گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
پرسا چەوانییا نڤیسینا دیرۆكا كوردان، شاشی و پارادۆكس، نەبوون و لاوازییا بەڵگەنامەیێن دیرۆكی، دید و بۆچوونێن خەلكێ بیانی ل سەر كوردان و دیرۆكا وان، ئاستێ ئەكادیمییەتا دیرۆكی د زانكۆیێن كوردستانێ دا، ژ پرسێن ھەرە گرنگن، كو ھەم روی ب روی سازییێن زانستی – ئەكادیمی و ھەم ژی روی ب روی نڤیسەر و ڤەكۆلەرێن دیرۆكا كوردان دبیت.
ل سەر گرنگییا ڤان خالێن ل سەری ھاتیینە دیاركرن و ل سەر بنیاتێ وێ چەندێ، كو پ. د. محەمەد ساڵح تەیب (د. محەمەد ساڵح زێباری) خودانێ سەربۆرەكا گەلەك مەزن و ژێرخانەیەكا ھزری و ئەكادیمی یا دەولەمەندە، لەوما ژی كۆڤارا (مەتین) ب فەر دیت ھەڤدیتنەكێ ل گەل ناڤبری ساز بكەتن، كو تایبەتمەندییا وی دیرۆكە و سەرپەرشتییا ب دەھان نامەیێن ماستەرێ و تێزێن دكتۆرایێ كرینە، زێدەباری ھەبوونا بەرھەمەكێ باش وەكو پەرتووك، گۆتار و ڤەكۆلین.
– چەند گرنگە دیرۆك بھێتە نڤیسین و ئەرشیفكرن؟
– زانینا دیرۆكێ، ئێكە ژ شەنگستێن رەوشەنبیرییا گشتی. لەوما ژی فەرە؛ ھەمی خواندەڤان دیرۆكێ بخوینن و مفای ژێ وەربگرن، كو ئەڤە بخۆ ژی ئەو بارە یێ دكەڤیتە ل سەر ملێن دیرۆكنڤیسان، كو دیرۆكێ بنڤیسن و وەكو پەرتووك و گۆتار و بێخنە بەر دەستێن خواندەڤانان. پێدڤییە ل دەستپێكێ پێناسەیەكێ بدەینە دیرۆكێ، كو دیرۆك؛ زانستەكێ مرۆڤایەتی یە. گرنگییێ ددەتە سەر رویدانێن ژیانا مرۆڤی ژ لایێ جڤاكی، ئابووری، ھزری و سیاسی ڤە. ل گەل رویدانێن سروشتی، كو پەیوەندی ب ژیانا بوونەوەرێن ژینگەھێ ڤە ھەیە. چونكی كارتێكرنێ ل سەر ژیان، ڕابوون و روینشتنا مرۆڤی دكەتن.
مامۆستایێ مە یێ مەزن د. كەمال مەزھەر ل سەر دیرۆكێ دبێژیت: «دیرۆك زانستێ زانستانە. ئەڤە ژی دیار دكەتن، كو ھەمی زانستان دیرۆكا ھەبوونا خۆ ھەیە، كا ژ كیرێ دەستپێكرینە و چەوا د قووناغێن خۆ دا دەرباز بوویە. بگرە ژ ھەمی؛ زانستێن مرۆڤایەتی، زانستێن ئەزمونداری و زانستێن دی یێن سروشتی، كو كیمیا، فیزیا، ماتماتیك و زیندەوەرن».
دیرۆكنڤیسێ یۆنانی، ھیرۆدۆتس، كو دھێتە نیاسین ب بابێ دیرۆكێ و وی دیرۆكا یۆنان، ئیران، میدیا، مسر و بابلێ نڤیسییە. وی ڕاستی و ئەفسانە و داستان تێكەل كرینە. نڤیسیانا دیرۆكا شارستانی (ژیانا جڤاكی، ئابووری و ھزری)، گرنگترە ژ نڤیسینا دیرۆكا شاھ و میران (دیرۆكا سیاسی). ھزرمەندێ سەدێ 19ێ ل رۆژھەلاتێ جەمالەدین ئەفغانی دبێژیتە شاھێ فارس، نەسرەددین شاھێ قاجاری: «پایە بلند، مفایێ ھەبوونا كرێكار، جۆتیار و كارسازان د وەڵاتی دا ژ مفایێ ھەبوونا ھەوە چێترە. چونكی مللەت دشێن بێی شاھ بژین، بەلێ مەحالە ھوین بشێن بێ مللەت شاھاتییێ بكەن.» بەلێ مخابن، پشكا پتر یا دیرۆكنڤیسان د چەرخێن ناڤین دا (476 – 1453ز – Medieval Ages) ھەم ل سەر ئاستێ ئەورۆپا و ھەم ژی ل رۆژھەلاتێ و ب تایبەت ژی د ناڤ موسلمانان دا پتر دیرۆكا سیاسی نڤیسییە و تێدا پەسنا شاھ، خەلیفە و میرێن خۆ كرینە.
ھەر ژ بەر ڤێ چەندێ یە، كو پێدڤییە؛ ڤەكۆلەرێ دیرۆكی یێ ھشیار بیت، دەمێ پەرتووكێن دیرۆكنڤیسێن چەرخێن ناڤین وەكو ژێدەر بكار دئینن. دبیت ھندەك ژ وان خواست بیت ھندەك ڕاستییان بنڤیسن، بەلێ ژ بەر ترسا دەستھەڵاتێ نەشییا بن. ھەر ژبەر ڤێ چەندێ، گۆتنا جڤاكناسێ عیراقی د. عەلی ئەلوەردی د پەرتووكا خۆ یا ب ناڤێ «وەعزێن دەستھەڵاتداران» دا ئامۆژگاریێن دەستھەڵاتداران ل سەر وان دگونجینیت. ب كورتی؛ ھەر چەوا بیت و د چ ئاست دا بیت، پێدڤییە دیرۆك بھێتە نڤیسان و ئەرشیفكرن، ب تایبەت ژی دیرۆكا زارەكی. ژ بەركو دیرۆكا زارەكی؛ ڕاستییا ژیانا جڤاكی – ئابووری و ھزری دیار دكەتن.
