د فەلسەفێ دا، ڕەوشت هەردەم ئێک ژ گرنگترین پرسێن مرۆڤی بوویە. مرۆڤ وەک گیاندارەکێ هشیار و جڤاکی، یێ نەچارە د ناڤبەرا پێدڤیان و نەپێدڤیان، باش و خراب، د بەرپرسیاری و ئازادیان دا بڕیارێ بدەت. ژ بەر ڤێ چەندێ، بزاڤکرن بۆ داڕشتنا سیستەمێن پێکڤەگرێدایی و ژیرانە بۆ هەلسەنگاندنا رەفتارێن مرۆڤی، د دیرۆکی دا د ناڤ فەیلەسووفان دا بوویە جهێ سەرنجێ. د ناڤ ڤان بزاڤان دا، دو سیستەمێن هزری د بەرچاڤن، ئانکو رەوشتێ (ئەرکی) یێ ئیمانوێل کانت و ڕەوشتێ (بەرژەوەندیخوازی) یێ جێرمی بێنتام، پێگەهێن  تایبەت هەنە. ئەڤ هەردوو رێبازە نوینەرێن دوو کەڤنە نەریتێن مەزنێن فەلسەفێ نە: ئەقلگەرایی کیشوەری ل هەمبەر ئەزموونگەراییا بریتانی.

کانت ب پشت بەستن ب پرەنسیپێ «ئەرک ژ بۆ ئەرکی»، ڕەوشتی وەک تشتەکێ پاقژ و سەربەخۆ دبینیت و ل سەر بنەمایا ئەقلێ پراکتیکی دادمەزرینیت. د بەرامبەر دا، بێنتام ب پرەنسیپێ «پترین خۆشی بۆ پترین کەسان»، ڕەوشتی وەک ئامرازەک بۆ زێدەکرنا قازانجێ و کێمکرنا ئازارێ دبینیت. ئەڤ جوداهیا بنەرەتی، بتنێ جوداهیەکا تیۆری نینە، بەلکو ئەنجامێن بەرفرەهن، کو ڕەوشتێ تاکەکەسی، دادپەروەریا جڤاکی و سیاسەتدانانا گشتی پێڤە دگرێدایینە.

 

فەلسەفەیا ڕەوشتێ ئیمانوێل کانت

ئیمانوێل کانت (١٧٢٤–١٨٠٤)، فەیلەسوفێ ئەلمانی و ئێک ژ مەزنترین بیرمەندێن سەردەمێ روشنگەریێ بوو، بزاڤ دکر ڕەوشتی ژ هەر جۆرە گرێدانەکێ ب هەست یان بەرژەوەندیا تاکەکەسی جودا بکەت و ل سەر بنگەهێ ئەقلێ پەتی و پرەنسیپێن جیهانی دابمەزرینیت. پرۆژێ ڕەوشتێ کانت ل درێژاهیا بزاڤێن وی دا یە بۆ دیتنا بنەمایێن ئەقلێ پەتی و ئەقلێ پراکتیکی. بۆ وی ڕەوشت ب تنێ هینگێ رەسەن و ژ هەژێ رێزگرتنێ یە، کو ژ ئیرادەیەکێ بکۆلیت خۆ ب پابەندی یاسایا ڕەوشتی بزانیت، نە ب حەز، ترس، هەست یان هژمارتنێن قازانج و زیانێ.

چەمکێ ئەرک و ئیرادا باش د هزرا کانتی دا، ب تنێ ئەوکریارە یا باشە یا کو ب ئیرادەیەکا باش بیت. هەتا خەسلەتێن وەک زیرەکی، وێرەکی، یان زەنگینی، د نەبوونا ئیرادا باش دا، دشێن ببنە ئامرازێن خرابیێ. ئیرادا باش، ئەو ئیرادەیە یا، کو ب تنێ ژ بەر ئەنجامدانا ئەرکی بیت، و نە ژ بەر هەست و حەزێن ب ئەنجامی کار دکەت. ئەڤە خالا دەستپێکێ یا ڕەوشتێ کانتی یە: ڕەوشت نە ب ئەنجامێن کریارێ، بەلکو ب نیاز و ئیرادەیا وی ڤە گرێدایە.

ب دیتنا کانتی مرۆڤ هینگێ ب ڕەوشت رەفتار دکەت دەمێ کریارا وی ژ «رێزگرتنا یاسایا ڕەوشتی» پەیدا ببیت. ئەڤ یاسایە نە یاسایەکا دەرەکی یە، بەلکی د ناڤخۆیێ خۆ دایە. مرۆڤ، وەک گیاندارەکێ ژیر، شیانا هندێ هەیە، کو بۆ خۆ یاسایەکێ دانیت و پابەندی وێ ببیت. ل ڤێرێ، بەرپرسیارەتییا کەسی د هزرا کانتی دا رۆلەکێ سەرەکی وەردگریت.

