گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
هەڤدیتن: مەتـین
پ. د. عه‌بدولفه‌تاح بۆتانى، ئێكه ژ ديرۆكنڤيس و ڤه‌كوله‌رێن ئەکادیمیست، كو گرنگييه‌كا زێده دایە ديرۆكا ده‌ڤه‌را به‌هدينان و كۆمه‌كا په‌رتووكان بەرچاڤ یا چاپكرينه. شييايه ب رێكێن خۆ يێن تايبه‌ت گه‌له‌ك به‌ڵگه‌نامه‌يان ژ ئه‌رشيفێن فەرمی ب تایبەتی یێن سەر دەمێ حکومەتا خوینمێژا بەعس په‌يدا بكه‌ت و ب بەردەوام ڤه‌كولينان ل سه‌ر دكه‌ت. د بوارێ كارێ خۆ يێ زانستى دا، شييايه د گه‌له‌ك پۆستان دا خزمه‌ته‌كا مه‌زن بۆ ملله‌تێ خۆ بكه‌ت و يێ بوويه ناڤه‌كێ برسقدار د وارێ نڤیسینا ديرۆكێ دا. ديتن و بۆچوونێن وى بۆ كه‌سێن د بياڤێ ديرۆكێ دا كار دكه‌ن و دنڤيسن د گەلەک گرنگن. گۆڤارا مەتین، ئەڤ هەڤپەیڤینە ل گەل پ.د. بۆتانی ئەنجامدایە…
– نڤيسينا ديرۆكا كوردان ب زمانێ كوردى بۆ نفشێ نوى چه‌ندا گرنگه؟
– پشتى ئادارا 1991ێ، گه‌له‌كا گرنگه نفشێ نوى ل سه‌ر ديرۆكا باب و باپيرێن خۆ راوه‌ستن داكو ل بيرا خۆ بينين و باوه‌رييێ ب ديرۆكا خۆ بينن. چونكو ديرۆك روحا نيشتمانپه‌روه‌رييێ و هاندانێ ل نك مرۆڤێ دڤه‌ژينيت. لڤێره گۆتنه‌كا هه‌ى مفايێ وێ دبێژيت: هه‌كه ته ڤيا ملله‌ته‌كى بكوژى، ديرۆكا وى بكوژه، ملله‌تێ ديرۆكا خۆ ژ بير بكه‌ت وه‌كو وى مرۆڤييه يێ بيردانكا خۆ ژ ده‌ستدايى. به‌لێ ئه‌ڤه وێ ناگه‌هينيت كو ب زمانه‌كێ دى نه‌هێته نڤيسين. كورد يێن هه‌ين نه‌شێن ب زمانێ خۆ بنڤيسن (وه‌كو من) و وه‌كى شه‌ره‌فخانێ به‌دليسى، كو ئه‌و ئێكه‌مين كه‌سه ل سه‌ر ديرۆكا مه نڤيسى. هه‌روه‌سا يا گرنگه ملله‌تێن ديتر ژى ل سه‌ر ديرۆكا مه ئاگه‌هدار بكه‌ين، ئه‌ز داخواز ژ نفشێ نوى دكه‌م، كو باڤڕۆيێ ئانكو مه‌دح و په‌سنا د نڤيسينێ دا نه‌كه‌ن و كێماسييێن ديرۆكا مه يا نه‌ته‌وى نه‌ڤه‌شێرن.
– مه كوردان چه‌ند گرنگى دايه بابه‌تێن ديرۆكى و سه‌ر ژ نوى ب نڤيسينه‌ڤه و وان شاشييێن دژمنان ده‌رهه‌قى كوران دا كرين راستڤه‌كه‌ين؟
– كوردان گرنگى نه‌دايه ديرۆكا خۆ يا نه‌ته‌وى، چونكو وان ديرۆكا خۆ ب پشكه‌ك ژ ديرۆكا ده‌وله‌تێن ئيسلامى دهژمارت يان ئه‌وێن كوردستان داگيركرى، مخابن ئه‌وان ديرۆكا مه يا (كرێت كرى) تێكدايى و ئه‌م يێن هژمارتين كو خزمه‌تكارێن واينه، ئانكو كرينه عه‌ره‌ب و ترك و فرس و كوڕێن ئه‌جنا. مه شه‌رم ژ شانازيبوونێ ب نه‌ته‌وه‌بوونا خۆ كر. پترييا كه‌سايه‌تييێن ئايينى رۆله‌كێ خراب د ڤى بياڤى دا گێڕا، چونكو وان ب تنێ خاندن و نڤيسين دزانى هه‌تا دووماهييا سالا 1918ێ، پشتى (400) سالان ژ حوكمێ ئۆسمانييان 98% ژ خه‌لكێ مه نه‌خانده‌ڤان بوون، ڤێجا كى دا ديرۆكى نڤيسيت!!.
عومه‌ر وه‌جدى به‌رپرسێ ره‌واقا كوردى ل ئه‌زهه‌رێ دگۆت: مه كوردان دو ئاريشه هه‌نه: يا ئێكێ؛ مه خۆ بخۆ ديرۆكا خۆ نه‌‌نڤيسييه، يا دويێ؛ دژمنێن مه يا ئه‌و پێ دپێدڤى كو خزمه‌تا وان بكه‌ت يا نڤيسى.
سترانبێژان – خودێ ژ وان رازى بيت- ئه‌وان گه‌له‌ك رويدانێن ديرۆكا ملله‌تێ مه ب رێيا سترانێ و تايبه‌ت ژى كوردێن ئێزدى يا پاراستى، د شييان دايه وه‌كو ژێده‌ر مفا ژێ بهێته وه‌رگرتن، كه‌سێ ئێكێ ئاگه‌هـ ژ ڤێ چه‌ندێ هه‌ى، ئورديخانێ جه‌ليل بوويه، ئه‌وى په‌رتووكه‌ك ژ سترانێن كوردى يێن ديرۆكى ب ناڤێ (سترانا كوردى يا تاريقييێ) نڤيسى. دبيت ئه‌ز يێ دويێ بم من ڤه‌كولينه‌ك ل دۆر سترانا كوردى يا ديرۆكى نڤيسى، من گۆت (د شييان دايه) بۆ نڤيسينا ديرۆكا كوردى مفا سترانان وه‌رگرين كو دبێژنه وان سترانان (لاوك) وه‌كو سترانێن مێرانيێ، سترانێن شه‌ڕا، سترانێن سيارچاكيێ… .