– بۆچی كوردان دیرۆكا خۆ نەنڤیسایە؟
– ھژمارەكا دیرۆكنڤیسێن موسلمانان، كو ھندەك ژ وان كورد بوون ل سەر دەمێ دەولەتێن ئیسلامی دیرۆك یا نڤیسی و ئاماژە یا دایە ھۆز و مەزنێن كوردان، دیسان وەڵاتێ كوردان و ڕۆلێ وان د ناڤ رویدانان دا. مخابن، ھندەك ژ وان پەرتووكێن ل سەر كوردان ھاتیینە نڤیسان بەرزە بووینە. بەلێ ناڤێ وان د ناڤ ژێدەرێن دیتر دا ھاتینە، وەكی: (القلاع والاكراد) یا ئەل مەدائینی (مرن 840 ز)، (أنساب الاكراد) يا ئەل دینەوەری (مرن 889 ز). ئەبو حەنیفە ئەل دینەوەری، كوردە. ئەو ل دینەوەرا نێزیكی باژێرێ سنە ھاتییە سەر دونیایێ، خودانێ پەرتووكا (الأخبار الطوال) یا دیرۆكی یە. گەلەك دیرۆكنڤیسان ناسناڤێ باژێرێن كوردستانێ ھەلگرتینە، بەلێ نەھاتییە پشتڕاستكرن، كو ئەو كوردن. چونكی ئەو بخۆ دبێژن، كو ئەو عەرەبن وەكی، ابن الازرق الفارقی ھەر چەندە الفارقی نە كورد ژی بیت، بەلێ پەرتووكا وی ل سەر دیرۆكا باژێرێ میافارقین یێ كوردی یە. دیسان ابن الاثير ناسناڤێ جزیرێ ل خۆ ھەلگرتییە، كو دبێژنێ ابن الاثير الجزري، بەلێ د ھەمان دەم دا دبێژنێ ابن الاثير الشيباني. بەنی شیبان ژی عەرەبن. ابن المستوفي ديرۆكا زانایێن ھەولێرێ نڤیسایە. ابو شامە د پەرتووكا خۆ یا ب ناڤێ (الروضتين في أخبار الدولتين النورية والصلاحية) بەحس ل سەر دیرۆكا دەولەتا ئەیووبی دكەتن. ابن واصل د پەرتووكا خۆ یا ب ناڤێ (مفرج الكروب في أخبار بني أيوب)، دیرۆكنڤیسێ كورد ابن خلكان خودانێ پەرتووكا (وفيات الأعيان وأنباء أبناء الزمان)، ابو فیدا ئەیووبی ل بن ناڤونیشانێن (المختصر في أخبار البشر)، بەحسێ كوردان دكەن. ابن فضل اللە العمري ب ڤی شێوەیی بەحسێ كوردان دكەتن: «الأكراد وهم خلائق لا تحصى، وأمم لا تحصر، ولولا أن سيف الفتنة بينهم يستحصد قائمهم، وينبه نائمهم، لفاضوا على البلاد، واستضافوا إليهم الطارف والتلاد، لكنهم رموا بشتات الرأي وتفرق الكلمة، لا يزال بينهم سيف مسلول، ودم مطلول، وعقد نظام محلول، وطرف باكية بالدماء مبلول». ئانكو: «ئەو جاندارێن بۆشن، كو نەھێنە ھژمارتن و مللەتێ وان ناھێتە چارچۆڤەكرن. ئەگەر ژ بەر ناكۆكی و دوبەرەكییا وان نەبا، ئەو دا ل سەر وەڵاتی زاڵ بن و دا خەلكەكێ دیتر بۆ خۆ ملكەچ كەن. بەلێ ڤێكنەكرنا وان ئەو ھەمی ژێكڤەكرینە. شەر و خوینڕێژی یا د ناڤ وان دا یا بەردەوامە. بنەمایێن دەستھەڵاتدارییێ یێن د ناڤ وان دا تێكچووین و ژبەر كوشتنێ شینی و تازییێ جھێ خۆ یێ د ناڤ وان دا گرتی».
ئێك ژ پەرتووكێن گرنگ دەربارەی دیرۆكا كوردی ب تایبەت ژی دیرۆكا دەولەتا ئەیووبی، پەرتووكا (تاریخ حصن كيفا)یە، كو ژ دانانا حسن بن ابراھیم المنشي الحصني یە. ئەو ل سەر دیرۆكا میرێن ئەیووبی ل حەسەنكێف، دیاربەكر و دەوروبەرێن وێ ھاتییە نڤیسان. بێگۆمان پەرتووكا ژ ھەمییان دیار و بسپۆرتر ل سەر دیرۆكا كوردان شەرەفنامەیە، كو میر شەرەفخانێ نڤیسییە. شەرەفنامە ب تێر و تەسەلی بەحسێ دەولەت و میرگەھێن كوردان دكەتن ھەر ل سەر دەمێ ئیسلامێ ھەتا دویماھیكا سەدێ 16ێ. میر شەرەفخانی، شەرەفنامە ب زمانێ فارسی نڤیسییە، كو زمانێ رەوشەنبیرییا گشتی بوو ل سەر دەمێ وی و ھاتییە وەرگێران بۆ سەر زمانێن كوردی، توركی، عەرەبی و ئینگلیزی.
مەلا مەحموودێ بایەزیدی پەرتووكا خۆ (عادات و رسوماتنامەیێ ئەكرادیە) ب زمانێ كوردی نڤیسی یە. مامۆستایێ ھێژا و خەمخۆر عەبدلرەقیب یوسف د دو بەرگان دا دیرۆكا دەولەتا دۆستەكی – مەروانی ب زمانێ عەرەبی نڤیسیایە. (الدولة الدوستيكية في كردستان الوسطي) و(حضارة الدولة الدوستيكية). ل دەستپێكا سەدێ بووری محەمەد ئەمین زەكی بەگی پەرتووكا خۆ یا ب ناڤودەنگ ب ناڤێ (كورد و كوردستان) نڤیسییە و ل ساڵا 1931ێ ل بەغدا ھاتییە چاپ و بەڵاڤكرن.