فەرمانا بێی مەرج و داڕشتنێن وێ یاسایا ڕەوشتی یا کانتی د چارچووڤێ فەرمانەکێ دا دهێتە دەربڕین کو ئەو ب فەرمانا بێێ مەرج (Categorical Imperative) ناڤ دکەت، کو فەرمانەکا بێی مەرجە ئانکو بێی مەرج و شەرت، و د هەمی رەوشان دا راست و دروستە. ئەڤ فەرمانا بێی مەرج د شێوەیێ چەند شرۆڤەکرنان دا هاتیە پێشکێشکرن، لێ سێ ژ وان گرنگیەکا تایبەت هەیە:

شرۆڤەکرنا جیهانی: «ب شێوازەکی کار بکە، کو پرەنسیپێ کریارا تە ببیتە یاسایەکا گشتی» ئانکو ئەگەر تو کارەکی ب دروست دبینی، دڤێت تو بشێی وی وەک یاسایەکا گشتی بۆ هەمیان قەبوول بکەی. ئەگەر تو نەشیای بو هەمیان وی کاری ب کارەکێ دروست ببینی رامانا وێ ئەوە ئەو کارە کارەکێ نە ڕەوشتی یە.

بکارئینانا مرۆڤی وەک ئارمانج یان ئامراز: مرۆڤ خودان رێز و رۆمەتیەکا پیرۆزن ب هیچ رەنگەکی جهێ ڕازیبوونێ نینە مرۆڤ وەک ئامراز یان وەک ئارماج بهێتە بکار ئینان ژ لایێ مرۆڤێن دیتر بو مەرەمێن تایەبەت یان تاکە کەسی.

ئیرادا یاسادانەر: «وەسا کار بکە، کو ئیرادا تە، ژ رێکا پرەنسیپێن خۆ، ببیتە یاسایەکا جیهانی بۆ جڤاکێ ئاقل.» ئەڤ پرەنسیپە دیار دکەت، کو یاسایا ڕەوشتی نە سەپاندنەکا دەرڤەیە، د راستیێ دا ژ ئەقلێ مرۆڤی پەیدا دبیت و بۆ خۆ یاسایان دادنیت.

رەوشت وەک چەمکەکێ ئەقلانە و سەربخۆ ل خالا بنەرەت دا بۆ گەهەشتنا ئەنجامی جوداهی هەیە دبیت کارەکێ ئەنجامەکێ باش و ئەرێنی هەبیت بەلێ کارەکێ نە ڕەوشتی بیت. بۆ نموونە، ئەگەر کەسەک هاریکاریا هەژارەکی بکەت ب تنێ ژبۆ هەستێ رەزامەندیا تاکەکەسی یان پەسنا جڤاکی، ئەڤ کریارە ب دیتنا کانتی نە ڕەوشتی یە، چونکی نە ژ ئەرکی، بەلکو ژ حەزێ هاتیە. بتنێ هینگێ کریار یا ڕەوشتییە ئەگەر  «ئەرک ژ بۆ ئەرکی» بهێتە کرن.  مەرەما کانتی ئەوە، کو مرۆڤ خودان ئەقلەکێ دروست و هەستێن دروستە پێدڤییە  کارێ باش و دروست ئەنجام بدەت ژبەرکو ئەو کارە کارەکێ باش و دروستە و ئەرکێ وی یە ڤی کاری ئەنجام بدەت نە ژبەر چ مەرەمێن تایبەت یان پەسنێن جڤاکی و..هتد.

رۆلێ ئەقل و ئازادیێ د سیستەمێ کانتی دا، ئەقلێ پراکتیکی نە بتنێ رێنیشاندەرێ ڕەوشتی یە، بەلکو مەرجێ هەبوونا ڕەوشتی یە. مرۆڤ، چونکی بوونەوەرەکێ ژیرە، د شیانا وی دا هەیە ئازادی هەبیت و چونکی یێ ئازادە، ئەرکێ وی یە خودان ڕەوشت بیت. ڕەوشت بۆ کانتی ب تنێ د کەشەکێ ئازاد دا دا رامانا خۆ د گەهینیت ، چونکی زۆرداری ڕەوشت بێ رامان دکەت. ئەگەر کەسەک نەچاری کارەکی ببیت، ئەو کریارە ڕەوشتی نابیت، چونکی ژ ئیرادا ئازاد پەیدا نەبوویە.