– به‌ڵگه‌نامه‌يێن هه‌ڤسوى يێن مه كوردان چه‌ند گرنگى دايه ديرۆكا كوردان، ئه‌رێ ئه‌م دشێين پشتبه‌ستنێ ل سه‌ر وان بكه‌ين؟
– كوردان ديرۆكا خۆ نه نڤيسييه و مه ده‌وله‌ته‌ك د ديرۆكا نوى دا نه‌بوويه، ميرگه‌هێن كوردى ژى چ به‌ڵگه‌نامه ل پشت خۆ بۆ مه نه‌هێلاينه، به‌لێ ملله‌تێن ده‌وروبه‌ر و بيانييان، ئه‌وان ل دۆر مه نڤيسييه و تايبه‌ت گه‌ڕۆك و رۆژهه‌لاتناسان، رۆژهه‌لاتناسان و گه‌ڕۆكان منه‌تبارييه‌كا مه‌زن ل سه‌ر مه و ل سه‌ر ديرۆكا مه هه‌يه، هه‌ر چ نه‌بيت نياز و مه‌خسه‌دا وان، نڤيسينێن وان، ئه‌م پاڵداين گرنگييێ ب ديرۆكا خۆ بده‌ين، ل گه‌ل ڤێ چه‌ندێ دڤێت د هشيار بين د پشتبه‌ستنێ دا ل سه‌ر نڤيسينێن وان.
– پترييا په‌رتووكێن وه نڤيسين و به‌رهه‌ڤكرين، به‌ڵگه‌نامه‌نه، ب ديتنا وه ژێده‌ر و بابه‌تێ ڤه‌كولينێ، به‌ڵگه‌نامه بۆ نڤيسه‌رێ ديرۆكێ دنڤيسيت؛ چه‌ند دگرنگن؟
– ديرۆكنڤيس د ڕژدن ل سه‌ر بنه‌جهكرنا رويدانا ديرۆكى ب رێيا به‌ڵگه‌نامه‌يان. هه‌تا دگۆتن (بێى به‌ڵگه‌نامه ديرۆك نابيت)، ل گه‌ل ڤێ ژى، هه‌مى تشتا ناده‌ته ڤه‌كوله‌رى، تايبه‌ت هه‌كه ل راستييێ بگه‌ڕيێين، لڤێره زانسته‌كێ تايبه‌ت هه‌يه ل دۆر چه‌وانييا سه‌ره‌ده‌ريێ ل گه‌ل به‌ڵگه‌نامه‌يان، چه‌نداتييا راستييا وێ، ره‌خنه‌گرتنا وێ، ره‌سه‌ناتييا وێ، ديرۆكا كوردان يا نوى ژ كێماسييا به‌ڵگه‌نامه‌يان دناڵيت، به‌لێ ديرۆكا هه‌ڤچه‌رخ تايبه‌ت پشتى جه‌نگا جيهانى يا ئێكێ ب به‌ڵگه‌نامه‌يا يا زه‌نگينه.
هيڤييا منه و ئه‌ڤ بابه‌ته من ل سه‌ر ئاستێن بلند يێن سياسى و ره‌وشه‌نبيرى به‌رچاڤ كرييه، هه‌ر ژ ده‌مێ من په‌يوه‌ندى ب زانكۆيا دهۆكێ ڤه كرى ل سالا 1995ێ، كو حكومه‌تا هه‌رێمێ بنگه‌هه‌كى بۆ به‌ڵگه‌نامه‌يان ڤه‌كه‌ت و گرێدايى و وه‌زاره‌تا ره‌وشه‌نبيرى يان جڤاتا وه‌زيران بيت. داكو چاره‌نڤيسێ ديرۆكا مه يا هه‌ڤچه‌رخ نه وه‌كى ديرۆكا مه يا چه‌رخێن ناڤين و نوى بيت.
– تو چه‌وا شيياى وێ هژمارا مه‌زن يا به‌ڵگه‌نامه‌يان په‌يدا بكه‌ى، كو هه‌مى ئه‌ون يێن سه‌رده‌مێ رژێما به‌عس و گرێدايى كێشا كوردى نه؟
– هه‌ر ژ زارۆكينيا خۆ من گرنگى دايه به‌ڵگه‌نامه‌يان، ئه‌ز یێ پێڤه گرێدايمه چونكو راستييێن سه‌رنجڕاكێش و پێزانينێن كه‌س نه‌ديتى تێدا هه‌نه، كو ئه‌و ده‌ربڕينێ ژ بۆچوونا نڤيسه‌رى و ده‌ستهه‌لاتێ دكه‌ن، پترييا به‌ڵگه‌نامه‌يێن باب و باپيرێن مه ل نك من د پاراستينه و من په‌رتووكه‌ك ل دۆر مالباتا مه يا مشه‌خت بوويى نڤيسينه، كو ژ گوندێ (شاخ) يا جزيرا بۆتان هاتينه.
ل به‌راهيێ ئه‌ز پتر ل وان به‌ڵگه‌نامه‌يان دگه‌ڕيام ئه‌وێن گرێدايى ديرۆكا كوردان، له‌وان پترييا به‌ڵگه‌نامه‌يێن من ئه‌ون ل دۆر ديرۆك و ئه‌ده‌بياتا وان. پترييا وان ل ده‌مێ خاندنا ماسته‌ر و دكتۆرايێ من په‌يدا كرينه، هه‌ر چه‌نده هه‌ردو نامه نه ل دۆر كوردانه، چونكو وى ده‌مى نه‌دهێلا ل دۆر ديرۆكا كوردان بهێته نڤيسين، به‌لێ ل گه‌ل كارێ خۆ؛ هه‌ر تشتێ گرێدايى ب كوردان ڤه، كو چ په‌يوه‌ندى ب خاندنا من ڤه نه‌بوون، من په‌يدا دكرن، ئه‌وێن د ئه‌رشيفێ من دا هۆسان ژ ڤان جها من په‌يدا كرينه:
– خانا (دار) په‌رتووك و به‌ڵگه‌نامه‌يان ل به‌غدا، هه‌ر چه‌نده كۆپيكرنا به‌ڵگه‌نامه‌يان قهدهغه بوو، به‌لێ ب رێيا په‌يوه‌ندييێن كه‌سايه‌تى و دانا به‌رتيلان، من په‌يدا دكرن، وه‌كو: پترييا ژمارێن رۆژناما (ڕاستى/ الحقيقة) كو ئێكه‌مين رۆژنامه‌يا كوردى – عه‌ره‌بييه ل مويسل، من ب (100) دولاران په‌يدا كر.