بۆ ساڵا خواندنێ ل 1987 – 1988ێ خواندنا ماستەرێ ل پشكا دیرۆكێ ل كولیژا ئادابا زانكۆیا سەلاحەددین ھاتە ڤەكرن. دو قوتابی ل بسپۆرییا دیرۆكا ئیسلامی ھاتنە وەرگرتن و ھەردوكان نامەیێن خۆ ل سەر كوردان نڤیسین. د. موسا مستەفا ئیبراھیمی ل سەر (دیرۆكا باژێرێ شنگالێ) و د. سەلام حەسەن تەھای ژی ل سەر (دیرۆكا باژێرێ جزیرێ). پشتی وان د. ئەحمەد عەبدولعەزیزی ناما خۆ یا ماستەرێ ل سەر (میرگەھا ھەزبانی) و د. ئیسماعیل شوكر ژی ل سەر (دیرۆكا میرگەھا شەدادی) نڤیسی. بێگۆمان پشتی سەرھلدانا ساڵا 1991ێ و ڕامالینا بەعسییان و دەركرنا وان ژ كوردستانێ، كاودان خۆش بوون و رێك ل بەر نڤیسین و دویڤچوونا بابەتێن دیرۆكا كوردان ھاتە ڤەكرن.
پشتی دیاركرنا چەندین گرۆڤە و ژێدەرێن زانستی یێن باوەرپێكری دەربارەی دیرۆكا كوردان، ئەم نەشێن بێژین، كو دیرۆكا كوردان نەھاتییە نڤیسین. یا ھاتییە نڤیسین، بەلێ گەلەك كێم. ئەوا كێم ژی یا پرت و بەڵاڤە د ناڤ ژێدەرێن چەرخێن ناڤین یێن ئیسلامی دا.
– ئەوا ژ لایێ بیانییانڤە ل سەر كوردان ھاتییە نڤیسین، چەند جھێ باوەرپێكرنێ یە؟
– بیانییان كارەكێ گەلەك باش یێ ل سەر نڤیسینا دیرۆكا كوردان كری. وان گەلەك رویدانێن دیرۆكی یێن ل دەڤەرێ تۆماركرین. چ وەكو ڤەكۆلین، چ وەكو بیرەوەری یان ژی ب تایبەت وەكو گەرۆك و سەرەدانكەر بۆ دەڤەرێ. دەربارەی دیرۆكا كەڤن، درایڤەر G.R. Driver چەند گۆتارەكێن زانستی ل سەر پەیڤا كوردان و بیروباوەرێن وان یێن ئایینی بەڵاڤكرینە، كو جھێ باوەریپێكرنێ نە. ھنری لایاڕد – H. Layard ل سەر دیرۆكا نەینەوا نڤیسایە و سەرەدانا شینوارێن كوردستانێ كرییە ل بەهدینان، بەلێ ئاستی زانستی یێ ناڤھاتی ناگەھیتە ئاستێ درایڤەری. ئەڤە ژی ژبەر وێ چەندێ بوو، كو ئارمانجا لایاڕدی دزینا پارچەیێن شوینواری و كارێن سیاسی بوون بۆ دەولەتا خۆ، كو بریتانیا بوو.
پێدڤییە ل سەر ڤەكۆلەری باوەرییا خۆ ب چ نڤیسینان نەئینیت، دا نەكەڤیتە بن بارێ رەخنا دیرۆكی. چ نڤیسینێن بیانییان بن یان ژی یێن خۆیی. ڤەكۆلەر دشێت ل دویڤ رێبازێن زانستی یێن ڤەكۆلینێن دیرۆكی بسەلمینیت كا ئەو ژێدەری وی بكارئینای چەند جھێ باوەرپێكرنێیە. دیسان پێدڤییە ئەو ھەم لایەنێن ئەرێنی و ھەم ژی یێن نەرێنی وان ژێدەران ب ھەڵسەنگینیت. بارا پتر نڤیسینێن نڤیسەر و ڤەكۆلەرێن ئەورۆپی د باوەرپێكرینە، ژ بەر كو؛ ئەو پتر رێبازێن زانستی بكاردئینن د ڤەكۆلینێن خۆ دا و خۆ گەلەك نائێخنە بن باندۆرا سیاسی – ئایینی و بەرژوەندیێن كەسۆكی، كو ل دەڤ وان یا كێمترە ل چاڤ یێن دیتر.
نڤسینێن مینۆرسكی و تۆما بوا ل سەر كوردان د باشن. بەلێ باشترین و زانستیترین كارێن بیانییان، كو ل سەر كوردان و كوردستانێ ھاتبنە كرن، ئەون یێن ژ لایێ نڤیسەر و رۆژھەلاتناسان ڤە ھاتینە ئەنجام دان، نموونێن ژ ھەمییان دیارتر ژی؛ شاكرۆ محۆیان، جەلیلێ جەلیل و لازاریفن،
– ھەتا چ ڕادە داگیركەرێن كوردستانێ د ڤەگێرانا دیرۆكا كوردستانێ دا ب وژدان بووینە؟
– دەولەتا توركیا یا نوی، ئەوا ل ساڵا 1923ێ ل سەر دەستێ مستەفا كەمال ئەتاتوركی ھاتییە دامەزراندن، ل پشتی شەرێ ئێكێ یێ جیھانی رەد و ئینكارا ھەبوونا مللەتێ كورد كرییە. ئەڤجا دێ چەوا نڤیسەر و ڤەكۆلەرێن تورك د باش و ب وژدان بن د نڤیسینێن خۆ دا ل سەر كورد و كوردستانێ..!! سەڕەرای بلندییا ئاستێ نەتەوەپەرستییا تورك، بەلێ ھەر ھندەك نڤیسەرێن تورك یێن وەكی ئیسماعیل بەشكچی یێن خودان وژدان ل توركیا ھەبووینە، كو ل سەر كوردان و كوردستانێ نڤیسان و پەرتووك بەڵاڤ كرین وەكو پەرتووكێن ناڤھاتی؛ (سیستەم ل رۆژھەلاتا ئەنادۆلێ) و (كوردستان كۆلۆنییا نێڤدەولەتی). بەلێ ئەو ژبەر ڤان كارێن وی ب زیندانیكرنا چەندین ساڵان دھێتە سزادان. ڕەوشا سیاسی یا كوردان ل سووریێ یا جوداتر بوویە ژ ڕەوشا كوردان ل باكۆر، ژ بەر كو؛ كوردان رۆل ھەبوو