 

رەخنەیێن هاتینە ئاراستەکرن ل سەر ڕەوشتێ کانتی

سەرەڕای بهێزیا لوژیکی و پێکڤەگرێدانا ناڤخۆیی، تیۆریا ڕەوشتی یا کانت روو ب رووی گەلەک رەخنەیان بوویە. ئێک ژ گرنگترین رەخنەیان، هشکی و نە گونجاندنا وێ یە. چونکی د ئەڤی سیستەمێ دا، ئەنجام ب شێوەیەکێ بنگەهی ناهێنە بەرچاڤگرتن، د شیان دایە کەسەکی بەرەڤ بڕیارێن دژوار و جارنا نە مرۆڤانە ببەت.  بۆ نموونە، ئەگەر راستگۆیی ئەرکەکێ ئازاد بیت، ئەگەر کەسەکی قەستا مالا تە کر و خۆ د مالا تە دا ڤەشارت دا کو نە‌هێتە کوشتن د هەمان دەم دا بکوژێ وی ب چەکی یێ ل وی دگەریت و دەرگەهێ مالاتە دقوتیت پرسیارا وی ژتە دکەت ئایا ل مالا تە یە؟ ل ب گۆرەی فەلسەفەیا کانتی پیدڤە د هەر رەوشەکێ دا کارێ راست و دروست بهێتە کرن و گۆتن ئانکو پێدڤیە ب راستی و دروستی بەرسڤ بدەی بێژی بەلێ یێ د مالا من ڤە خۆ ڤەشارتی و بکوژێ وی بهێتە ژور و بکوژیت! لسەر ئەڤێ نمونێ گەلەک رەخنە ل فەلسەفەیا کانتی هاتینە گرتن و ب زێدەرویا ئەقلانی ل قەلەم ددەن.

رەخنەیەکا دی، نەبوونا سەرنجەکا باش ب هەستێن مرۆڤی و زەمینەیێن دەروونی یێن بڕیاردانا ڕەوشتی یە. کانت وەک فەیلەسوفەک، کو خەما پێکهاتەیا ئەقلێ پەتی دخوت، کێمتر سەرنج دایە ئەزموون، سۆزێ و ل سەر رۆلێ ئەقلی زێدەەگاڤی کریە.

بەلێ سەرەڕای ڤێ چەندێ، تەنانەت رەخنەگرێن کانتی ژی دانپێدانێ ب وێ چەندێ دکەن، کو تیۆریا وی رۆلەکێ مەزن د رزگارکرنا ڕەوشتی ژ رێژەییگەریێ و سۆزگەریێ دا هەبوویە و وێنەیەکێ بەرچاڤ ژ رێزداریا مرۆڤی و بهایێ زاتی یێ مرۆڤی پێشکێش کریە.

 

فەلسەفەیا ڕەوشتێ جێرمی بێنتام

جێرمی بێنتام (١٧٤٨–١٨٣٢)، فەیلەسووف، یاساناس و چالاکڤانێ جڤاکی یێ ئینگلیز، دامەزرێنەرێ کەڤنە نەریتێ بەرژەوەندیخوازیا کلاسیکە (Classical Utilitarianism). ڕەوشتێ بێنتام بەرسڤەکا روهن و ئەزموونگەری ددەتە ڤێ پرسێ: چ تشت کریارەکێ دروست یان نەدروست دکەت؟ بەرسڤا وی سادەیە بەلێ شۆڕەشگێڕە: دروستیا کریارەکێ ژی گرێدایی ئەنجامێن وێ یە و ئەو ئەنجام تشتەک نینە ژبلی ئاستی خۆشی یان زیانێ. بێنتام بزاڤێ دکەت ب پشت بەستنا ئەقلێ ئەزموونی، سیستەمەکێ ڕەوشتی دروست بکەت، کو هەم بهێتە هەلسەنگاندن و هەم د پراکتیکێ دا رێک ڤەکەر بیت.

پرەنسیپێ زێدەکرنا خۆشیێ: بنگەهێ بەرژەوەندی خوازی د ناڤەراستا تیۆریا بێنتام دا، بنەمایێ مفایی (Principle of Utility) هەیە: «ئەو کریارە یا دروستە، کو پترین خۆشی و کێمترین زیان  بۆ پترین ژمارا کەسان هەبیت.» ئەڤ بنەمایە، ڕەوشتی دکەتە جۆرەکێ هژمارتنێ هژمارتنەکا سادە بەلێ بنەڕەتی: مفا و کێم زیان.

بێنتام د وێ باوەرێ دا بوو، کو سروشتێ مرۆڤی د بن دەستهەلاتا دوو گرێیێن مەزن دا یە: خۆشی و ئازار. ئەڤ هەردوو هێزێن بنەڕەتی نە ب تنێ رەفتارێن تاکەکەسی بەلکو هەمی سیستەمێن جڤاکی برێڤە دبەن. ژ بەر ڤێ چەندێ، دڤێت سیستەمێن ڕەوشتی، یاسایی و سیاسی ب شێوەیەکی بهێنە دیزاینکرن، کو پترین راددەیا خۆشیێ و کێمترین ئاستێ زیانێ پێکبینن.