– ئه‌رشيفێ پارێزگه‌ها مويسل، يێ پشتگوهڤه هاڤێتى بوو، ل سه‌ردابه‌كا د بن ئاڤاهييێ پارێزگه‌هێ دا، ب ڕاستى ب شێوه‌يه‌كێ نهێنى من دبرن، هه‌كه هينگێ ئه‌ز گرتبام، دا دووماهييه‌كا نه‌چاڤه‌رێكرى ل پێشييا من بيت، پترييا وان به‌ڵگه‌نامه‌يان ل دۆر شۆڕشا ئه‌يلولێ 1961- 1967ێ و ژيانا حزباتيێ بوون، من ژ وى ئه‌رشيفى په‌يدا كرن، مخابن پشتى شكه‌ستنا ده‌ستهه‌لاتێ، كوردان چ بزاڤ نه‌كرن وان به‌ڵگه‌نامه‌يان بده‌ست خۆ بێخن، ژ ناڤچوونا وان، مه گه‌نجينه‌كا گرانبها ژ ديرۆكا ده‌ڤه‌را بادينان، كو هينگێ سه‌ر ب مويسل ڤه‌بوو هه‌تا گولانا 1969ێ؛ ژ ده‌ست دا.
– قوتابخانا به‌رهه‌ڤكرنا حزبى (حزبا به‌عس) ل به‌غدا، من گه‌له‌ك سه‌ره‌دانا وێ دكر و ب نڤيسينه‌كا فه‌رمى ژ زانكۆيا مويسل، هه‌ر چه‌نده كۆپيكرن يا قهدهغه بوو، به‌لێ ئه‌ز شييام گه‌له‌ك به‌ڵگه‌نامه‌يان ژ وێرێ كۆم بكه‌م ب رێيا خودێ لێخۆشبوويى دكتۆر جه‌عفه‌ر عه‌باس حمێدى، كو ئه‌وى ل وێرێ ده‌رس بۆ كادرێن حزبا به‌عس ژ هه‌مى عيراقێ دگۆتن.
– شييانێن من يێن كه‌سايه‌تى و هاريكارييا كه‌سان و هه‌ڤالان بۆ ڤێ، سه‌ره‌دانێن من بۆ هه‌ر كه‌سه‌كێ من زانيبا كو وى به‌ڵگه‌نامه هه‌نه.
– هه‌ر ل ده‌ستپێكا كارێ وه زانكۆيا دهۆكێ، تو ئێك بووى ژ تايبه‌تمه‌ندێن د بوارێ ديرۆكێ دا، ئه‌رێ بۆ ديرۆكا كوردى و ده‌ڤه‌رێ؛ زانكۆيێن مه يا پێدڤى كرييه يان هێشتا دڤێت كارى ل سه‌ر بكه‌ن؟
– به‌لێ هه‌ر ژ ده‌مێ من پێ خۆ هاڤێتييه دهۆكێ، من ده‌ست ب نڤيسينا ديرۆكا ملله‌تێ خۆ كر، چونكو ئه‌ز يێ ژێ بێبار بووم، كو ديرۆكا كوردان ل زانكۆيێن عيراقێ نه دهاته خاندن و رێك پێ نه دهاته دان نامه‌يه‌كا زانكۆيێ ل سه‌ر بهێته نڤيسين، ئێكه‌مين په‌رتووكا من د ژيانا خۆ يا ره‌وشه‌نبيرى دا چاپكرى و مفا ژ به‌ڵگه‌نامه‌يان ديتى، په‌رتووكا (الملامح الأساسية لشخصية مصطفى البارزاني القيادية والسياسية) ل سالا 1996ێ بوو. هه‌تا نوكه من چار په‌رتووك ژ به‌ڵگه‌نامه‌يان چاپكرينه. هه‌روه‌سا ئه‌ز شييام لڤينه‌كێ بێخمه بزاڤا نڤيسينا ديرۆكا ملله‌تێ مه د چارچووڤێ كارێ من ل زانكۆيا دهۆكێ دا، گۆڤارا (مه‌تين)، گۆڤارا (دهۆك)، گۆڤارا زانكۆيا دهۆكێ، رۆژنامه‌يێن ل دهۆكێ ده‌ردكه‌ڤتن وه‌كو رۆژنامه‌يێن (ئه‌ڤرۆ) و (وار) بابه‌تان تێدا به‌لاڤكه‌م، لڤێره ئه‌ز دانپێدانا دكتۆر كاميران عه‌بدولسه‌مه‌د دئينم كو هه‌رده‌م ل هه‌ڤبه‌رى مامۆستايێن زانكۆيێ و ناڤه‌ندێن ره‌وشه‌نبيرى دگۆت: «عه‌بدولفه‌تاح ئه‌و لڤينه‌ر و پاڵده‌رێ ئێكێ بوويه كو بزاڤا تۆماركرن و نڤيسينا ديرۆكا ده‌ڤه‌را به‌هدينان، ب ڕيكه‌فتنا گه‌له‌ك ژ خه‌مخورێن نڤيسينا ديرۆكێ ل دهۆكێ، ئه‌وى هه‌مى هه‌وڵ و بزاڤ و هێز و شييانێن خۆ مه‌زاختن، سه‌خمه‌راتى نڤيسينا ديرۆكا ده‌ڤه‌را به‌هدينان. ب رێيا نڤيسينێن خۆ و گۆڤارێن (مه‌تين) و (دهۆك) و يا گۆڤارا زانكۆيا دهۆكێ و رۆژنامه‌يێن (ئه‌ڤرۆ) و (وار). زێده‌بارى ده‌ركه‌فتنا وى ل سه‌ر شاشه‌يێن تێله‌فزيۆنان. هنده‌ك ژ ناما وى وه‌كو به‌ڵگه‌نامه ل نك من يا پاراستييه: (هه‌كه نڤيسه‌رێن ديرۆكێ ژ نفشێ گه‌نجان، ل به‌ر چاڤێن خۆ رێز بكه‌ين، ئه‌م كه‌سێ نابينين كو مفا ژ به‌رهه‌مێن دكتۆر عه‌بدولفه‌تاح بۆتانى نه‌كر بيت يان پێ داخبار نه‌بووى ب هه‌ر ره‌نگه‌كێ هه‌بيت. به‌لێ ئه‌ز ب شانازى ڤه دبێژم ئه‌ز بخۆ يێ پێ داخبار بووم ب نڤيسينا ديرۆكا ده‌ڤه‌رێ و تۆماركرن و به‌ڵگه‌كرنا رويدانێن هه‌ڤچه‌رخ و په‌روه‌رده‌كرنا نفشه‌كى ژ گه‌نجان كو گرنگييێ بده‌نه نڤيسينا ديرۆكێ و لێ ڤه‌كولن…». پشكه‌ك ژ نامه‌يه‌كا خودێ لێخۆشبوويى ل رۆژا 11/1/2005ێ.
