ئەرێ شەڕێ سار دێ ڤەگەڕیت؟

یونس عەبدولعەزیز

وه‌رگێڕان:  مه‌تین

سەرەڕای، کو ئەز پشتی شەڕێ جیهانی یێ دویێ هاتیمە دنیایێ، و ئەنجامێن وی یێن ناسکری، کو شەڕێ سار د ناڤبەرا هەردو بلۆکان (جەمسەران – کەمپان)دا، بلۆکێ سوسیالیستی ب سەرۆکاتیا مۆسکۆ و بلۆکێ ڕۆژاڤایی یا لیبرالی ب سەرۆکاتیا واشنتون، ژ گرنگترین دەرئەنجامێن وی بوون، لێ ئەم، کو نفشێ  پشتی شەڕی راستەوخۆ هاتیە دنیایێ، مە دەرکەفتنا شەڕێ سار و توندبوونا وی ژیایە و مە هەمی گرژی و ئالۆزیێن ژێ پەیدابووی دیتن، هەتا کو مە، سەرەڕای دویربوونا مە ژ مەیدانا راستەقینە یا وی شەڕی، بێهنا خوە ڤەدا دەمێ سیستەمێ دو جەمسەری نەمای و دیوارێ بەرلینێ هاتە هلوەشاندن و راکرن، و دیرۆکێ ب دویماهی هاتنا دەستهەلاتداریا کۆمۆنیستی ل ئێکەتییا سۆڤیەتێ و هلوەشیانا سیستەمێ وێ یێ کارگێڕی و سەربخۆبوونا کۆمارێن وێ تۆمارکر.

شەڕێ سار قووناغەکە ژ ململانێ یا نە چەکدار و گرژییا سیاسی و ئابووری د ناڤبەرا هێزێن مەزن دا، وەلاتێن ئێکگرتی یێن ئەمریکا و هەڤپەیمانێن وێ ژ لائێکی، و ئێکەتییا سۆڤیەتێ و هەڤپەیمانێن وێ ژ لائێکێ دی. ئەڤ قووناغە ژ ناڤەراستا ساڵێن چلان ژ سەدەیێ بۆری پشتی ب دویماهی هاتنا شەڕێ جیهانی یێ دویێ هەتا هلوەشیانا ئێکەتییا سۆڤیەتێ ل ساڵا ١٩٩١ێ درێژ بوو.

دەستپێکا شەڕێ سار

شەڕێ سار ب شێوەیەکێ فەرمی پشتی ب دویماهی هاتنا شەڕێ جیهانی یێ دویێ ل ساڵا ١٩٤٧ێ دەستپێکر، دەمێ گرژی د ناڤبەرا وەلاتێن ئێکگرتی یێن ئەمریکا و ئێکەتییا سۆڤیەتێ دا ژبەر ناکۆکیێن ئایدیۆلۆجی و سیاسی بلند بووین. سەرۆکوەزیرێ بریتانی وینستن چەرچلWinston Churchill د گۆتارا خۆ یا ناڤدار دا «پەردەیا ئاسنین Iron Curtain» ل ساڵا ١٩٤٦ێ راگەهاند، کو رۆناهی بەردا سەر دابەشبوونا د ناڤبەرا ئەوروپا ڕۆژهەلات و ڕۆژاڤا دا.

لایەنێن هەڤبەندیدارێن شەڕێ سار

 ب شێوەئێکێ سەرەکی د ناڤبەرا هەردو بلۆکان دا بوو، بلۆکێ ڕۆژهەلاتێ (ب سەرۆکاتییا ئێکەتییا سۆڤیەتێ) و بلۆکێ ڕۆژاڤایی (ب سەرۆکاتییا وەلاتێن ئێکگرتی یێن ئەمریکا). لێ ئەڤ شەڕە ژ ڤان هەردو بلۆکان دەرباز بوو، بوو ئەگەرێ ململانێ و شەڕان ل گەلەک جهێن جیهانێ وەکو کۆریا، ڤێتنام و ئەفغانستان، سەرەڕای شەڕێن ب وەکالەت ل ئەمریکا لاتینی، ئەفریقیا و ئاسیا.