هژمارتنا خۆشیێ و زیانێ (Hedonic Calculus) ئێک ژ داهێنانێن بێنتام، بزاڤ دکرن بۆ رێژەیا رەوشتییە. ب باوەریا وی، د شیان دایە خۆشی و ئازار لسەر بنەمایێ حەفت پیڤەران بهێنە هەلسەنگاندن: هێز، بەردەوامی، دڵنیایی، نێزیکیا دەمی، زێدەبوون (بەرهەمئینانا خۆشیێن دی)، پاقژی (تێکەلبوون ب ئێش یان خۆشیا دی) و بەرفرەهی (ژمارا کەسێن کو دکەڤنە بن کاریگەریێ).

ب گۆتنەکا دی، ڕەوشتێ بێنتامی جۆرەکێ هژمارتنا تێچوویا مفای یە، کو تێدا نە ئیرادە بەلکو ئەنجاما کریارێ یا دیارکەرە. ئەگەر ئەنجام ئەرێنی بیت، کریار ڕەوشتی یە؛ و ئەگەر ئەنجاما نەرێنی هەبیت، نە ڕەوشتی یە هەتا ئەگەر ژ نیەتەکا پاقژ پەیدا بوویبیت.

بەرژەوەندی خوازی، داد و یاسا بێنتام نە ب تنێ تیۆرا ڕەوشتێ تاکەکەسی بوو ئەو ل دویڤ چارەسەرکرنا بنگەهێن یاسا و سیاسەتێ ژی بوو. بۆ وی، ماف، یاسا و دەزگەه بتنێ هینگێ رەوا نە، کو پترین قازانجێ بۆ پترین ژمارا کەسا پەیدا بکەن.

ژ بەر ڤێ یەکێ، بەرژەوەندیخوازیا بێنتام دەستپێکا بزاڤەکێ بوو کو بوویە ئەگەرێ ڤەکۆلینا سیستەمێن سزایی، پشتگیریا مافێن گرتیان، باشکرنا رەوشێن جڤاکی یێن هەژاران و تەنانەت راوەستاندنا سزایێ ل سێدارەدانێ. وی باوەر دکر کو یاسا نەبا لسەر کەڤنە نەریت یان ئایینی، بەلکو لسەر هەلسەنگاندنا ژیریا ئەنجامان، بهێتە ئاڤاکرن.

 

ئەو رەخنەیێن هاتینە ئاراستەکرن ل سەر بەرژەوەندیخوازییا بێنتامی

 سەرەڕای بالکێشی و سادەییا یا تیۆریا بێنتام، رەخنەیێن رژد  لسەر وێ هاتینە ئاراستەکرن. یا ئێکێ و گرنگترین رەخنە، سەرنج نەدان ب مافێن تاکەکەسی یە. ئەگەر ئارمانج زێدەکرنا خۆشیا گشتی بیت، ئەرێ دشیان دایە مافێن کێمینە یان تەنانەت کەسەکی بکەتە قوربانی؟ د سیستەمێ بەرژەوەندی خوازی دا، ئەڤ مەترسی هەیە، کو تاکەکەس ببیتە ئامرازەک بۆ بەختەوەریا گشتی.

بۆ نموونە، د رەوشەکا خەیالی دا ئەگەر ئەشکەنجەدانا کەسەکێ بێتاوان بشێت پێشیا سەرهلدانەکا بەرفره بگریت و ژیانا هزاران کەسان رزگار بکەت، بەرژەوەندی خوازی یا بێنتامی وێ ب دروست د بینیت. پرسەکە، کو دگەل هەستێ ڕەوشتێ گشتی و رێز و کەرامەتا مرۆڤی د ناکۆکیێ دا یە.

رەخنەیا دویێ روکەشی سەبارەت چەمکێ خۆشی و زیانێ یە. ئەرێ هەمی خۆشی وەکهەڤن؟ ئەرێ خۆشیا هزری و خۆشیا لەشی ئێکن؟ بێنتام د بەرسڤێ دا دبێژیت: «خۆشی، خۆشی یە»، لێ فەیلەسووفێن وەک جۆن ستیوارت میل، قوتابیێ هزری یێ وی، پاشی بزاڤ کرن ب  جوداکرنا جۆرایەتی د ناڤبەرا خۆشیان دا، ڤێ دیتنێ چارەسەر بکەن.

هەروەسا، پراکتیکی بوونا هژمارتنا خۆشی و زیانێ ژی جهێ گومانێ یە. ئەرێ راستی دشێت  ئەنجامێن کریارەکێ ب سەرنجدان بهێنە هەلسەنگاندن؟ ئەرێ دشێت زیان و خۆشی ب شێوەیێ ژمارەیی بهێنە هژمارتن؟ ب باوەریا پتریا مرۆڤان ئەڤ هژمارتنە پتر ژ هندێ، کو راستی بیت، جۆرەکێ ئارمانجگەریا خاڤە.