يا گرنگ: ئەز ل سەر بادینان نانڤیسم ژ بەر وێ كو ئەز کوڕێ ڤێ دەڤەرێ مە، بەڵکو ژ بەر وێ كو ئه‌ڤێ دەڤەرێ ژ بەر ئەگەرێن سیاسی و ئابووری و جڤاكى، مافێ خۆ د نڤیسینێ دا وه‌رنه‌گرتیيە.
– نوكه هژماره‌كا مه‌زن يا ماسته‌ر و دكتۆرايا مه ل زانكۆيێن ل دهۆكێ هه‌نه، به‌لێ هژماره‌كا كێم ده‌ستێ نڤيسينێ هه‌يه، بۆچى ئه‌ڤ خودان باوه‌رنامه نه‌بووينه نڤيسه‌رێن ئه‌كاديمى؟
– بەڵێ، هژمارەکا زۆر خودانێن بڕوانامەیێن بلندن ل ئەدەبیاتا ديرۆكێ، بەلێ وان چ بەرهەم نینە. يا ئێكێ؛ ئەز باوەڕ دکەم کو بڕوانامە جه‌وهەرێ مرۆڤی نیشان نادەت، يا دويێ؛ ئارمانج ژ وەرگرتنا بڕوانامەيێ بۆ شانازیپێکرنێ يه و وەکو کلیلەکێ يه بۆ ژیانێ. لڤێرە دا دبێژم، بۆ مامۆستایێ زانکۆیێ چه‌ند بنواشه‌ك هه‌نه وه‌كو: ئه‌و ب كارێ ده‌رسدانێ ڕادبيت، دڤێت دويڤچوون و نڤيسينێ بكه‌ت د وارێ تايبه‌تمه‌ندييا خۆ دا، پشكداریێ د ژیانا ره‌وشه‌نبيرى و چالاكييان دا بكه‌ت ل وى جهێ ئه‌و لێ، نڤيسين و به‌لاڤكرن ل ڕۆژنامەیان دا و وى بخۆ پشكداری ل کۆمبوونێن ره‌وشه‌نبيرى دا هه‌بن. ئه‌رێ ئەڤ مەرجه ل سەر چەند مامۆستایێن زانکۆیێ جێبەجێ دبن؟ ل دهۆکێ دا نڤیسەر و ره‌وشه‌نبير هەنە کو زۆر چالاکترن ژ گەلەک خودانێن بڕوانامەیێن بلند، بەلێ هه‌ژى ئاماژه پێكرنێيه ئەگەر ناڤێ مامۆستا موسه‌دەق تۆڤى بينين، ئەوى ب بزاڤێن خۆ و ب هاريكاريیا هژمارەکا کێم يا نڤیسەران (ئه‌نساكلۆپيديا پارێزگه‌ها دهۆکێ) د چەند بەرگان دا چاپكر، هەروەسا ديرۆكا پەروەردە و فێركرنێ ل ده‌ڤه‌را به‌هدینان د سێ به‌رگان دا ب به‌ڵگه دا چاپكرن.
– رۆلێ عه‌شيره‌تان د ناڤ ديرۆكا كوردى دا چه‌وا دهه‌لسه‌نگينى، ئه‌رێ رۆلێ وان دبيته پشكه‌ك ژ ديرۆكا كوردى؟
– عەشیرەت دیاردەیەکا جڤاكى يا کەڤنە، ژ بەر نەبوونا سەقامگیری و دەستهەڵاتا یاسایێ ل دەوڵەتێن کو ل سەر کوردستانێ دەسەڵات گرتیيە ده‌ست، عه‌شيره‌ت پێشكه‌فتن، له‌وا تاكێ کورد نه‌چار بوو پەنايێ بۆ عه‌شيره‌تێ ببه‌ت، داكو خۆ ژ حکومەت و عەشیرەتێن دیتر ب پارێزيت. ل باشوورێ کوردستانێ دا (عيراقێ)، عەشیرەت د گه‌شه‌كرنێ دا بوون و ب هێز دبوون ده‌مێ بزاڤەکا نەتەوەیی يا چەکدار ل دژی حکومەتێن عيراقی هەبا. دەستهەڵاتا وان د ده‌مێن ئاشتیێ دا کێم دبوو، نوكه ژی ژ بەر هەڵبژارتنێن پەرلەمانان گەشێ دكه‌ن.
