گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
مەرەم و ئارمانجا نڤیسەرێ پەرتووکێ، دکتۆر هەوار بەلۆ، د هەر سێ چار ڕێزەکێن دەستپێکى یێن پێشگۆتنا پەرتووکێ دا دیار دبن، ل دەمێ دبێژیت: “سازییا ئیسلامى یا کلاسیک، هەروەسا ئیسلاما سیاسى ژى، گەلەک هزر د خەیالا مە موسلمانان دا چاندینە و بەردەوام ژى وان ئاڤ ددەت، داکو ئێدى تشتەکێ ساناهى نەبیت کو گەنگەشەیەکا ڕژد و ڕەخنەیى ل دۆر وان بهێتە کرن، لەوڕا ئەز هەر ل دەستپێکێ داخوازا لێبۆرینێ ژ وە دکەم کو ئەز د ڤێ پەرتووکێ دا دێ بزاڤا لقاندنا چەند هزرەکێن ب ڤى ئاوایى بکەم ب هیڤییا وێ ئێکێ کو ڕۆژەک بهێت و ئەو د خەیالا وەدا بهەڕفن” پرسیارا خوە د سەپینیت ئەڤەیە: ئەرێ ب راست ژى نڤیسەرى شیایە وان هەرسێ ئارمانجان ب پێکت؟ ئێک؛ ئەرێ ب ڕاست شیایە گەنگەشەیەکا ڕژد و ڕەخنەیى، گەنگەشەیەکا زانستى ئەکادیمى، گەنگەشەیەکا مەوزوعى نەک زاتى بۆ وان هزران بکەت یێن ئەو د دەتە پال سازیێن ئیسلاما کلاسیک و ئیسلاما سیاسى؟ ئەرێ شیایە وان هزران د سەرێ خوەندەڤاییێ خوە دا بلڤینت و بلەقینت؟ ئەرێ ئەو ڕەخنە و لڤاندنا هزران شیاینە ببنە ئەگەر کو د دەمەکى دا ئەو هزر بهەڕفن یان د پاشەرۆژەکا نێزیک دا بهێنە هەڕفاندن وەکو نڤیسەر بۆ دچت؟ سێ پرسیارن، و پشتڕاستم بەرسڤا وان ژى د ٥٢٠ لاپەڕێن پەرتووکێ دا هەنە.
داناسین
ناڤێ په‌رتووكێ: (دگه‌ل هه‌ڤڕێیه‌كێ زێده دیندار)، چاپا 1ـێ ل ٢٠٢٥ـێ، پەرتووکەکا قەبارە مەزنە، ژ ٥٢٠ لاپەڕان پێک دهێت، ئەڤ پەرتووک ژ وەشانێن دەزگەهێ پالۆ یێ پەخش و ڕاگەهاندنێ یە، ب زمانەکێ کوردى یێ پاقژ هاتییە نڤیسین، تشتێ بالکێش ئەوە کو هژمارا ژێدەرێن د ئەڤێ پەرتووکێ دا هاتینە بکار ئینان ١٠١ ژێدەرن. پەرتووک ب شێوازێ دیالۆگی، ئانکو دانوستاندن هاتییە نڤێسین، ئەز باوەرم ئەڤ شێواز تشتەکێ نوییە د پەرتووکخانەیا کوردى دا، ژ بەر کو شێواز دانوستاندنە، پەرتووکێ دو کاراکتەر دو هەڤڕێ هەنە، بابەتێن کو ژ لایێ ڤان هەردو کاراکتەران ڤە هاتینە گەنگەشە کرن بابەتێن ئاینى نە. ئەو بابەت و ثیمێن ئەڤ پەرتووک ب خوە ڤە دگرت ئەڤەنە: حاکمیەت، حوکمدارى(دەستهەلاتدارى)، دەولەتا کەڤنار، دەولەتا هەڤچەرخ، شەریعەت و ل دوماهیێ سزاییێن جەستەیى د ئیسلامێ دا.