 

شیانا بکارئینانێ و پەسەندکرنا جڤاکی

سەرەڕای ڤان رەخنەیان، تیۆریا بێنتام هێشتا ئێک ژ پر بکارهاتیترین تیۆریێن ڕەوشتی یە د ئاستێ سیاسەتگوزاریا گشتی، ئابووری، پزیشکی و ژینگەهێ دا. هەر گاڤا حکومەت پرۆگرامێن تەندروستی، رەفاهی یان پەروەردەیی دیزاین دکەن، پتریا جاران دیتنەکا بەرژەوەندی خوازی هەیە: کا چاوا دێ شێن  پترین قازانج بگەهینیتە پترین ژمارێ؟

د هەمان دەم دا گەلەک ژ تیۆریێن مافێن گیانەوەران، ڕەوشتێ ژینی (بیۆئێتیک)، و تەنانەت زیرەکییا دەستکرد لسەر بنەمایێن بەرژەوەندی خوازی هاتینە ئاڤاکرن..

هەڤبەرکرنا شیکاری د ناڤبەرا فەلسەفەیا ڕەوشتێ کانت و جێرمی بێنتام دا

جوداهیا د ناڤبەرا ڕەوشتێ کانتی و بەرژەوەندی خوازیا بێنتامی د شیان دایە بهێتە هژمارتن وەک ئێک ژ کویرترین دووالیزمێن دیرۆکا هزرا ڕەوشتی. ئەڤ هەردوو تیۆریە، نوینەرێن دوو ئاراستەیێن بنەڕەتینە بۆ پرسا ڕەوشتی: ئێک لسەر بنەمایێ ئەرک و ئەقلێ ئازاد و یا دی لسەر ئەنجام و ئەزموونا هەستی. ل خوارێ، ئەم دێ ڤان هەردوو سیستەمێن هزری د گەلەک لایەنان دا بەراورد کەین داکو هەم خالێن بهێز و لاوازیێن وان ڕۆهن ببن و هەم پەیوەندیا وان ب پرسێن ڕەوشتی یێن نها باشتر بهێنە تێگەهشتن.

 

بنەمایێ بهایی: ئەقلگەراییا کانتی

د بەرامبەر ئەزموونگەراییا بێنتامی دا

د ناڤەندا فەلسەفەیا ڕەوشتێ کانتی دا، ئەقلێ پراکتیکی جهێ خۆ گرتییە. ب باوەریا وی مرۆڤ، وەک بوونەوەرەکێ ئەقلانی، دشێت یاسایێن گەردوونی دانێت، کو د سەربخۆنە ژ مەرج و ئەنجامان دا. د بەرامبەر دا ب باوەریا بێنتامی بنەمایێ ڕەوشتی، ئەزموونا خۆشی وزیانێ  یە و ئەڤ ئەزموونە ژ هەستان پەیدا دبیت، نە ژ ئەقلێ خاڤ.

هەر ژبەر ڤێ چەندێ ژی، ئەگەر د دیتنا کانتی دا، مرۆڤ ب ئەقلێ خۆ یێ ڕەوشتی بوونەوەرەکێ خودان رێز و کەرامەت و تایبەتە بەلێ  د تیۆریا بێنتامی دا، مرۆڤ ب هەبوونا خۆشی و زیانێ گرنگیا خۆ هەیە. ئەڤ جوداهیا بنیاتی دوو هەلویستێن تەمام جودا بۆ مرۆڤی و ڕەوشتێ  مرۆڤی دروست دکەن.

 

ئارمانجا ڕەوشتی: ئەنجامدانا ئەرکی یان گەهشتن ب ئاستەکێ بلند ژ بەرژەوەندیا گشتی؟

کانتی ڕەوشت نە بۆ بەرژەوەندیێ، بەلکو بۆ خویەتیا خۆ دڤیا. کریارا ڕەوشتی بۆ وی ب بتنێ ل وی دەمیدا ب بهایە دەمێ بو پاراستنا یاسایێن رەوشتی بهێتە ئەنجام دان، نە ژبەر قازانجێ یان ئەنجامێن ئەرێنی. د بەرامبەر دا، بێنتام ڕەوشتێ وەک ئامرازەک دبینیت بۆ زێدەکرنا خۆشحالی و کێمکرنا زیانێ. ئەگەر کریارەکێ ئەنجامەکێ ب قازانج هەبیت، خۆ ئەگەر ژ ئنیەتەکا خۆپەرست یان بەرژەوەندیخواز پەیدا بووبیت، ب دیتنا وی یا ڕەوشتیە.