د دەستھەڵاتا سیاسی یا برێڤەبرنا دەولەتێ دا ل سووریێ و گەلەك كورد ژ باكۆرێ كوردستانێ كۆچبەر بووینە سووریێ و هندەك ژ وان ل شامێ ئاكنجی بووینە. بۆ نموونە؛ میر جەلادەت بەدرخان پاشا ئاكنجییێ شامێ بوو. وی بزاڤەكا خورت یا ڕەوشەنبیری گێرایە و گۆڤارا ھاوار د ناڤبەرا ساڵێن (1932 – 1943ز)ێ دا دەرئێخستییە، كو ب زمانێ كوردی وەشانا خۆ دكر. پشتی وەرگرتنا دەستھەڵاتێ ژ لایێ بەعسییان ڤە ل سووریێ ل ساڵا 1963ێ، وان سیاسەتەكا عروبی پەیرەوكر، كو كاریگەرییەكا خراب ل سەر كوردان كر، نەخاسمە ژ لایێ ڕەوشەنبیری ڤە. هەر چەندە مونزر موسلی یێ سووری پەرتووكەك ب ناڤێ (عرب واكراد – خصام ام وئام) ل ساڵا 1986ێ ھاتییە چاپكرن. ب شێوەیەكێ گشتی، پەرتووك ژ لایێ پێزانینانڤە یا باشە، بەلێ ل ھندەك جھان نڤیسەری ب چاڤەكێ كێم بەرێخۆ دایە كوردان، كو ل دویڤ بۆچوونا وی یا عروبەیییا بەعسی دبێژیت: «كورد پشتی ساڵا 1926ێ وەكو كۆچبەر ھاتیینە سووریێ». بەلێ یا دروست كورد د چەرخێن كەڤن دا ل سووریێ د ژییان و ل ھزارا دویێ یا بەری زایینێ دەولەتا میتانی ل سووریێ دامەزراندییە، كو سنورێن دەستھەڵاتا وان ھەمی ئاخا سووریێ و كوردستانێ بخۆڤە دگرت.
كاودانێن كوردان ل باشوورێ كوردستانێ ژ ھەردو پارچێن دیتر جوداتر و باشتر بوون. كوردان رۆل ھەبوو د دەستھەڵاتا سیاسی یا حكومڕانییێ دا ل عیراقێ و زمانێ كوردی، زمانێ فەرمی بوویە. ھەر ژ ساڵا 1932ێ خواندن ب زمانێ كوردی ل ھەولێر و سلێمانییێ دھاتە خواندن. لەوما ژی ئەو ژ رویێ رەوشەنبیری ڤە پتری پارچێن دیتر د ئازاد بوون. بۆ نموونە؛ عەبدولمونعەم ئەلغولامی چەند پەرتووك ل سەر دیرۆكا نوی یا كوردان نڤیسینە ب ناڤێ (ثورتنا في شمال العراق) و (الضحايا الثلاث…)، عەبدولرەزاق ئەلحەسەنی د پەرتووكا خۆ یا ب ناڤێ (تاریخ الوزارات العراقیة) دا ھەم ب باشی و ھەم ژی ب خرابی گەلەك بەحسێ كوردان تێدا كرییە. نڤیسینێن د. شاكر خەصباك ل سەر كوردان د باشن، نەخاسمە پەرتووكا وی یا ب ناڤێ (الكرد والمسألة الكردية).
– ديرۆكا كوردان چ گرێدانەك ب دیرۆكا ئیسلامی ڤە ھەیە؟
– كورد دبن دەستھەڵاتا دەولەتا ساسانی (226 – 637ز) دا بوون و ھندەك دەڤەرێن باكۆرێ كوردستانێ ژی دبن دەستھەڵاتا دەولەتا رۆمێن بێزەنتی (324 – 1453ز) دا بوون. ل نیڤا سیێ ژ سەدساڵا حەفتێ زایینی، پشكا پتر ژ وەڵاتێ كوردان كەفتە دبن دەستھەڵاتا موسلمانان دا و كورد ھێدی ھێدی بوونە موسلمان، ھەتا سەرهلدانا میر جەعفەرێ داسنی و شۆڕشا بابك الخرمي نەھاتینە سەركوتكرن ل سەدێ نەھێ زایینی، دەستھەڵاتا موسلمانان نەگەھشتە دەڤەرێن چیایی یێن ئاسێ. ل سەدێ دەھێ یێ زایینی دەولەتا دۆستەكی، میرگەھێن حەسنەوەیی و شەدادی یێن كوردان ھاتنە دامەزراندن. دەستھەڵاتا ڤان دەولەت و میرگەھان ل دویڤ شەریعەتێ ئیسلامێ بوو. ھەمی میرگەھان دان ب دەستھەڵاتا خەلیفێ عەبباسی ل بەغدا ددا.
كوردان ژ رویێ سیاسی ڤە گەلەك مفا ژ ئایینێ ئیسلامێ وەرگرت. لەوما ژی دیرۆكا كوردان پتر ل گەل دیرۆكا ئیسلامێ دھێتە گرێدان، ب تایبەت ژی پشتی سەدێ دەھێ یێ زایینی. نڤسەرێ بەریتانی ڕەنسیمان Runciman)، كو خودانێ پەرتووكا (اريخ الحروب الصليبية – The History of the Crusades) دبێژیت: «كوردان مفایەكێ مەزن یێ ژ ئیسلامێ وەرگرتی. دەمێ ھێرشێن توركێن سەلجۆقی ھاتینە سەر دەڤەرێ، كورد وەكو ئەرمەنان تووشی ژناڤچوون و كوشتارێ نەبوون». كوردان ڕۆلەكێ گرنگ و كاریگەر ھەبوویە د شەرێن دژی خاچپەرستان دا، نەخاسمە د سەردەمێ سوڵتان سەلاحەددینی دا، ئەوێ شییای باژێرێ قودسێ ژ بن دەستھەڵاتا خاچپەرستان رزگار بكەتن ل ساڵا 1187ێ زایینی. ئەھا د ڤی دەمی دا بوو، كو كورد ب شێوەیەكێ بەرفرەھ ل مسر، شام، فەلەستین و یەمەنێ بەڵاڤ بووین، كو گەلەك ژ وان پشتی ھینگێ د ناڤ نەتەوەیا عەرەب دا بۆهژین و تووشی ئاسمیلاسیۆنێ بوون.