چەند پرسیارەک:
ل دەستپێکێ من دڤێت ڤان پرسیاران ب ئازرینم؛ و هەتا کو بەرسڤا دورست و ڤەبڕ ب دەست تە بکەڤت وەکو خوەندەڤا، زێدەبارى ئەڤا ل خوارێ من نڤیسى، پێدڤییە ل پەرتووکا ناڤهاتى بزڤڕی:
- ئەرێ ئەو ئایەتێن د قورئانا پیرۆز دا بەحسێ چەمکێ حاکمییەتێ دکەن، شرۆڤە و داڤە و ڕاڤەکرنا وان ئەوە یا هندەک ژ ئیسلاما سیاسى بۆ دچن، یان ڕەوت و ڕێکخراوێن ئیسلامى یێن توندڕەو تەرویجێ بۆ دکەن؟
- ئەرێ ل دەمێ هاتنا ئیسلامێ، د هەردو قووناغێن خوە دا، مەکى و مەدەنى، پێغەمبەرى (س) چو نیازێن گرێدایى سیاسەتێ هەبوون؟
- ئەرێ ئیسلامێ، وەکو دین، باوەرى ب ئاڤاکرنا دەولەتێ، وەکو سازییەکا سیاسى، هەبوویە؟
- ئەرێ ڕاستە پێغەمبەرى (س) بزاڤ کرییە دەولەتەکێ دابمەزرینیت و دەستهەلاتدارییەکا سیاسى ل گزیرتەیا عەرەبى پەیدا بکەت؟
- ئەو چ ئالۆزینە ئیسلام د تێگەهێ دەولەتێ دا تووش دبیت؟ (ل سەر دو ئاستان هاتییە دابەشکرن).
- ئەرێ پەیڤا (شەریعەت) ب درێژاهییا دیرۆکا ئیسلامێ ب دورستى هاتییە شرۆڤەکرن؟
- ئەرێ سزایێن جەستەیى: دەستبڕین، جەلدەدان، ڕەجماندن، سزایێن ئیلاهى بووینە، یان ژى دەستچێکرییێن مرۆڤانە؟
پشتى کو هەردو هەڤڕێ کو ئێک ژ وان مایکرۆبناسە و یێ دى دەرچوویێ شەریعێ، د فرۆکەیێ دا جهێن خوە دبینن و دڕویننە خوار، بابەتێن ل سەرى مە بەحس کرین د دەنە بەر دانوستاندن و بەحس و ڤەکۆلینێ. ل ڤێرێ دێ بزاڤێ کەم ب کورتى هەر بابەتەکێ بدەمە دیارکرن و خواندنەکا کورت بۆ بکەم.
حاکمیەت:
حاكميەت؛ ئانکو دەستهەلات و سەروەرییا ڤەبڕ و ڕها یا خودێ ب تنێ یە ل سەر عەردى، و چو مرۆڤان مافێ دانانا تەشریع و یاسایان نینە ژ بلى ئەو تەشریع و یاسایێن خودێ بۆ پێغەمبەرێ خوە هنارتین، و ژێدەرێن ئەڤێ تەشریعێ ژى قورئان و سوننەتا پێغەمبەرى نە (س). واتە؛ حاكمیه‌ت یا خودێ یه و ب تنێ ئه‌و دشێت یاسا و رێنما و پاداشت و سزایان ل سه‌ر عه‌بدێن خوه ب سەپینیت، هەمى یاسایێن دەستچێکر رەد کرینە ژلایێ وان ڤە. دو زانا و فیگەرێن کو چەمکێ حاکمییەتێ پتر دیارکرین و ئەڤ پێناسەیا ل سەرى مە دایە حاکمیەتێ ڕەوا دیتینە، ابو الاعلى المودودى (١٩٠٣ – ١٩٧٩ ) و سەید قتب (١٩٠٦ – ١٩٦٦). پترییا وان ڕەوت و ڕێکخراوێن ئیسلامى یێن تەرویجێ بۆ ڤى چەمکى دکن، بۆ وێ ئێکێ دچن کو ئەگەر حاکمییەتا خودێ نەبت مرۆڤ نەشێن دادپەروەریێ ل سەر ئەردى بەرپا بکن. ل ڤێرێ نڤیسەرێ پەرتووکێ دیتنەکا جودا هەیە؛ ئەو وەسا دبینت کو وەلاتێن ڕۆژئاڤایى، هەلبەت ب شێوەیەکێ ڕێژەیى، دویر ژ حاکمییەتا خودێ دادپەروەری د ناڤ دا هەیە. ئەڤ داڤە و ڕاڤەکرنا ل سەرى پتر بۆ هزرڤان و تیۆرڤانێن سەردەم دزڤڕیت، ڕاڤەکارێن مەزن یێن وەکو (ابن کثیر و طەبەرى) ب ئاوایەکێ دى بابەتێ حاکمیەتێ داڤە و ڕاڤەکرینە، پتر ڕەهەندەکێ ئاخرەتى داینە وان ئایەتان. نڤیسەرێ پەرتووکێ، ب پشتبەستن ب چەند ئایەتەکان، وەسا دایە دیارکرن کو پەیڤا (حکم) د قورئانا پیرۆز دا ب واتایا (حیکمەت، زانین، تێگەهشتن) دئێت دویرژ وێ واتایا سیاسى. هەر وەسا دبێژت؛ د قورئانێ دا پەیڤا (حکم) و چەق و تایێن وێ هاتییە بکارئینان ب واتایا ئێکلاکرنا ناکۆکییان ب شێوەیەکێ دادپەروەرانە د ناڤبەرا لایەنێن ناکۆک دا، بۆ ڤێ ئێکێ ژى، نڤیسەرى پشتبەستن ل سەر زێدەتر ژ بیست ئایەتێن قورئانا پیرۆز کرییە. ل دوماهییێ؛ ب دیتنا نڤیسەرى، پڕانییا جاران ره‌هـ و چه‌قێن په‌یڤا عه‌ره‌بی (حكم) د قورئانێ دا ب واته‌یا كارێ (قه‌زاكاری) و ئێكلاكرنا ناكوكییان هاتییه و به‌هرا پتریا جاران چو په‌یوه‌ندی ب حوكمرانیا سیاسی ڤه نینه.