ئەنجام

ئێک ژ گرنگترین ئەنجامێن شەڕێ سار، هلوەشیانا ئێکەتییا سۆڤیەتێ و هەلوەشاندنا بلۆکێ ڕۆژهەلاتێ ل ساڵا ١٩٩١ێ بوو. ئەو بوو ئەگەرێ ب دویماهیهاتنا گرژیێن مەزن د ناڤبەرا هێزێن مەزن دا و سەرکەفتنا مۆدێلا لیبرالی یا دیمۆکرای، کو وەلاتێن ئێکگرتی یێن ئەمریکا سەرۆکاتییا وێ دکر.

پێشکەفتنا تەکنەلۆجی و بۆشایی

د شەڕێ سار دا بەریکانەیەکا گەرم بەر ب سەرکەفتنا تەکنەلۆجی و فەزایی بەرپابوو، کو بوو ئەگەرێ پێشکەفتنەکا مەزن د زانست و تەکنۆلۆجیایێ دا، گرنگترین گاڤ ژی چوونا مرۆڤی بۆ سەر بانێ هەیڤێ ل ساڵا ١٩٦٩ێ بوو.

خالێن نەرێنی

• ترسا ناڤوکی: جیهان د بن هەڕەشەیەکا هەردەم یا دەستپێکرنا شەڕەکێ ناڤوکی دا ژیانا خۆ د بوراند.
• شەڕێن ب وەکالەت: شەڕێ سار بوو ئەگەرێ ژمارەکا مەزن ژ شەڕ و پێکدادانێن ب وەکالەت ل سەرانسەری جیهانێ، کو بوونە ئەگەرێ وێرانکاری و زیانێن مرۆڤی یێن مەزن.
• دابەشبوونێن ئایدیۆلۆجی: شەڕێ سار بوو ئەگەرێ دابەشبوونا جیهانێ ب سەر دو بلۆکێن دژ و هەڤڕک و کارتێکرن ل سەر سیاسەتێن ناڤخۆیی و دەرڤە یێن وەلاتان کر.

خالێن ئەرێنی

• پێشکەفتنا تەکنەلۆجی: شەرێ سار ئەو ڕکەبەرییا د ناڤبەرا وەلاتێن ئێکگرتی یێن ئەمریکا و ئێکەتییا سۆڤیەتێ دا، بەر ب پێشکەفتنەکا تەکنۆلۆجی یا لەز پالدا.
• سەقامگیریەکا رێژەیی: سەرەڕای گرژیان، شەڕێ سار رێ ل بەر دەستپێکرنا شەڕەکێ جیهانی یێ سێیەم گرت ژبەر هەڤسەنگییا ستراتیژی د ناڤبەرا هێزێن مەزن دا.

ڤەگوهاستنا شەڕێ سار بۆ

دەرڤەی هەردو بلۆکان

شەڕێ سار نە تەنێ ل سەر هەردو بلۆکێن ڕۆژهەلات و ڕۆژاڤا یێ سنووردار بوو، بەلکو هاتە ڤەگوهازتن بۆ دەڤەرێن دی یێن جیهانێ ب رێیا شەڕێن ب وەکالەت، وەک شەڕێ کۆریا، شەڕێ ڤێتنامێ و شەڕێن ل ئەمریکا لاتین و ئەفریقیا.

بهارا عەرەبی و رویدانێن

ل ڕۆژهەلاتا ناڤین

رویدانێن ل ڕۆژهەلاتا ناڤین وەک بهارا عەرەبی و شەڕێن ل عیراق، سوریا، لیبیا و یەمەن نە ب زەرورەت ئەنجامێ راستەوخۆ یێ نەمانا شەڕێ سارن، بەلێ دشێین بێژین، ئەو شەڕ ژ بەر کارتێکرنا تێکچوونا جیۆپۆلیتیکییا پشتی ب دویماهی هاتنا شەڕێ سار درووست بوون، کو ژ ئەنجامێ هلوەشیانا سیستەمێ دو جەمسەری بوو.