تێکەڵ بوونا وه‌فادارييا عەشیرەتێ ب وه‌فادارييا سیاسی، ئاسته‌نگان ل پێشکەڤتنا هۆشیاريیا نەتەوەیی دروست دکەت و تێك دشێليت، ژ بەر هندێ دیاردەیا عەشیرەتێ زیانی ب گەلێ کورد و بزاڤا نەتەوەیی وی دگەهينيت، دەولەتێن کو کوردستان ل سه‌ر هاتييه دابەشکرن، هاندانێ دكه‌ن و هێشتا ژی بۆ وان دبه‌رده‌وامن. مەحموودێ بایەزیدی ئاماژە ب ئەڤێ كرييه گۆتييه: ئەگەر عەشیرەت ئێکبگرن و کۆمەکا بچويک دروست بکه‌ن، د شييان دايه پاشى ببنە دەولەت.
گەلێ کورد پێشناکەڤێت و ناچيته پێش هه‌تا ده‌ست ژ ڤێ ديارده‌يێ به‌رنه‌ده‌ت یان کێمکرنا کاریگەریێن وێ يێن سیاسی ب تایبەت.
ئەگەر تاک يێ عەشیرەتانێ یان دەڤەرداريێ یان تايبه‌تمه‌ندێ ئایینی بيت، نەشێت ببيتە نەتەوەیەکێ کوردپه‌روه‌ر و يێ هشيار، هه‌تا نەشێت ببيتە وه‌لاتيیەکێ باش يێ دیموکراسى. هەر هه‌ر بزاڤه‌كا گونجاندنا د ناڤبەرا ئایین و نەتەوەپەروەریێ یان د ناڤبەرا وێ و عەشیرەتییێ دا بزاڤه‌كا دروستکريیە.
عەشیرەتی ل دژى جڤاكا مەدەنی یە. له‌وا ژ به‌ر به‌لاڤبوونا عەشیرەتان ل کوردستانێ، نەشێن جڤاكا کوردی ب هژمێرين ژ جڤاكێن مەدەنی، چونکو ل بن دەستهەڵاتا عەشیرەتگه‌ريێ دا دناڵيت. يا ژ هه‌ميان گرنگتر، ئەوە هه‌كه عەشیرەت بۆ کوردان ب مفا بانه، دەولەتێن کو کوردستان دابەشکرین، هاندانا وان نه‌دكر. هەر ئەو ده‌وله‌ت دهێن وان پەروەردە و زێده دکەن چونکو دیاردەیەکا نەرێنییە و سەرۆکێن وان دژی بزاڤا نەتەوەیی کوردی راددوەستن. ب گشتی عەشیرەتان رۆڵەکێ نەرێنی د ديرۆكا بزاڤا نەتەوەیی کوردی دا ديتينه. پترييا سەرۆکێن عەشیرەتان ل گەل دەستهەڵاتێ بوون و دژى شۆڕشا کوردی شەڕ دکرن. بێى وان ئارمانجەک یان داخوازيیەک ژ حکومەتێ هەبيت. له‌وا بارزانیێ نه‌مر هه‌ر ژ سالا ١٩٤٥ێ ناڤا (جاش) یان کرێگرتى ل سەر وان دانايه.
عەشیرەت چ جارا خزمەتا پێشکەڤتنا جڤاكى و بزاڤا نەتەوەیی ناکەت، ب سروشتا خۆ خۆپه‌ڕستن و كه‌سێ عەشیرەتی بيت، نەشێت ببيتە نەتەوەپەرست و نیشتمانپەروەر و دیموکراسييه‌كێ راستەقینە. يا شاشه پشتبه‌ستنێ ل سەر بكه‌ن و نه جهێ باوەڕيێ نه.
لڤێرە ژ بیر نه‌کەین کو هژمارەکا زۆر ژ سەرۆک یان ئاغایان ل گه‌ل شۆڕشا کوردی دا راوەستياينه و پشكداری تێدا کرييه، بەلێ ئه‌وان دەستهەڵاتا خۆ ل سەر ئەندامێن عەشیرەتا خۆ ژ دەست دايه، چونکو چووينه ناڤ ژ ژیانا سیاسی و پێشمەرگاتیێ، سه‌رۆكێن وان ناسناڤێ ئاغا یان (بەگ) بۆ مايه پاراستى. ل گەل ڤان هەميان، رێبەرایەتیێ یان دیاردەیا عەشیرەتان بەهایێن ره‌وشتى هەنە کو د ئێكگرتنا جڤاكى دا د مفادارن و ناهێلن ئەندامان وان بەر ب كارێن خراب و هەر تشتێ کو د جڤاكى داي ێ خراب بيت ئه‌و پێ ڕاببن.
– ب رێيا وان به‌ڵگه‌نامه‌يان وه لايه‌كێ گرنگ يێ ديرۆكا ده‌ڤه‌را به‌هدينان به‌رچاڤ كر، هه‌تا چ ڕاده تو يێ پێ دلخۆش بووى؟
– ئەز زۆر زۆر پێ خۆشحاڵم و هه‌ست ب شانازيێ دکەم، کو شييايمه پترييا رويدانێن ديرۆكا ملله‌تێ خۆ کوردان بپارێزم ب بەڵگەنامەیێن راستەقینە. ديده‌ڤانييا خودێ لێخۆشبوويى دکتۆر کامیران عەبدولسەمەد باشترین بەڵگەیە. ئەز ديرۆكا سیاسیيا دەڤەرا بادینان ل ماوەیێ ١٩٢٥- ١٩٧٠ێ، ب بەڵگە بنڤيسم و ديرۆكا شۆڕشا ئەیلولێ ل ماوەیێ ١٩٦١- ١٩٦٧ێ ب به‌ڵگه تۆمار بكه‌م. دشييان دايه ل نڤيسين و په‌رتووكێن من ڤه‌گه‌ڕن بۆ ديتنا ڤێ ڕاستييێ.
– ئه‌رێ چ گرفتارى و ئاسته‌نگ بۆ وه ژێ په‌يدانبووينه؟
– بەلێ، نڤیسین و په‌رتووكێن من چەند ئارێشه بۆ من دروست کرن، ب تایبەت ل گەل ئەوێن کو باب و باپيرێن وان رۆڵێن خراب ل ديرۆكا بزاڤا نەتەوەییا کوردی دا گێڕاين. ئەڤان دڤێت ديرۆك ل گۆرەی حه‌زا وان بهێته نڤيسين و ئەڤه د شييان دا نینە، چونکو ديرۆك رەحمێ ب کەسێ نابه‌ت، ئەو وەک ڕۆلەکێ يه (عاديله) کو ئەردى دشدينيت ڕاسڤه‌دكه‌ت و دكه‌ته جاده.