حوکمدارى (دەستهەلاتدارى)
ژ لایێ جوگرافی ڤه، گزیرته‌یا عه‌ره‌بی ژلایێ ئمبراتورییه‌تا ساسانی، بیزه‌نتی و مه‌مله‌كه‌تا ئاكسوم (حبشه) دوورپێچكری بوو. ئه‌و ده‌ڤه‌رێن ماین ژ گزیرتەیێ نه‌جد و حیجاز بوون. ئه‌ڤ ئمبراتورییه‌ت خودان حوكم و سیاسه‌ت و یاسا بوون، چو ئاریشه دگه‌ل حوكمداریێ و دەستهەلاتا سیاسى و سەروەرییا یاسایى نەبوون. گزیرته‌یا عه‌ره‌بی به‌ری هاتنا ئیسلامێ هیچ ده‌ستهه‌لاته‌كا سیاسی یا ئێكگرتی نه‌بوو، ژلایێ هۆزان ڤه دهاته برێڤه برن. هەلبەت ئێک ژ سرۆشتێ هۆزان ئەو بوو کو بەردەوام شەڕ و شووڕ دناڤبەرا وان دا هەبوو، لەوا ژى هندەک جاران ژ بۆ پەیداکرنا ئێمناهى و ئارامییێ بۆ دەڤەرێ حلف و رێككه‌فتن ژ لایێ ئاقلداران ڤه دهاتنه پێکئینان، ئێک ژ حلفێن بناڤۆدەنگ؛ حلف الفضۆلە، کو پێغەمبەرى (س) هەتا پشتى هاتنا ئیسلامێ ژى پەسنا وێ دکر. ژ بلى ڤان ڕێککەفتنان، عەرەبان بۆ خوە هندەک کەس وەکو حوکمدار (حاکم)، هەلبەت نە فەرمى، دادنان کو ل دەمێ پەیدابوونا ناکۆکییان خەلکەکى خوە دگەهاندنێ و باوەرى ب دادوەرى و حوکمدارییا وان دئینا. خالا بالکێش دناڤ بابەتێ حوکمدارییێ دا ئەوە، نڤیسەرێ پەرتووکێ ئاماژە دایە ناڤێ پێنج ژنان کو ل وى سەردەمى وەکو حوکمدار(حاکم) کارکرینە و خەلکێ دەڤەرێ باوەرى پێ هەبوو، ئەڤ خالە مرۆڤى نەچار دکەت هزر د پرسا بنئاخکرنا ب ساخى یا کچان ل وى سەردەمى دا بکەت، و هەر وەسا هزر د ئەڤێ ئایەتا پیرۆز دا بکەت (وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُم بِالْأُنثَىٰ ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ كَظِيمٌ.(٥٨) النحل) و چاوانییا هەڤبەرکرنا وان. ئەرێ بەرئاقلە ل جهەکێ ژن قەزاکار و حوکمدار بت و ل جهەکێ بێتە گۆتن کو پێدڤییە کچ ب ساخى بێتە بنئاخکرن؟ ب دیتنا من؛ ئەڤێ خالێ پتر پێدڤى ب دیڤچوون و لێکۆلینێ هەیە. هه‌تا ده‌ستپێكا هاتنا ئیسلامێ ژی هه‌ر حوكمداری و قه‌زاكاری ب ئه‌ڤی ره‌نگی ما. دگەل هاتنا ئیسلامێ و قۆناغا (مه‌كی) پێغه‌مبه‌ری(س) چو نیاز و ڕه‌فتارێن گرێدایی سیاسه‌تی نیشا نه‌دابوون. نڤیسەرێ پەرتووکێ قووناغا (مه‌ده‌نی) ژی ل سه‌ر دو نیڤان دابه‌ش دكەت:
1-نیڤا ئێكێ: پێغه‌مبه‌ری (س) حوكمداری ب واتایا قه‌زاكاری كرییه نه‌كو ب واتایا حوكمڕانییا سیاسی و ده‌ستهه‌لاتا یاسایی، و دبێژت: ژ بلى پێغەمبەرى (س) گەلەک حوکمدار و قەزاکارێن دى ل مەدینەیێ هەبوون، ئەو ژى ب کارێ قەزاکاریێ ڕادبوون.