ژبەر ڤێ چەندێ، دشێن بێژین، کو ڕەوشتێ کانتی ئەنجام تەوەر نینە بەلکو ئەرک تەوەرە، د دەمەکێ دا کو ڕەوشتێ بێنتامی، تەمام ئەنجام-تەوەرە.

 

جهێ تاک و جڤاکی

د ڕەوشتێ کانتی دا، تاک خودان ڕێزداریا خۆیی یە و ناهێتە ئامراز کرن بۆ گەهشتنا ئارمانجەکێ خۆ ئەگەر ئەو ئارمانج خۆشبەختیا گشتی بیت. پرەنسیپا (مرۆڤ وەک ئارمانج) ئێک ژ ستوینێن هزرا مۆدێرن یا مافێن مرۆڤانە. لێ د بەرژەوەندی خوازیا بێنتامی دا، بهایێ تاکی ب گۆرەی وان  ئەنجامێن، کو دروست دکەت دهێتە پیڤان. ئەگەر قوربانیکرنا کەسەکی ببیتە ئەگەرێ خۆشبەختیا هزاران کەسان، بەرژەوەندی خوازی دشێت وێ چەندێ ب رەوا ببینیت. ل ڤێرێ، تاکایەتی د بەرامبەر گشتی دا دهێتە قوربانیکرن.

ئەڤ جوداهیە، ئالنگاریەکا گرنگ د هەمبەر پرسێن ڕەوشتی وەک دادپەروەری، مافێن کێمینەیان و سیاسەتێن گشتی دا دروست دکەت.

 

ڕۆلێ ئیرادەیێ د ڕەوشتی دا

کانت ئیرادەیێ وەک بنەمایێ سەرەکی یێ بهایێ ڕەوشتی دبینیت: ئەگەر کەسەک ژ بەر ئەرکی کارەکی بکەت خۆ ئەگەر ئەنجامێ وی خراب ژی بیت ئەو کریار ڕەوشتیە. د بەرامبەر دا، بۆ بێنتام، ئیرادە گەلەک کێم یا گرنگە و ئەنجامێ دویماهیێ یێ کریارێ دیارکەرێ بهایێ وێ یە.

بۆ نموونە ئەگەر نۆژدارەک ژئیرادەیەکا خراب، لێ ب ئەنجامەکێ باش گیانێ نەخۆشی ڕزگار بکەت، کریارا وی ژ دیتنا بێنتام دبیت یا ڕەوشتی بیت، بەلێ ژ دیتنا کانتی بێ بهایە، چونکی ژ ئیرادەیەکا باش پەیدا نەبوویە. 

 

نەرمی د کریارا ڕەوشتی دا

ئێک ژ گرنگترین جوداهیێن پراکتیکی ناڤبەرا ڤان هەردوو تیۆریان، نەرمیە. تیۆرا کانتی ژبەر ئازادی د هەلبژارتنێ دا ، د دۆخێن ئالۆز دا دکەڤیتە بەر ئاریشەیان. بۆ نموونە ئەگەر هەردەم پێدڤی بیت ڕاستی بهێتە گۆتن، د دۆخەکی دا، کو ڕاستگۆیی ببیتە ئەگەرێ مرنا کەسەکی، پێدڤییە چ بهێتە کرن؟

د بەرامبەر دا، بەرژەوەندیخوازی ب زاتێ خۆ نەرم و ڕەوش تەوەرە: ل دویڤ ڕەوشێ، بڕیار دهێتە دان کا چ باشترین ئەنجامی ددەت خۆ ئەگەر د ڕوخسار دا، نە ڕەوشتی بیت.

 

شیانا پیڤانێ و پراکتیکبوونێ د ئاستێ جڤاکی دا

بەرژەوەندی خوازیا بێنتامی، ژبەر هەبوونا پیڤانا ئەنجامان، د بوارێن وەک ئابووری، نۆژداری، سیاسەتدانانێن گشتی و ڕەوشتێ پراکتیکی دا، ئامرازەکێ کاریگەر و پراکتیکی پێشکێش دکەت. د دەمەکێ دا، کو ڕەوشتێ کانتی، ژبەر نەڕۆهنیێ د دەستنیشانکرنا ئەرکێ دروست د دۆخێن ئالۆز دا، جاران گەلەک تیۆری و ئایدیالیستی دیار دکەت.

ب گۆتنەکا دی، بەرژەوەندیخوازی پتر جهێ سەرنجێ بوویە لدەف پراکتیک باوەران، ئابۆریناسان و حکوومەتان بوویە، د دەمەکێ دا کو ڕەوشتا کانت پتر ئیلهام بەخشێ یاساناسان، تیۆریدارێن مافێن مرۆڤان و پارێزەرێن ڕێزداریا مرۆڤی بوویە.