– باوه‌ر دكه‌م گه‌له‌ك به‌ڵگه‌نامه دێ ل نك ته هه‌بن، كو دبيت نوكه هوين نه‌شێن وان به‌لاڤ بكه‌ن، كو به‌حسێ هنده‌ك كه‌سايه‌تييان تێدا بيت نوكه نه ده‌ليڤه‌يا به‌لاڤكرنا وانه؟
– ئه‌ز هنده‌ك كارێن نه‌رێنى ل به‌ر چاڤ وه‌ردگرم ئه‌وێن كو كه‌سا و كۆمان ل جڤاكى ڤه‌دگرن ناڤێن وان د ناڤ به‌ڵگه‌نامه‌يان هاتينه، ئه‌و گه‌له‌ك دكێمن، به‌لێ ل گه‌ل ڤێ چه‌ندێ من هنده‌ك به‌لاڤكرن و ئارێشه بۆ من ل گه‌ل مرۆڤێن وان ژێ په‌يدا بوون، ژ به‌ر ديرۆكا وان يا سياسى و جڤاكى، كو شانازييێ پێ ناكه‌ن. لڤێرە دا من نه‌ڤێت ناڤان بێژم، چونکو جاره‌كا دى دێ گرفتارييا بۆ من دروست کەن. ل ده‌مێ گونجاى و كاودانێن سیاسی به‌رهه‌ڤ بن، دێ وان بەڵگەنامەیێن خۆ یێن نه‌به‌لاڤكرى ل سەر هەمى وان خائینێن دژی هيڤى و حه‌زێن نەتەوەیی يێ ملله‌تێ خۆ راوەستياين و رۆڵەكێ خراب ل ديرۆكا بزاڤا نەتەوەیی يا کوردی دا ديتى. دێ به‌لاڤ كه‌م.
– جه‌نابێ ته گه‌له‌ك به‌ڕه‌ڤانييێ ژ زمانێ كوردى دكه‌ت و تايبه‌ت ژى ديالێكتا كرمانجى، گه‌له‌ك دبێژن بۆچى دكتۆر ب كرمانجييه‌كا دروست نائاخڤيت و پێ نانڤيسيت؟
– ئه‌ز به‌ڕە‌ڤانيێ ژ ديالێكتا كرمانجييێ ناكه‌م، ئه‌و نه پێدڤى ب كه‌سه‌كى يه به‌ڕه‌ڤانييێ ژێ بكه‌ت، ئه‌ز ديرۆكێ دنڤيسم، ديالێكتا كرمانجى نيزیکی 73-75% ژ ملله‌تێ مە پێ دئاخڤن و تێدا ديرۆكا مه و كه‌لتۆرێ مه و زه‌نگينييا زمانێ مە تێدا هه‌یە. كه‌نكه‌نێن مەزن يا پێ نڤیساى، وه‌كو: عەلی حەریری، مەلايێ جزيری، فەقیێ تەیران، ئەحمەدێ خانی، عەلی تەره‌ماخی و مه‌لا مەحموودێ بایەزیدی. ئەڤ كه‌نكه‌نه چەند د دویربین بوون کو ب زمانێ خۆ نڤیسى هه‌ر چه‌نده ل سەردەمی وان يا ب رەواج نەبوو. دڤێت بۆ وان و يێن وه‌كى وان په‌يكه‌ر ل هەمى باژێرێن کوردان هەبن.
بەلێ بۆچی ئه‌ز ب کرمانجی نائاخڤم و پێ نانڤیسم یان ب ديالێكتا سۆرانی؟ ئەڤه ژ ئه‌گه‌رێ ته‌په‌سه‌رييا نەتەوەیی یە، کو من و گه‌نجێن كورد د ژیانا خۆ دا ل ناڤ ژینگەها کوردی دا ئه‌م نه‌ژیاينه هه‌تا ڤێ دووماهييێ.
ئه‌ز نه ل گه‌ل وان كه‌سا مه يێ ديالێكتا خۆ دگوهۆڕن ده‌مێ ئه‌و ل گه‌ل كورده‌كى ژ ديالێتكه‌كا دى دئاخڤن، ب باوه‌رييا من ئه‌و كه‌س هه‌ست ب كێماسييێ دكه‌ت و يێ به‌رامبه‌رى خۆ دبينيت ژ ئاستێ وى بلندتره، ئه‌ز حه‌ز دكه‌م هه‌ر ئێك ب ديالێكتا خۆ باخڤيت، ئه‌م كوردين و هه‌ر كه‌سێ جوداهييێ د ناڤبه‌را ئاخفتنكه‌رێن ديالێكتێن سه‌ره‌كى كرمانجييێ و سۆرانييێ دا بكه‌ت؛ ئه‌و نه نه‌ته‌وه‌په‌ڕسته‌كێ كوردپه‌روه‌ره و چ هوشيارييا نه‌ته‌وه‌يا كوردى ل نك نينه. بلا ئه‌و ژ دژمنان فێر ببن، كو چ جوداهى د ناڤبه‌را كوردان دا نينه ده‌مێ دهێنه ته‌په‌سه‌ركرن و ئه‌نفالكرن و ب كيميايێ لێ دده‌ن.