2- نیڤا دویێ: پێغه‌مبه‌ری (س) حوکمدارى ب واتایا حوكمڕانییا سیاسی و ده‌ستهه‌لاتا یاسایی كریه، بەلێ ل دەمێ نڤیسەرێ پەرتووکێ بەحسێ تێگەهێ دەولەتێ دکەت، گۆمانێ دئێخیتە سەر ڤێ خالێ ژى.
تێگه‌هێ ده‌وله‌تێ د ئیسلامێ دا
ئەم دێ ب دو پرسیاران دەست پێ کەن؛ پرسیارا ئێکێ: ئه‌رێ ژ ڕاست ئیسلامێ، وه‌كو دین، باوه‌ری ب ئاڤاكرنا ده‌وله‌تێ وه‌كو سازییه‌كا سیاسی هه‌بوویه؟ پرسیارا دویێ: ئه‌رێ ڕاسته پێغه‌مبه‌ری (س) بزاڤ كریه ده‌وله‌ته‌كێ دابمه‌زرینت و ده‌ستهه‌لاتدارییه‌كا سیاسی ل گزیرته‌یا عه‌ره‌بی په‌یدا بكەت؟
به‌هرا پتریا دیرۆکنڤیس و هزرڤان و تیۆرڤان، ب تایبەت یێن ئیسلامى، بۆ وێ ئێكێ دچن كو پێغه‌مبه‌ری (س) ل مه‌دینەیێ ده‌وله‌ت دامه‌زراند، و دگەل دامەزراندنا دەولەتێ بەلگەنامەیا مەدینێ نڤیسى، کو دئێتە هژمار ئێکەم دەستوورێ مەدەنى د مێژوویێ دا. نڤیسەر وه‌سا دبینت كو ئه‌و ئالۆزییا ئیسلام د تێگه‌هێ ده‌وله‌تێ دا تووش دبیت ل سه‌ر دو ئاستان په‌یدا دبیت:
1- ل سه‌ر ئاستێ دیرۆكی(كه‌ڤنار) ئانكو؛ فۆرمێ كه‌ڤن یێ حوكمدارییێ: وه‌كو میرگه‌هـ، مه‌مله‌كه‌ت، ئمبراتورییه‌ت.
2- ل سه‌ر ئاستێ هه‌ڤچه‌رخ. فۆرمێ نوی یێ ده‌وله‌تێ.
فۆرمێ کەڤن یێ حوکمدارییێ (دەولەتا کەڤنار)
ل قووناغا (مه‌كی) پێغه‌مبه‌ری (س) چو حه‌ز بۆ ده‌ستهه‌لات و حوكمداری و حوكمڕانییێ نه‌بوو، یا ئاشکەرایە کو ل دەمێ قورەیشییان ب پەیامدارییا پێغەمبەرى (س) زانى، مامێ وى ئەبو تالب ڕاسپاردن و هنارتنە دەڤ داکو وى ڕازى بکەت دەڤ ژ ئاینێ نوى بەردەت و هەر تشتێ پێغەمبەرى (س) بڤێت دێ ژلایێ وان ڤە، بێ شەرت و مەرج، پێ هێتە دان، ئانکو دەستهەلاتدارییا دنیایى، بەلێ پێغەمبەرى (س) ئەڤ پێشنیاز رەد کر. هه‌ر ل ئه‌ڤێ قۆناغێ ده‌ستهه‌لاتداری ب ناسنامه‌یا ئیسلامی ژ لایێ هۆزان ڤه، ب مه‌رج، ب پێغه‌مبه‌ری (س) هاته دان، بەلێ پێغەمبەرى ئەو ژى رەد کر.