شەڕێ ئوکرانیا

چێدبیت قەیرانا ئوکرایینا وەک ڤەڕیژەکا گرژیێن نوی یێن د ناڤبەرا رووسیا و ڕۆژاڤا دا بهێتە دیتن، کو دبیت نمونەیەکێ نوی یێ شەڕێ سار نیشان بدەت. ئەڤ قەیرانە گرژیێن بەردەوام د ناڤبەرا ڕۆژاڤا و رووسیا دا پشتی ب دویماهی هاتنا شەڕێ سار یێ کلاسیکی نیشان ددەت.

چین و کۆریا باکور

چین و کۆریا باکور رۆلەکێ گرنگ د گرژیێن جیهانی یێن نوکە دا دلەییزن. چین وەک هێزەکا ئابووری و لەشکەری یا سەرەکی گەشەیێ دکەت، د دەمەکی دا کۆریا باکور یا بەردەوامە ل ئاڵنگاریی (تحدي) کرنا سیستەمێ ناڤدەولەتی ب رێیا بەرنامەیێن خۆ یێن ناڤوکی و مووشەکی.

شەڕێ جیهانی یێ سێیەم

هەتا نوکە، شەڕەکێ جیهانی یێ سێیەم دەستپێ نەکریە، و دبیت ههەڤسەنگییا ناڤوکی و ترسا ژ وێرانکرنا دوئالی فاکتەرێن سەرەکی بن د رێکگرتنا رویدانا وی جەنگی دا. ب راستی، شەڕێ سار فاکتەرەک بوو، کو نەهێلا  شەڕەکێ جیهانی یێ نوی بەرپا ببیت.

ڤەگەڕیانا شەڕێ سار

دشێین بێژین، کو شێوەیەکێ نوی یێ شەڕێ سار ڤەگەڕیایە، نەخاسمە د ناڤبەرا وەلاتێن ئێکگرتی یێن ئەمریکا و هەڤپەیمانێن وێ ژ لایەکی، و رووسیا و چین ژ لایەکێ دی. ئەڤ ڤەگەڕیانە نە تەنێ دوبارەکرنا گرژیێن کەڤنە، بەلکو نیشاندانا ململانێیەکا هەڤچەرخە، کو شێوەیێن جۆراوجۆر وەردگریت، ژ وانا تەکنەلۆجیا، ئابووری، کارتێکرنا جیۆپۆلیتیکی و هەتا مەیدانا سایبەری.

گرژیێن ل ئوکرانیا

دەستتێوەردانا رووسی ل ئوکرانیا و گرتنا نیمچەگراڤا قەرم ل ٢٠١٤ێ، زێدەباری پشتەڤانییا رووسی بۆ سەرهلدایی یێن ل ڕۆژهەلاتێ ئوکرانیا، بیرهاتنێن شەڕێ سار ڤەگەڕاندن. سزایێن ڕۆژاڤایی یێن ل سەر رووسیا هاتینە سەپاندن و گرژیێن لەشکەری یێن بەردەوام ل دەڤەرێ، ئوکرانیا کرە ناڤەندەکا ململانێ یا بەرفرەهتر د ناڤبەرا ڕۆژهەلات و ڕۆژاڤا دا. ئوکرانیا وەک مەیدانەکا سەرەکی یا قادا بەرەڤانیکرنێ دهێتە دیتن، کو تێدا وەلاتێن ئێکگرتی یێن ئەمریکا و هەڤپەیمانێن وێ شیانێن خۆ یێن بەرهنگاربوونا بەرفرەهبوونا رووسی تاقی دکەن.

باشوورێ چینێ و ڕکەبەرییا دەریایی

ل دەڤەرا باشوورێ چینێ، چین ب ئاڤاکرن و فرەهکرنا گراڤێن دەستکرد رادبیت، داکو داخوازیێن خۆ یێن هەرێمی بهێز بکەت، کو ئەڤ ئێکە نیگەرانییا جیرانێن وێ پەیدا دکەت و وەلاتێن ئێکگرتی یێن ئەمریکا پالددەت، کو هەبوونا خۆ یا لەشکەری ل دەڤەرێ بهێزکەت. ئەڤ دەڤەرە یا بوویە خالەکا گەرم یا گرژیان، کو تێدا روی ب رویبوونێن دەریایی و ئەسمانی یێن بەردەوام د ناڤبەرا هێزێن چینی و ئەمریکی دا چێدبن. دەریایا چینی یا باشوور وەک دەمارەکا ژیارێ یا بازرگانییا جیهانی دهێتە دیتن، و ململانێ ل سەر کارتێکرنێ ل وێ دەڤەرێ ڕکەبەریەکا کویرتر ل سەر سەروەریێ ل ئاسیا و زەریایا هێمن نیشان ددەت.