دا ب زڤڕمه سه‌ر بابەتى: هه‌ر ژ ده‌مێ زارۆكينيێ، ئەز يێ ل ناڤ ژینگەهەکا عەرەبی دا ژیايمه و مه‌زن بوويمه و هەمی قووناغێن خاندنێ ل باژێرێ مويسلێ، کو ب كراسه‌كێ عەرەبی يه من ب دووماهى ئيناينه. د ژیانا خۆ دا من ب زمانێ کوردی نەخواندييه یان دەرس نه‌گۆتينه هەتا من په‌يوه‌ندى ب زانکۆیا دهۆکێ ل چريا ئێکێ سالا ١٩٩٥ێ كرى. ئانكو ئەز خودان ره‌وشه‌نبيرييه‌كا عەرەبی مە هه‌ر ژ زارۆكينيێ، من سامانه‌كێ زمانێ کوردی نینە، بەلێ خزمەتکرنا من بۆ ديرۆكا ملله‌تێ خۆ گه‌له‌ك ژ خزمه‌تا هنده‌كان پتره ئه‌وێن ب کوردی دنڤیسن. گه‌له‌ك ژ راستیێ دوير ناكه‌ڤم ئەگەر بێژم: نڤیسینا زمانی کوردی ب پیتێن (ئەلف بايا) عەرەبی بۆ من نه‌بوويه هاندەرەک بۆ هەوڵدانا فێربوونا زمانێ کوردی، ژ به‌ر كو پیتێن لاتینی گونجايترن بۆ نڤیسینا زمانێ کوردی. ژ بیر نه‌کەين کو پترييا نڤیسەر و ره‌وشەنبیرێن ملله‌تێ مە، پیتێن لاتینی بکاردهينن. ئه‌ز ب رێكا گۆڤارا وە، بانگەوازيێ دكه‌م كو گرنگیيێ ب پیتێن لاتینی و پشتبەستنێ ل سەر وان د نڤیسینێ دا بکەن، هیڤيدارم کو ڕۆژەکێ ئەڤ پیته نوينه‌رييا ره‌وشه‌نبيرييا کوردی بکەن، چونکو ئه‌و گونجايترن بۆ زمانێ مە و هەیبەت و جهه‌كێ مه‌زن دده‌نه زمانێ مه و دێ مه ل گه‌له‌ك ئارێشه‌يێن زمانی و نەتەوەیی رزگار کەت و دێ ئاراستەیا مه به‌ر ب ره‌وشه‌نبيريا جيهانا نوكه به‌ت.
ل گەل ئەڤێ دا دبێژم: ئەز نوكه په‌رتووكان ب هەردو زارێن سەرەکی دخوينم و ديالێكتا کرمانجی بۆ من ب ساناهيترە، چونکو بۆ ماوەیێ (٣٠) ساڵانە ل بادینانم. من شييان هەنە ژ کوردییێ بۆ عەرەبی وەرگێڕانێ بكه‌م، بەلێ نه‌شێم ژ عەرەبییێ بۆ کوردیيێ وەربگێڕم چونکو سامانێ زمانڤانييا من يا کوردی يا هەژارە. ب کورتی خانده‌ڤان هزر نه‌كه‌ن کو ئەز ب مەبەست ب كرمانجى نائاخڤم يان نانڤیسم، ژ بیر نه‌کەن من خزمەتەکا مەزن بۆ ملله‌تێ خۆ کربیە ب ناساندنا ناڤه‌ندێن به‌رفره‌هـ ژ نڤیسەر و ره‌وشەنبیرێن عەرەب ب ديرۆكا کوردى و ئەدەباتا وان و نڤيسينێن من بووينه جهێ گرنگیپێدانێ و رێزه‌كا زۆر بۆ دگرن، ب تایبەت ئەوێن بابەتیانه سه‌ره‌ده‌ريێ دكه‌ن، چونكو دڤێت ديرۆكا خۆ ب زمانێ وان بۆ وان بده‌ينه نياسین.
– ئه‌كاديميا كوردى، بۆ چه‌ندين سالان وه سه‌رۆكاتييا وێ دكر، ئه‌رێ وه‌كو ئه‌كاديمى جهه‌كێ زانستى يێ بلند، هوين شيياينه يا پێدڤى زمان و ره‌وشه‌نبيرييا كوردى بكه‌ن، ژ بلى چاپكرنا په‌رتووكان؟
– بەلێ، بۆ دو خولان 2015- 2024ێ وه‌كو سەرۆکی ئەکادیمیایا کوردی هاتمه هەڵبژاتن و من ئەکادیمیيه پێشئێخست و په‌رتووكخانا وێ به‌رفره‌هـ و زه‌نگين کر و په‌رتووكخانه ژ ده‌وريياتان (رۆژنامه و گۆڤاران) جوداكر و لێ مشه كرن. ئەکادیمیيه نوكه خودانا گه‌له‌ك بەڵگەنامەیێن تایبەته ب ديرۆكا کوردان ڤه، کو به‌رى من ئێک بەڵگەنامە نەبوو، هەروەسا ئێك ڕۆژنامەیا کرمانجی تێدا نەبوو. ژ خه‌مخورى و گرنگیپێدانا من بۆ ره‌وشه‌نبيرييا کوردی و جۆراوجۆریيا وێیە نە ژ به‌ر ئەگەرەکێ دی.
بەڵێ، ئەکادیمیا ل سەردەمی من ب سەدان کتێب چاپکرن، کو هنده‌ك ژێ کرمانجی بوون و ب دەهان کۆمبوونێن ره‌وشه‌نبيرى ل دۆر ديرۆك و ئه‌ده‌بياتا كوردى مه لێ دكرن، هه‌روه‌سا ناڤێن پترييا کۆمپانیان ژ زمانی عەرەبییێ مه بەر ب کورديیێ وەرگێڕان، به‌رهه‌مێن پترييا نڤيسه‌ران ل کوردستانێ مه دانه چاپکرن و چاپكريييێن وێ بێى به‌رامبه‌ر و ب به‌رفره‌هى مه ددانه نڤيسه‌رێن سه‌ره‌دانا ئه‌كاديميێ دكرن. هەروەسا ئەکادیميیێ په‌يوه‌ندى ل گەل دامەزراوێن وەکى خۆ كرن و دووپات دکەم کو کارێ ئەکادیمیێ نه تنێ يا سنورداره ب گەشەپێدانا زمانى، بەلکو ل گۆرەی یاسایا خۆ دڤێت گرنگیێ ب هەمی ده‌ليڤه‌يێن مه‌عريفى بدەت و ئەڤه پلانا مە بوو.