ئەنجامێن دیرۆکی و جڤاکی

ژ لایێ کاریگەریا جڤاکی ڤە، هەردوو تیۆری کاریگەر بووینە بەلێ د ڕێکێن جودا دا:

ڕەوشتێ کانتی ئیلهام بەخشێ دەستخەتێن جیهانی یێن مافێن مرۆڤان، بەرگریکرن ژ ڕێزداریا مرۆڤی، و ڕەوشتێ پیشەیی د نۆژداری و یاسایێ دا بوویە.

ڕەوشتێ بێنتامی بنیاتدانەرێ چاکسازیێن یاسایی، بزاڤێن دادپەروەری-تەوەر، سیستەمێن خۆشگوزەرانی و سیاسەتێن تەندروستی یێن بەرفرە د دیموکراسیێن مۆدێرن دا بوویە.

هەردوو تیۆریان بزاڤ کریە، کو ڕەوشتی ژ بازنەیا هەستان، ئایینێ، و تەقلیدێ دەربێخن و بکەنە د قالبێ ئەقل و پیڤانێ دا، هەرچەندە ڕێکا وان د ڤێ چارچۆڤێ دا گەلەک جودا بوویە.

 

ڤەرێژ:

دو سیستەمێن فەلسەفی یێن بنیاتی د ڕەوشتی دا هاتینە ڤەکۆلین و شرۆڤەکرن: ڕەوشتێ ئەرک-باوەر یێ ئیمانوێل کانت و ڕەوشتێ-بەرژەوەندیخوازێ جێرمی بێنتام. ئەڤ هەردوو سیستەمێن هزری  سەرەڕای کو ژ لایێ دیرۆکی و چەمکی ڤە گەلەک جودانە، لێ هەردوو بزاڤێ دکەن بەرسڤا پرسارەکا سەرەکی یا فەلسەفەیا ڕەوشتی بدەن: (چ تشت کریارەکێ دکەتە کریارەکا ڕەوشتی؟)

کانت و بێنتام، هەردوو بزاڤێ دکەن  بنەمایەکێ ئەقلانی، نە ئایینی و گەردوونی بۆ ڕەوشتی پێشکێش بکەن، بەلێ ڕێکا وان ژ بنیات جودایە: کانت ب پشتبەستنا ئەقلێ خاڤ و فەرمانا ئازاد، لسەر ئەرک و نیازێ تەکەزێ دکەت، د دەمەکێ دا کو بێنتام ب پشتبەستن ب ئەزموونگەرایی و هژمارتنا ئەنجامان، مفا و زیانێ وەک پیڤەر دبینیت.

ئەڤ جوداهیا بنیاتی ئەنجامێن بەرفرە هەنە. بۆ کانتی، ڕەوشت کریارەکە یان رەفتارەکە، کو دڤێت ژ ڕوویێ ئەرکی و ڕێزگرتنا یاسایا ڕەوشتی بهێتە ئەنجامدان خۆ ئەگەر ب ئەنجامەکێ نەخۆش بگەهیت. لێ بۆ بێنتام، ڕەوشت دویڤچوویێ ئەنجامی یە: ئەگەر ئەنجامێ دویماهیێ باش بیت، کریار ژی باشە خۆ ئەگەر ئیرادەیا وێ خۆپەرستی یان ب ئامراز کرن بیت.

د جیهانا ئەڤرۆ دا ،کو ئالۆزیێن جڤاکی، سیاسی و تەکنۆلۆژی بێ وێنە بووینە، هەردوو تیۆری هێشتا ئامادەنە و کارکرنا خۆ هەنە:

د سیستەمێن یاسایی و ڕەوشتی یێن مۆدێرن دا، پرەنسیپێن کانتی وەک (ڕێزداریا خۆیی یا مرۆڤی) و (مافێن مرۆڤان) و (قەدەغەکرنا بکارئینانا مرۆڤی وەک ئامراز) هێشتا ستوینێن بنیاتینە. ڕێکخراوێن وەک نەتەوێن یەکگرتی، و کۆنڤانسیۆنێن مافێن مرۆڤان، هەمی ڕەهێن کانتی هەنە.

د بەرامبەر دا، سیاسەتدانان، نۆژداری، ئابووریا ڕەفتاری و ئەندازیاریا جڤاکی پتر بەرێ خۆ ددەنە نموونەیا بێنتامی. د ڤان بواران دا، هەردەم پرس ئەوە کو (چ تشت بۆ زۆرترین ژمارا کەسان باشترین ئەنجام ددەت؟) و نە ئەوە کو (چ تشت ب نیازا خۆ یێ دروستە؟)

خالا گرنگ ئەوە کو چ ئێک ژ ڤان هەردوو تیۆریان ب تنێ بەرسڤدەرێ هەمی ئالیێن ڕەوشتی نینە. هەر ئێک، پارچەیەک ژ ڕاستیا ڕەوشتێ مرۆڤایەتی ل بەرچاڤ گرتیە، لێ نە هەمی. کانت سەرنجا خۆ ددەتە بهایێ زاتی یێ تاکی و ئیرادەیا، بەلێ جاران ژ ئەنجامان غافل دبیت. بێنتام ئەنجامان دپیڤیت، بەلێ مافێن تاکەکەسی بن پێ دکەت.