ڕکەبەرییا تەکنۆلۆجی و ئابووری

 ڕکەبەرییا تەکنۆلۆجی د ناڤبەرا وەلاتێن ئێکگرتی یێن ئەمریکا و چینێ دا لایەنەکێ دی یێ شەڕێ سار یێ نوی یە. بەریکانەیا پێشئێخستنا تەکنیکێن نفشێ پێنجێ (G5) یێ ژیرییا دەستکرد و ژمێریارییا کوانتومی، نوینەراتییا ململانێیەکێ ل سەر سەرکەفتنا تەکنۆلۆجی دکەت، کو دێ هێزا ئابووری و لەشکەری ل پاشەرۆژێ دیارکەت. سزایێن ئەمریکی ل سەر کۆمپانیایێن تەکنۆلۆجیا چینی وەک هواوی ئارمانج ژێ راگرتنا پێشکەفتنا چینێ یە د ڤان وار و مەیدانان دا، د دەمەکی دا چین بزاڤێ دکەت خۆبەسییا خۆ بهێزکەت و پشتبەستنا خۆ ب تەکنۆلۆجیا ئەمریکی کێم بکەت.

مەیدانا سایبەری و شەڕێ زانیاریان

 هێرشێن سایبەری و دەستتێوەردان د پرۆسەیێن هەلبژارتنان دا، پشکەکە ژ ململانێ یا نویخواز د ناڤبەرا هێزێن مەزن دا. رووسیا و چین ب ئەنجامدانا هێرشێن سایبەری یێن ئالۆز دهێنە تاوانبارکرن، کو ژێرخانەیا گرنگ ل وەلاتێن ئێکگرتی یێن ئەمریکا و ئەوروپا دکەنە ئارمانج، زێدەباری بەلاڤکرنا زانیاریێن چەوت و شاش، ئەجێندایێن خۆ یێن سیاسی پێشبێخن. ئەڤ شەڕێن نە ئاسایی نیشان ددەن، کو شەڕێ سار یێ نوی نە تەنێ د وارێ لەشکەری یێ ئاسایی دا یێ سنووردارە، بەلکو مەیدانێن سایبەری و زانیاری ژی ڤەدگریت.

دویماهی

شەڕێ سار قووناغەکا چارەنڤیسساز بوو د دیرۆکا جیهانێ دا، کو نیشانێن جیهانا نویخواز داڕشتن. باندۆر و کارتێکرنێن وی هێشتا هەتا ئەڤرۆ د سیاسەتا ناڤدەولەتی و ئابوورییا جیهانی دا د دیارن. دابەشبوونا جیهانێ بۆ دو بلۆکێن ڕکەبەر، ب سەرۆکاتییا وەلاتێن ئێکگرتی یێن ئەمریکا و ئێکەتییا سۆڤیەتێ، سیستەمێن هەڤپەیمانیێن لەشکەری و ئابووری ئافراندن، کو د بەردەوامن ل کارتێکرنێ ل سەر پەیوەندیێن ناڤدەولەتی.