كوردستان وەكی گەلەك وەڵاتێن دیتر یێن موسڵمانان كەفتە بەر ھێرشێن مەغۆل و تەتەران و وەڵاتێ وان تووشی وێرانكارییێ بوو، خەلك روی ب روی برس و ڕەڤێ بوون. ب كورتی؛ كورد د ھەمی خۆشی و نەخۆشییێن وان مللەتێن موسلمانان دا، یێن كو ل دەردۆرێن وان دژییان پشكدارەكێ سەرەكی بوویە. ب بوورینا دیرۆكا شەرێن دەولەتا عوسمانی (1299 – 1918ز) و دەولەتا سەفەوی (1501 – 1736ز) كوردستان ببوو مەیدانا ژێكڤاڤارتنا سیاسەتێن ھەردو دەولەتان. پشكا مەزن ژ وەڵاتێ كوردستانێ دبن دەستھەڵاتا دەولەتا عوسمانی دا بوو. پشكا رۆژھەلاتا كوردستانێ ژی دبن دەستھەڵاتا دەولەتا سەفەوی دا بوو. ب كورتی؛ دیرۆكا كوردان ناھێتە جوداكرن ژ دیرۆكا دەولەت و مللەتێن موسلمان.
– ئەرێ وەرگێران دشێت وێ بۆشاییا مە یا دیرۆكی پڕ بكەتن؟
– وەرگێرانا پەرتووكێن دیرۆكی ژ زمانێن بیانی بۆ سەر زمانێ كوردی كارەكێ فەرە. پێدڤییە كارێ وەرگێرانێ بھێتە ئەكتیفكرن و مرۆڤێن بسپۆر د بوارێ زمانی دا بھێنە راستپاردن بۆ جێبەجێكرنا ڤی كاری. بۆ نموونە؛ د. عەبدی حاجی كارەكێ گەلەك باش یێ وەرگێرانێ كرییە ب تایبەت د وەرگێرانا ھژمارەكا باش یا پەرتووكێن دیرۆكی دا ژ زمانێ رۆسی بۆ سەر زمانێ عەرەبی، كو د گرێدای دیرۆكا ھەڤچەرخ یا كوردی نە و ڤەكۆلەر و نڤیسەرێن دیرۆكی یێن عەرەب دشێن مفای ژ ڤان ژێدەران ببینن. د. كاوس قەفتان كارەكێ ھەرەباش كرییە، ب تایبەت د وەرگێرانا پەرتووكا جەلیلێ جەلیل ژ زمانێ ڕۆسی بۆ سەر زمانێ كوردی.
د. ئەحمەد عوسمان ئەبوبەكر پەرتووكا (الصراع علی كردستان) يا زانایێ رۆسی (خالفین)ی وەرگێرایە سەر زمانێ عەرەبی، جەرجیس فەتحولڵا ھژمارەكا پەرتووكان ژ زمانێن ئینگلیزی و فرەنسی وەرگێراینە زمانێ عەرەبی، وەكو؛ (مھد البشرية)، (طريق في كردستان)، (جمهورية مهاباد الكردية)، (رحلة الى رجال شجعان)، (جنوب كردستان)، (الحرب الكردية 1964)، (كردستان او الموت)، (كورد و ترك و عرب…)، بەلێ نڤیسانێن وی ب تنێ بەس نینن بۆ دیرۆكا كورد و كوردستانێ، بەلكو پێدڤییە؛ كورد بخۆ دیرۆكا خۆ ب شێوەیێن زانستیتر بنڤیسن. ل گۆر زانینا من یا كێم، پشتی ساڵا 1991ێ كارەكێ گەلەك باش یێ ل سەر دیرۆكا كوردان و نڤیسینا دیرۆكێ ھاتییە كرن و ب سەدان نامەیێن ماستەر و تێزێن دكتۆرایێ یێن ھاتینە نڤیسین ل سەر دیرۆكا سیاسی، جڤاكی، ئابووری و ڕەوشەنبیری و گەلەك ژ وان وەكو پەرتووك ھاتیینە چاپ و بەڵاڤكرن. ئاریشا ژ ھەمییان مەزنتر ئەوە، كو بارا پترییا خەلكێ مە حەز ژ خواندنێ ناكەن و ناخوینن. لەوما ژی باشترە ب تایبەت پەرتووكێن دیرۆكی ھەمی بھێنە ب دیجیتالكرن و بكەڤنە د ناڤ سایتان دا بۆ وێ چەندێ زێدەترین ھژمارا خەلكی بخوینن.
– چەوا دیرۆكا خۆ ژ شاشیێن د دەرحەقا مە دا ھاتیینە نڤیسین راستڤەكەین؟
– پێدڤییە زانكۆیێن كوردستانێ ب رێك و رێبازێن خۆ یێن زانستی ب كارێ راستڤەكرنا وان شاشییان ڕاببن یێن داگیركەرێن كوردستانێ ل سەر كرێتكرنا كوردان ئەنجام داین. زانستێ ئەكادیمی رێكێ ددەت، كا چەوا سەركەفتن و سەركەفتی دھێنە دیاركرن، وەسا و ب ھەمان شێوەی شكەستن ژی نەھێتە پشتگوھ ئێخستن و بھێتە دیاركرن. ئانكو؛ پێدڤییە خالێن سپی ل گەل یێن ڕەش ژێك بھێنە ڤاڤارتن د دیرۆكا مللەتان دا، بۆ وێ چەندێ، كو دیرۆكنڤیس بشێت ب زانستییانە ب دروستی كارێ خۆ ئەنجام بدەتن. بۆ نموونە پەیكەرەك بۆ ئۆلیڤەر كرۆموێلی – Oliver Cromwell هاتييە دانان ل باژێرێ لەندەن ل ساڵا 1899ێ. ئەڤە سەرەڕای وێ چەندێ، كو كار و چالاكییێن وی خالێن ڕەش بووینە د دیرۆكا بەریتانیا دا ل دەمێ ڕابووی ب چالاكییێن لەشكری بۆ تێكدانا سیتەمێ پاشایەتی و سیستەمێ كۆمارێ د ناڤ ئینگلترا دا ڕاگەھاندی و شاھ Charless (1625 – 1649ز) ل سێدارێ دای و بوویە دكتاتۆر.