بۆ نموونە، د دۆخێن قەیرانی دا وەک نەساخیێن ڤەگر، یان بڕیارێن دژوار یێن بیۆلۆژیک (وەک کوشتنا مرۆڤی ب دلێ وی، یان دابەشکرنا کەرەستەیێن نۆژداری یێن کێم)، جاران دڤێت ناڤبەرا پرەنسیپێن کانت و ئەنجامێن بێنتامی هەڤسەنگی بهێتە دروست کرن: نە ب شێوازەکێ هشک و ئازاد، کو ژ پێدڤیێن ڕاستەقینە یێن خەلکی غافل ببین، و نە ب وی شێوازی ژی، کو ئەنجامخواز بین، کو ڕێزداریا مرۆڤایەتی بکەینە قوربانیا ئاماران. 

دشێن بێژین، کو چارەسەری د سەردەمێ مە دا، نە د هەلبژارتنا ناڤبەرا کانت و بێنتامی دا، بەلکو تێکەلکرنەکا داهێنەرانە و ژیرانەیا وانە. د گەلەک تیۆریێن ڕەوشتی یێن نوی دا، ئەڤ بزاڤە دیار دبیت: تێکەلکرنا ئەقلانیەتا ئەرکخواز دگەل بەرژوەندیخۆازیا ئەنجامان یان بەرگریکرن ژ مافێن تاکی د چارچۆڤا سیستەمێن بەرژەوەندیێن گشتی دا.

ب گۆتنەکا دی، ئەم د سەردەمێ (ڕەوشتێ تێکەل) دا دژین سەردەمەک، کو تێدا ئێدی ب تنێ ب ئێک پرەنسیپێ جێگر یان ب تنێ ب ئێک فەیلەسۆف، بەرسڤا هەمی ئالۆزیێن ڕەوشتی بهێتە دان. ئەم پێدڤی نە، کو ژ کانتی فێر ببین مرۆڤ نابیت ببنە ئامراز، و ژ بێنتام فێر ببین کو ڕەوشت دڤێت ببیتە باشکرنا ڕاستەقینە یا ژیانێ.

ل دویماهیێ دا، جوداهی د ناڤبەرا کانت و بێنتامی جوداهیا د ناڤبەرا ڕەسەنایەتیا ئیرادەیێ و ڕەسەنایەتیا ئەنجامی یە  جوداهیا د ناڤبەرا ڕەوشتێ ئەرک یان ئەرکخواز و ڕەوشتێ ئەنجام-خواز سەرەڕای، کو هەردوو تیۆری د سەدسالێن بۆری دا پەیرەو بوینە، بەلێ هێشتا گەنگەشەیێن ڕەوشتی، یاسایی و جڤاکی یێن سەردەمێ مەنە.

ناسینا ڤان هەردو تیورا، هاریکاریا مە دکەت داکو ب دیتنەکا کویرتر ل بڕیارێن تاکی و گشتی یێن خۆ بنێرین: ئەرێ ئەوا ئەم ئەنجام ددەین ژ ڕوویێ ئەرکیە یان ژبۆ بەرژەوەندی خوازیێ  یە؟ ئەرێ ئەم ل دویڤ ڕێزداریا مرۆڤایەتی نە یان ب تنێ ئەنجامان دپیڤین؟ و ئەرێ ئەم دشێین  د ناڤبەرا ڤان هەردوویان، پرەکا ئەقلانی و ڕەوشتی ئاڤا بکەین؟

بەرسڤا ڤان پرسان نە ب تنێ بۆ فەیلەسوفان، بەلکو بۆ هەر مرۆڤەکێ کو تێکەلی ژیانا ڕۆژانە و هەلبژارتنێن دژوار یێن ڕەوشتیە، گرنگ و ئیلهام بەخشە.

 

مفا ژ ئەڤان ژێدەران هاتییە وەرگرتن:  

 

1 – https://fa.wikipedia.org/wiki

2 – https://erfan.ir/farsi/82772.html

3 – https://www.iranketab.ir/book

4 – https://www.iranketab.ir/book

5 – https://fa.wikipedia.org/wiki

6 – https://alevelphilosophyandreligion.com

7 – https://www.wrightswriting.com

8 – https://www.ukessays.com

9 – https://www.scribd.com

10 – https://www.journals.uchicago.edu

11 – https://www.mytutor.co.uk