میراتێ شەڕێ سار د سیاسەتا ناڤدەولەتی دا

شەڕێ سار میراتەکێ کویر د پێکهاتەیا ئەولەییا جیهانێ دا هێلا. پەیمانا ناتۆ و پەیمانا وارسۆ، سەرەڕای ب دویماهی هاتنا یا دویێ ب هلوەشیانا ئێکەتییا سۆڤیەتێ، ناتۆ هێشتا رۆلەکێ ناڤەندی د سیاسەتا ئەمنی یا ئەوروپی و ئەتلەسی دا دلەییزیت. گرژیێن جیۆپۆلیتیکی یێن نوکە د ناڤبەرا وەلاتێن ئێکگرتی یێن ئەمریکا و رووسیا دا هەتا رادەیەکێ مەزن نمونەیێن کەڤن یێن ململانێ ڤەدگوهێزن، ل گەل بەردەوامییا ناتۆ د بەرفرەهکرنا کارتێکرنا خۆ بەر ب ڕۆژهەلاتێ، کو ئەڤ ئێکە دلتەنگییا رووسیا پەیدا دکەت و وێ پالددەت، کو هەڤپەیمانیێن خۆ ل گەل وەلاتێن وەک چینێ بهێز بکەت.

کارتێکرنێن ئابووری

ژ لایێ ئابووری ڤە، ڕکەبەریا د ناڤبەرا هەردو سیستەمێن سەرمایەداری و کۆمۆنیستی دا د ماوێ شەڕێ سار دا، بوو ئەگەرێ لەزکرنا داهێنانا تەکنۆلۆجی و گەشەیا ئابووری ل گەلەک وەلاتان. هەروەسا ئەو ڕکەبەری بوو ئەگەرێ پێشکێشکرنا هاریکارییان و پێشئێخستنا ژێرخانەیێ ل وەلاتێن جیهانا سێ یێ وەک پشکەک ژ ستراتیژیێن شەڕێ سار بۆ بەرفرەهکرنا کارتێکرنێ. ئەڤ کارتێکرنێن ئابووری هێشتا د دیارن د چەوانییا سەرەدەریکرنا وەلاتێن مەزن ل گەل وەلاتێن پێشکەفتی د سەردەمێ نویخواز دا، کو تێدا هاریکاری و دەستتێوەردانێن ئابووری وەک ئامرازێن بەلاڤکرنا کارتێکرنێ د بەردەوامن.

وانەیێن هاتینە وەرگرتن

مرۆڤایەتیێ وانەیێن گرنگ ژ شەڕێ سار وەرگرتن، نەخاسمە سەبارەت گرنگییا دیپلۆماسیێ و دانوستاندنێ د رێکگرتنێ ژ ناکۆکیێن ناڤوکی و پاراستنا ئاشتییا جیهانی دا. سەرەڕای ب دویماهی هاتنا شەڕێ سار، گەفێن ناڤوکی ژ ناڤ نەچووینە، بەلکو د شێوەیێ ئاستەنگێن نوی دا وەرارکرییە، کو پێدڤی ب هەڤکاریەکا ناڤدەولەتی یا بەردەوام هەیە. وانەیێن هاتینە وەرگرتن ژ دویرئێخستنا کارەساتێن ناڤوکی د ماوێ شەڕێ سار دا بنگەهەکێ گرنگ پێکدئینن بۆ سیاسەتێن نەبەلاڤبوونا ناڤوکی یێن نوکە.

بەرەڤ پێشەرۆژەکا پتر سەقامگیر

ل گەل دانپێدانێ ب ڤەگەڕیانێ بۆ کەشوهەوایەکێ وەک شەڕێ سار، پێدڤییە وەلاتێن مەزن خۆ ژ شاشیێن، کو د رابۆری دا هاتینە کرن دویر بکەن و کار ل سەر ئاڤاکرنا سیستەمەکێ جیهانی یێ ل سەر بنگەهێ هەڤکاری و رێزگرتنا دوئالی بکەن. پاراستنا کەنالێن دیالۆگێ یێن ڤەکری، بهێزکرنا تێگەهشتنا دوئالی و دویرکەفتن ژ هەلچوونان د پێدڤی نە و دکارن هاریکار بن ل ئافراندنا جیهانەکا پتر سەقامگیر و ئارام.

 شەڕێ سار یێ نوی، ئەگەر ئەڤ گۆتنە یا دروست بیت، بیرا مە ژ گرنگییا وانەیێن، کو مە ژ رابوری وەرگرتین و پێدڤییا بەردەوام بۆ کارکرنێ ژ بۆ پاشەرۆژەکا، کو ئاشتی و هەڤکارییا ناڤدەولەتی تێدا د سەردەست بن دئینیت.