مە نابیت ب شێوازی دووبارەیی دەرباز ببیت، چونکی ب لەز دچیت. ب دیتنەکا کویر و پرسیارەکا ڕوون، داخوازێ ژ مە دکەت، کو لگەل خوە ڕاست بین: ئەرێ ب ڕاستی ژیانێ دکەین، یان دەمی دبورینین؟ 

ب دیتنا من: ئەگەر بخوازم بوچوونا خوە یا کەسی  دەربارەی دیتنا سێنێکای بێژم، دڤێت بێژم کو هزرا وی دەربارەی دەمی، خۆدیکەکا سار و بێ دلوڤانی ل هەمبەر مە دانایە  و ئەوێ  ڤێ خۆدیکێ دبینیت، هەمی جاران دل پەسەند ناکەت. سێنێکا ب زمانەکێ ئارام لێ بلند، پەردەی  ژ ڕوویێ مە رادکەت و نیشانا مە ددەت کا چاوا ل ناڤ خەیالێ ژیانێ دکەین: خەیالەک، کو تێدا دەم بێ دوماهیکە ، و ژیانێ  دەرفەتا  نوی بو  دەست پێکرنا دووبارە هەیە. 

بەلێ  د ڤان خەیالان دا دەم، راستییەکا بێ هەستە. وەکی ڕووبارەکێ بێ راوستان، بێی، کو لبەر کەسەکێ راوەستیت. گرنگ نینە، کو ئەم تێدا مەلەڤانیا بکەین یان راوەستایی لێ بنێرین ، گرنگ نینە دلخۆشین یان ماندینە، دەم هەمی گاڤان دچیت. هەمان ئەڤ تایبەتمەندییە، کو وی پیرۆز و بێی دکەت: دەم دلوڤانیێ ب چ کەسان نابەت، بەڵێ هەر کەسەکێ، ئەگەر ل دەمی  تێبگەهیت، خەلاتی ژێ وەردگریت. 

د جیهانا ئەڤڕۆ دا، کو بهایێ مرۆڤان ب بەرهەمئینان، کارکرنێ، و بلەز دچیت، دەم نوکە بەخشیشەک نینە، لێ گەلەک جاران ب دوژمنەکێ بترس دهێتە هژمارتن. ئەم هەمی ژ دەمی  درەڤین، بەلێ ل هەمان دەم دا ب چاڤێ قەلسیێ لدور «بڕێڤەبرنا» وێ دگەڕیێن. ئەم دەمی پلان دکەین، بەرواری بۆ دانین، ئاگەهدارکرنێ بۆ دانین، بەڵێ کێم رێزێ لێ دگرین. دبیت ئەگەرێ دوو دلیا نەتەوەیا مە ئەڤە بیت کو دەم وەکو ئامرازەکی دبینین، نەک وەکو پێدڤی. 

سێنێکا ب سادەیا یا خوە، بیرا مە دئینیت، کو هەر چرکەیەک، نەک ب تنێ دەربازبوونەکە، بەڵکو دەرفەتەکە بۆ کویربوونێ دەم  چرکەیەکا ب ئاگەهە بوژیانێ، دچیتە د ناڤ پارێزگەهەکێ، کو دەم تێدا رادوەستیت. ئەوا گرنگ ژمارەیا ڕۆژان نینە، بەڵکو کوالیتیا وانە. دبیت کەسەک ل سی ساڵان، ژیانەکا پڕ بەرهەمتر ژ کەسەکێ دی ل هەشتێ سالیا تاقیبکەت و ئەڤە راستییەکا  ئاگەهدارکەرە. بۆ من دیتنا سێنێکای دەربارەی دەمی، جۆرەکێ فەلسەفەیا هشیاربوونێیە‌ .‌ فەلسەفەیەکە کو ب هەمی ئارامیا خوە، وەکو دەنگێ زەنگا دوماهیێ یە: « تە دەم هەیە، بەڵێ نەک بۆ هەتاهەتایێ.. 

 

ژێدەر  

 1- https://fa.wikipedia.org/wiki

2- https://poiesis.ir/blog/seneca/

3 – https://www.iranketab.ir/blog/seneca

4 – https://sookhtejet.com

5- https://www.forsatnet.ir