نابیت ب چ ئاوایان، ڤەكۆلەر یان ژی نڤیسەرێ دیرۆكێ چاڤێن خۆ ل شاشییان بنقینیت و مافی بدەتە كەسەكی یان ژی گرۆپەكی و مافێ لایەنێن دی بخۆت. پێدڤییە دیرۆكنڤیس یێ دادپەروەر بیت د دویڤچوون و ئاشكراكرنا ڕاستیێن دیرۆكی دا. بەری ئەو بۆچوونا خۆ دیار بكەتن؛ پێدڤییە ئەو دویڤچوونەكا ھویر ل سەر بۆیەران بكەتن. كارێ وی وەكو كارێ پۆلیسی یە، دەمێ دویڤچوونا تاوانەكێ دكەتن و ڤەكۆلینێ ل دۆر كەیسەكی دكەتن و پاشی ھویركاریێن وی كەیسی د دەتە بەر دەستێن دادوەری. لەوما ژی ب چ ئاوایان نابیت ڤەكۆلەرێ دیرۆكێ یان نڤیسەر خۆ بھاڤێژیتە بن بارێ كارتێكرنێن سیاسی – ئایینی و جڤاكی. ئەگەر نە و بەروڤاژی؛ ئەو دێ كراسێ خۆ یێ ئەكادیمییەتێ ژ دەست دەتن. عەرەب دبێژن: «التاریخ لا یرحم احدأ». ئانكو؛ دیرۆك دلۆڤانییێ ب كەسێ نابەتن. د ناڤ دیرۆكێ دا تشتەك یێ ھەی، كو ب عەرەبی دبێژن: «كبش الفداء – بەرانێ قوربانی»، دەمێ مللەتەك تووشی شكەستنێ دبیت، مرۆڤێن نە ئەكادیمی ئەگەرێن شكەستنێ دئێخنە ستوویێ مرۆڤەكی یان ژی سەركردەیەكێ لەشكری.
دەمێ ھۆلاكۆیێ مەزن یێ مەغۆلی ل ساڵا 1258ێ بەغدا داگیركری و خەلیفێ عەبباسی المستعصم بالله كوشتی، ھندەك دیرۆكنڤیسێن موسلمان یێن وەكی ئەل زەھەبی و ئبن كەسیری، ئەگەرێن شكەستنێ ئێخستنە ل سەر ستوویێن موئەیەد ئبن ئەلقەمی، كو وەزیرێ خەلیفێ عەبباسی بوو. ئەڤە ژی ژ ئەگەرێ وێ چەندێ بوو، كو دەمێ ناما ھۆلاكۆی بۆ خەلیفەی ھاتی و داخواز ژێ ھاتییە كرن خۆ ملكەچ بكەتن، وەزیری بۆچوونا خۆ گۆت و گۆتە خەلیفەی:» ھندەك پارە، زێر و دیارییان بۆ ھۆلاكۆی ڤرێكە و بێژێ ئەز یێ د خزمەتا تە دا.» بەلێ خەلیفەی گوھێ خۆ نەدایێ و ب بۆچوونا سەركردێن لەشكری كر، كو بریار وەسا ھاتە دان شەری ل گەل مەغۆلان بكەن و نەھێلن بەغدا بكەڤیتە د دەستێن مەغۆلان دا. بۆچوونا وەزیری یا باش و د جھێ خۆ دابوو. چونكی؛ مەغۆلان ھەمی وەڵاتێن موسلمان یێن رۆژھەلاتی داگیركربوون ل گەل ئاسیا بچویك (تركیا نوكە)، لەوما ژی یا ب زەحمەت بوو بەغدا خۆ ل بەر ھێرشا مەغۆلان بگریت. ھەمی دیرۆكنڤیسێن ئیسلامی یین سوننە مەزھەب، ئەگەرێ شكەستنێ دانا پاڵ وەزیری و ئەو ب خایین وەسف كر. ئەڤە ژی ژبەر وێ چەندێ بوو، كو وەزیر شیعە مەزھەب بوو.
گەلەك دیرۆكنڤیس وەسا ھزر دكەن، كو فەتوا مەلا محەمەدێ خەتێ ل ساڵا 1836ێ ئەگەرێ ژناڤچوونا میرگەھا سۆران بوو، ژ بەر كو؛ وی فەتوا دابوو، كو نابیت چەك ل بەرامبەر لەشكرێ سولتانێ ئیسلامێ بھێتە ڕاكرن. بەلێ میر محەمەدێ رەواندوزی، كو دزانی نەشێت خۆ ل بەر ھێرشێن دەولەتا عوسمانی ڕابگریت، لەوما ژی داخواز ژ مەلایێ خەتێ كر، كو فەتوایێ بدەتن بۆ وێ چەندێ خۆ ڕادەستكرنا میر محەمەدی بۆ سەركردێ لەشكرێ عوسمانی رەشید پاشای ب فەتوایا مەلایێ خەتێ ڤە بھێتە گرێدان و بیانۆ ببیتە فەتوایێ مەلایێ خەتێ. (مەلایێ خەتێ بێی دەستویرییا میری فەتوا نەدایە و نە دشیا ژی بدەتن، ئەگەر دا سەرێ مەلای ھێتە فراندن). لەوما ژی پشتی لەشكر گەھشتییە حەریرێ ل نێزیك رەواندوزێ، میر محەمەدی خۆ ڕادەست كر. ئانكو ئەگەرێ كەفتنا میرگەھا سۆران نە فەتوا مەلایێ خەتێ بوو، بەلكو سوڵتانێ عوسمانی محموودێ دویێ بریار دابوو؛ دەستھەڵاتا دەولەتێ ل سەر ھەمی جھ و دەڤەرێن ئمبراتۆرییەتێ بسەپینیت.