ل گەل ڤان هەميان: دبێژم ئەکادیمیێ پشتگیريیا دارایی و مەعنەوی ژ بەرپرسان وه‌رنه‌دگرت. سه‌ره‌ده‌رى ل گەل وێ وەکو سه‌ره‌درييا ل گەل هەر دامەزراوەیەکا یان رێڤه‌به‌رييەکا حکومی بوو، ژ بیر دکرن کو ئەو دامەزراوەیەکا تایبەت و جودايه و تایبەتمەندیيا خۆ هەيە، چونکو ئەو ده‌ستكه‌فته‌كه ژ ده‌ستكه‌فتێن ڕێکكەڤتنا ١١ى ئادارا ١٩٧٠ێ يه. بۆ زانین کوردان ل سالا ١٩٤٧ێ ڤە ژ حکومەتێن عيراقی داخواز دکرن کو (كۆڕه‌كێ زانيارييێ کوردی) وەک کۆڕى زانيارييا عێراقی بۆ وان هەبيت، ئەڤ داخوازە پشى ئادارا ١٩٧٠ ب هيممه‌تا خه‌باتا شۆڕشا کوردی و حوکمێ ئۆتۆنۆمى بۆ کوردستان ب دەستڤه ئينا هاته بجهـ ئينان.
– بۆچى هه‌تا نوكه ئه‌كاديمييا كوردى نه‌شييايه رێنڤيسه‌كا تايبه‌ت بۆ هه‌مى دام و ده‌زگه‌هێن كوردى ب هه‌ردو ديالێكتێن كوردى بدانيت و ل سه‌ر بڕيڤه بچن؟
– نوكه ل هه‌رێما کوردستانێ دو ديالێكتێن سەرەکی بۆ نڤیسین و کاریگێڕييێ دا هەنە، ئەڤ بابەتەکێ زۆر سروشتییە، دڤێت ئه‌م هەردو ديالێكتا پێشبێخين و میدیا رۆڵەکێ کاریگەر ل ڤى بوارى دا دبينيت، چ گرفت ل كه‌توارێ ژييانێ دا نینە. ئەکادیمیيه نه‌شييا ڕێنڤيسەکا ئێکگرتی بۆ زمانی کوردی ب هەردو ديالێكتان دروست بکەت، ب هزرا من ده‌م دشێت ئەڤێ بجهـ بينيت، چونکو ئەم دەوڵەت نینين و ئەڤه ب بڕیارەکا سیاسی بجهـ ناهێت، لڤێره هنده‌ك كارێن نەتەوەیی و سیاسی هەنە، کو دگرنگ و دپێدڤينه و بله‌زن گرنگترن ژ ڤى بابه‌تى، ل سه‌ر پێدڤييه كارى بۆ بكه‌ين، هەر رويدانەکێ ئاخفتنا خۆ هەیە.
– نوكه مژويلى چ كارێ نڤيسينێى؟
– ئێك ژ كارێن شانازیێ پێ دکەم، ئەوە کو پتر ژ (450) ڤه‌کۆڵین و گۆتار ل ڕۆژنامەیێن کوردی و عيراقی دا من به‌لاڤكرينه. گه‌له‌ك ژ وان بۆ زمانێ کوردی هاتينه وەرگێڕان، نوكه مژويلم پترييا وان د په‌رتووكه‌كێ دا کۆم بکەم کو ناڤێ وى من كرييه (ڤه‌كولين و بابه‌ت ل دۆر ديرۆكا کورد و کوردستانا هه‌ڤچه‌رخ).
بيۆگرافيا پ. د. عه‌بدولفه‌تاح بۆتانى:
– ل گوندێ گرده‌پان سالا 1949ێ هاتييه سه‌ر دنيايێ. ژ مالباته‌كا ئايينداره، باب و باپير مه‌لا بووينه.
– سالا ١٩٥٢یێ چووينە باژێرێ مويسل، هەمی قووناغێن خاندنێ ل وێرێ تەمامکرينه.
– ٢١ی نیسانا ١٩٧٣ێ نڤيسين دەستپێکر و ئێكه‌م گوتارا وى دەربارەی ديرۆكا بادینان بوو.
– ل ڕۆژنامەیا (التأخي) سالێن ١٩٧٢-١٩٧٣ێ كار كرييه. ژ به‌ر كاودانێن سیاسی و ئاكنجيبوونا وان ل مويسل ب ناڤێ خۆ و ناسناڤان گوتار به‌لاڤکرینە.
– ل سالا 1972ێ، بڕوانامه بكالۆريس ئاداب ل زانكۆيا مويسل د بوارێ مێژوويێ دا ب پلا ئێكێ ب ده‌ستڤه ئينايه.
– سالا 1973ێ، بڕواناما دبلۆما بلند ژ زانكۆيا به‌غدا- كوليژا په‌روه‌رده ب پلا دويێ ب ده‌ستڤه ئينايه.
– ل ٢٦/١١/١٩٧٤ وەک مامۆستا ل بەردەڕەش، ناڤەندا ناحیا (العشائر السبعة)، نوكه قەزا بەردەڕەش هاتييە دامه‌زراندن.
– سالا ١٩٧٨ێ بۆ مويسل هاته ڤه‌گوهاستن.
– سالێن 1990 – 1995ێ ل ل زانكۆيا مويسل ب نمرەیا باش بڕواناما ماستەر و دکتۆڕایێ وەرگرتييه.
– ل ١/١٠/١٩٩٥ێ هاتييه زانکۆیا دهۆکێ، ل ١/١٠/١٩٩٦ێ وەک عەمیدێ کۆلێژا ئاداب و پاشى وەک عەمیدێ ناڤەندا ڤه‌کۆڵینێن کوردی ل زانکۆیا دهۆکێ هاته دانان.
– وەک سەرۆکێ ئەکادیمیایا کوردی ل هەولێر بۆ دو خۆلان هاتييە هەڵبژارتن.
– ل ٧/٣/٢٠٢٤ێ، پشتى خزمه‌تا (51) سال و چه‌ند هه‌يڤان هاتييه خانەنشین كرن.
– ل ٢٣/١١/٢٠٢٤ێ کتێبخانەيا بۆتانى ڤه‌كر، كو ژ چه‌ند پشكان پێك دهێت و په‌رتووكخانا وى يا تایبەت ژى تێدایە.
– هه‌تا نوكه نيزیکی (43) په‌رتووك چاپكرينه، هەمى ل سەر ديرۆكا کورد و کوردستانێ نه، هنده‌ك بۆ زمانێ كوردى هاتينه وه‌رگێڕان.