– ھوین چەوا بزاڤێن ئەكادیمی ل زانكۆیێن كوردستانێ د ھەڵسەنگینن؟
– ھەمی زانكۆیێن كوردستانێ و ب تایبەت زانكۆیا سەلاحەددین (چونكی، ھینگێ مە ئەو ب تنێ ھەبوو) و ب تایبەت ژی ل پشتی ساڵا 1991ێ باشترین كار یێ كری د بابەتێ كۆمكرن و نڤیسانا دیرۆكا كوردان دا. پشكا دیرۆكێ ل كولیژا ئادابێ چەندین نامەیێن ماستەر و تێزێن دكتۆرایێ یێن نڤیسین. پشتی ڤەكرنا زانكۆیا سلێمانی و دھۆكێ ل ساڵا 1994ێ و ھەتا نوكە ب سەدان نامەیێن ماستەر و تێزێن دكتۆرایێ ھەم ل سەر دیرۆكا كوردان و كوردستانێ، ھەم ژی ل سەر دیرۆكا مللەتێن دەردۆر یێن وەكی تورك، عەرەب و فارسان ھاتیینە نڤیسان و ئامادەكرن. ئەڤە ژ بلی ب ھزاران گۆتار و نڤیسین ل سەر ھەر چار قووناغێن دیرۆكی: دیرۆكا كەڤن، دیرۆكا چەرخێن ناڤین (دیرۆكا سەردەمێ ئیسلامی)، دیرۆكا نوی و دیرۆكا ھەڤچەرخ.
بێگۆمان، جوداھییەك یا د ناڤبەرا ڤان ڤەكۆلینان و ئاستێن وان دا ھەی. ھندەك ژ رویێ زانستی ڤە گەلەك د باش و ئەكادیمیی نە و ھندەك بەروڤاژی د بێسەروبەرن و ل دویڤ حەز و خواستا مە نینن. ئەم دشێین ل ڤێرێ ھندەك نموونێن باش یێن وان ڤەكۆلینێن بلند ژ رویێ زانستی – ئەكادیمی ڤە بەرچاڤ بكەین:
– كوردستان و الامبراطورية العثمانية (1514 – 1851)، ماستەرنامەیا د. سەعدی عوسمان ھروتی – زانكۆیا سەلاحەددین.
– نوزی (كەركووك)، ماستەرنامەیا د. كامیران جەلال – زانكۆیا سلێمانییێ.
– سیاسة بريطانيا إتجاه تركيا وأثرها على كوردستان. ماستەرنامەیا د. بیار مستەفا سەیفەددین – زانكۆیا دھۆك.
– امارة بدلیس فی العھد العثماني، تێزا دكتۆرایێ یا د. ماجد محەمەد زاخۆیی – زانكۆیا زاخۆ.
بۆ زانینا دیرۆكا جڤاكی و ژیانا ئابووری و دیاركرنا وان گوھۆرینێن ب سەر جڤاكی دا ھاتین، پێدڤییە؛ ل سەر زانكۆیێن كوردستانێ گرنگییەكا تایبەت ب دیرۆكا زارەكی (التاریخ الشفوي) و چاڤپێكەفتنان بكەن ب تایبەت ل گەل دانعەمران. د ھەمان دەم دا پێدڤییە گرنگی ب دیرۆكا شارستانی (پیشەیێن مرۆڤی، كارێ چاندنێ، مفا وەرگرتن ژ ژینگەھێ و ڤەكۆلین ل سەر بخودانكرنا تەرش، كەوالی و پەلەوەری) و ل گەل گرنگی دان ب ھەمی جانداران وەكی؛ مێشا ھنگڤینی و كرمێ ئارمویشی… ھتد پێدڤییە ڤەكۆلین ل سەر رێكێن بازرگانییێ، عەرد، كەش و ھەوای و ئەو گوھۆرینێن ب سەر دا ھاتین بھێنە كرن. بۆ نموونە: مرۆڤەكێ ئەكادیمی دشێت ڤەكۆلینەكا ئەكادیمی ل سەر فرین بەر ب عەسمانی ڤە بنڤیسیت. ژ بەركو؛ ئەڤە سەدان ساڵە فرۆكە ھاتییە دروستكرن و بكارئینان. دبیت ڤەكۆلەرێن بیانی ئەڤ كارە نڤیسابیت، بەلێ دەرفەتا ئەكادیمی رێكێ ب ڤەكۆلەرێ كورد د دەتن، ل سەر ڤی بابەتی و ب زمانێ كوردی بنڤیسیت.
– چەوا بشێین مفای ژ ڤەكۆلینێن دەرچوونێ وەربگرین؟
– پشتی قوتابی دگەھیتە قووناغا دویماھیكێ ل زانكۆیێ و ھەمی رێنمایێن زانستی جێبەجێ دكەتن، پێدڤییە ل سەر قوتابی ل دویڤ رێبازێن زانستی و ئەكادیمی ڤەكۆلینەكێ بنڤیست و پاشی باوەرنامە پێ دھێتە دان. بێگۆمان، ئەڤ وانەیە ھەم تیۆری و ھەم ژی پراكتیكی یە. پشتی مامۆستایێ سەرپەرشت یێ ڤەكۆلینێ بابەتەكی بۆ ڤەكۆلینێ دھەلبژێریت و پلانا ڤەكۆلینێ د دارێژیت و بۆ قۆتابی شرۆڤە دكەتن، قوتابی دەست ب كارێ خۆ دكەتن. ڤەكۆلینێن قوتابیێن ژیر و زانا د ئاستێن بلند دانە، دبیت ئەڤ ڤەكۆلینە ب ناڤێ قوتابی وەكو پەرتووك بھێنە چاپكرن. یان ژی ھەمان بابەت بۆ نامەیا ماستەرێ بۆ ھەمان قوتابی بھێتە دەستنیشانكرن و قوتابی وی بابەتی ب شێوەیەكێ بەرفرەھتر بنڤیسیت، كو ئەڤە ژی دێ ل بن سەرپەرشتییا مامۆستایەكێ بسپۆر بیت، كو پلا ماستەرێ ب وی قوتابی بھێتە دان.
ساڵانە ب سەدان ڤەكۆلینێن دەرچوونێ ل پشكا دیرۆكێ دھێنە ئەنجام دان و گەلەك ژ وان ڤەكۆلینان د وی ئاستی دانە، كو ب تنێ قوتابی پلا پەسەند وەربگریت. مخابن، گەلەك جاران نە پشك و نە ژی كولیژ گرنگیێ ب ڤەكۆلینان نادەن. ئەڤە د دەمەكی دا، ئەڤ ڤەكۆلینە د گرنگن و ئاستێ وان یێ زانستی یێ بلندە. ژ بەر ڤان ئەگەران ھەمییان؛ ئەم دشێین بێژین ڤەكۆلینا دەرچوونێ بوویە كارەكێ رۆتین و ب تنێ مەرەم و ئارمانجا قوتابی ژێ ئەوە خۆ پێ دەرباز بكەتن. لەوما ژی یا باش ئەوە گرنگی ب ڤان ڤەكۆلینان بھێتە دان و دەمژمێرێن وانێ ژ ئێك دەمژمێر ببنە دو دەمژمێر. ئەگەر قوتابی یێ بەرھەڤ نەبیت و شیان نەبن، گەلەك یا سروشتی یە دەرچوونا وی بۆ ساڵەكێ بھێتە پاشئێخستن.
مەترسیدارترین دیاردە ئەوە؛ ئێك ل جھێ قوتابی ڤەكۆلینێ ئەنجام بدەت و ئامادە بكەتن. مخابن گەلەك جاران ئەڤ چەندە ل سەر ئاستێن ماستەر و دكتۆرایێ ژی دھێتە كرن ب تایبەت ژی ل زانكۆیێن دەرڤەی ھەرێما كوردستانێ.
پێدڤییە داخواز ژ قوتابی بھێتەكرن، كو ڤەكۆلینێن خۆ یێن دەرچوونێ ل سەر ژینگەھا جڤاكی و ئابووری ئەنجام بدەتن. خۆش بەختانە، ئەڤە چەند ساڵەكە پشكا دیرۆكێ سەر ب فاكولتییا زانستێن مرۆڤایەتی ڤە ل زانكۆیا دھۆكێ، داخوازێ ژ قوتابیان دكەتن، كو ل سەر ژینگەھا خۆ، گەرەكا خۆ، گوند و بنەماڵا خۆ ئەنجام بدەتن. ئەڤە بخۆ ژی كارەكێ نایابە، ژ بەركو؛ شێوێ ژیانا خەلكی و پەیوەندیێن وان یێن جڤاكی و ئابووری رۆھن دكەتن و ئاستێ رەوشەنبیرییا جڤاكی دیار دكەتن. یا باش ئەوە، ھەمی نامەیێن ماستەر و تێزێن دكتۆاریێ بھێنە ئەرشیفكرن دا ببنە ژێدەرەكێ ل بەر دەست بۆ نڤیسینا دیرۆكا كوردان و كوردستانێ ل پاشەرۆژێ.
بيۆگرافيا پ. د. محەمەد ساڵح تەیب:
– 1950ێ ل ئاكرێ ژ دایكبوویە.
– خواندنا خۆ یا سەرەتایی ل گوندێ شۆشێ، قووناغێن ناڤنجی و ئامادەیی ژی ل ئاكرێ ب دویماھیك ئیناینە.
– 1972ێ، بكالوریۆس ل زانكۆیا بەغدا، كولیژا پەروەردێ – پشكا دیرۆكێ ب دویماھیك ئینایە.
– 1989ێ، ماستەر، ل زانكۆیا مویسل، كولیژا ئادابێ – پشكا دیرۆكێ وەرگرتییە.
– 1999ێ، دكتۆرا ل زانكۆیا سەلاحەددین، كولیژا ئادابێ – پشكا دیرۆكێ وەرگرتییە.
– 1973ێ، وەكو مامۆستا ل ناڤنجییا پێشابیرێ ل پارێزگەھا دھۆكێ دھێتە دامەزراندن.
– 1974 – 1975ێ دھێتە ڤەگوھاستن بۆ ناڤنجییا بەدرخان ل زاخۆ.
– 1975- 1979ێ ل دواناڤنجییا برایەتی ل دھۆكێ.
– 1980– 1990ێ ل دواناڤنجییا ئاكرێ.
– 1990 – 1993ێ دبیتە مامۆستا ل پەیمانگەھا.
– 1993ێ دھێتە ڤەگوھاستن بۆ زانكۆیا دھۆكێ مامۆستایێن كچ ل دھۆكێ.
– 1994-1996 و1998-2003. سەرۆكێ پشكا مێژوویێ بوو ل كولیژا ئادابێ ل زانكۆیا دھۆكێ.
– 2003 – 2010. راگرێ كولیژا ئادابێ بوو ل زانكۆیا دھۆكێ.
– (27) ڤەكۆلینێن زانستی د گۆڤارێن زانستی یێن ئەكادیمی دا بەڵاڤكرینە.
– ب دەھان گۆتارێن دیرۆكی د گۆڤارێن: بیت النھرین، سەرھلدان، مەتین، لالش، زاگرۆس، شانەدەر، دھۆك و ئەنسكلۆپیدیا پارێزگەھا دھۆكێ دا بەڵاڤكرینە.
– سەرپەرشتیكرنا ھەشت (8) نامەیێن ماستەرێ و حەفت (7) تێزێن دكتۆرایێ كرییە.
– گەنگەشەكرنا بیست و شەش (26) نامەیێن ماستەرێ و بیست و چار (24) تێزێن دكتۆرایێ.
– ھەشت (7) بەرھەم وەكو پەرتووك ب پشكداری چاپكرینە:
- مێژوویا كوردستان، دهۆك -1996.
- مێژوویا كوردستانێ یا كەڤن. ل گەل (م. رێبەر مایی).
- زاخو فی العصور القدیمة، ل گەل (م. رێبەر مایی).
- مێژوویا كوردستانێ یا كەڤن- كورتیەك ل مێژوویا سیاسی، ل گەل (د. رێبەر مایی).
- بیروباوەرێن ئایینی ل كوردستانێ- هەر ژ چەرخێن بەری بوون كەڤن هەتا هاتنا ئیسلامێ، ل گەل ( د. رێبەر مایی).
- مێژوویا مسرێ یا كەڤن- كورتییەك دەربارەی مێژوویا سیاسی و شارستانی، ل گەل (د. رێبەر مایی و د. هیڤی بەرواری).
- الإبادة الجماعیة ضد الاشوریین النسطوریین فی العراق، ل گەل (سالم جاسم حاجی).