ل گۆڕه‌ی (ئۆلپیان)ـی، یاسازانێ رۆمانی، کو دبێژت؛ سه‌روه‌رییا ته‌مام و ڕها یا ده‌ستهه‌لاتدار و حوكمداران شه‌نگسته‌یه‌كێ هه‌ری گرنگ بوو ژ بۆ په‌یدابوونا فۆرمێ ده‌وله‌تا كه‌ڤنار. له‌وا؛ ل گۆڕه‌ی ئه‌وا (ئۆلپیانی) گۆتی: نڤیسەرى قۆناغا مه‌دینەیێ ژی دابه‌شی دو ده‌مان کرییە:
1- قووناغا پێنج سالێن ده‌ستپێكی پێغه‌مبه‌ری (س) سه‌روه‌رییا ڕها ل سه‌ر خه‌لكێ مه‌دینەیێ نه‌بوو، نە بەس ئەڤە، بەلکو دەستهەلاتا ڕها ل سەر خوەجهێن مەدینەیێ ژى ژ موسلمانان نەبوو، بەرى خەزایا بەدرا مەزن موسلمانێن مشەخت دەرکەتینە چەندین خەزایێن بچوویک بێى کو موسلمانێن خوەجهـ یێن مەدینەیێ دگەل وان دەربکەڤن، ئانکو؛ ما دەم پێغەمبەرى د ڤان پێنج سالان دا دەستهەلات و سەروەرییا ڕها نەبووبت، کەواتە مەدینە نائێتە هژمار دەولەت.
2- قووناغا پێنچ سالێن دویێ و دوماهیێ (ب تایبه‌ت پشتی نه‌مان و دیپۆرتكرنا هه‌رسێ هۆزێن سه‌ره‌كی یێن جوهییان، و تایبه‌تتر ده‌رئێخستنا به‌نو قوره‌یزه) ژ نوی حوكمڕانی و حوكمداری و سه‌روه‌ریا پێغه‌مه‌به‌ری (س) ب ته‌مامی و ڕهایی ده‌ست پێ دکەت.
نه به‌س ئه‌ڤه، نڤیسەرێ پەرتووکێ (هه‌لبه‌ت ب به‌لگه) ب گۆمانه هه‌ما هه‌ر ئه‌م ناڤێ ده‌وله‌تێ دانینه سه‌ر مه‌دینەیێ ب هه‌ردو قووناغێن وێ ڤه. ژ بەر کو ئەو دبینت کو پێغه‌مبه‌ری (س) شاهاتی و سه‌روكاتی نه‌ڤیایه (وه‌كو ناڤ) هه‌رده‌م خه‌لكه‌ك فێر دكر كو وی وه‌كو پێغه‌مبه‌ر بنیاسن، وه‌كو ئوممه‌ت ل دویڤكه‌فتیێن وی بنێڕن. چونكی كا چاوا پێغه‌مبه‌رایه‌تیێ واته‌یه‌كا پیرۆزتر ژ سه‌رۆكاتی وشاهاتیێ هه‌یه، وه‌سا ئوممه‌تێ ژی واتایه‌كا به‌رفره‌هتر و كویرتر ژ ده‌وله‌تێ هه‌یه. ئانكو، ل گۆڕەیى ئەوا ئۆلپیانى گۆتى؛ نڤیسەر دگەهتە وى ئەنجامى کو مەدینە وه‌كو فۆرمێ كه‌ڤنار یێ حوكمرانیێ ده‌وله‌ت نه‌بوو.
سەبارەت بەلگەنامەیا مەدینەیێ؛ نڤیسەر ب بەلگە بۆ وێ ئێکێ دچیت کو به‌لگه‌نامه‌یا مه‌دینەیێ ل سه‌ر ئێك و د ئێك ده‌م دا نه‌هاتییه نڤێسین، به‌لكو د ده‌مێن جوداجودا دا هاتییه نڤێسین. ئه‌و پارچه‌یا ده‌ستیپێكا مشه‌ختبوونێ هاتییه نڤێسین گرێدایی موسلمانێن مشه‌خت و موسلمانێن خوجهێن مه‌دینێ نە، و پارچه‌یا دی، یا دناڤبەرا موسلمان و جوهییان دا، پشتی خه‌زایا به‌درێ هاتییه نڤێسین.
دەولەتا هەڤچەرخ
ئەم دێ ب ئەڤێ پرسیارێ دەست ب ئەڤى ثیمی کەین: ئه‌رێ ئیسلام، وه‌كو دین، دانپێدانێ ب وان ستوین و شه‌نگسته‌یان دكەت یێن ده‌وله‌تا هه‌ڤچه‌رخ ل سه‌ر دئێته دامه‌زراندن و ئاڤاكرن؟ ستوین و شەنگستەیێن ڤى جۆرێ دەولەتێ ئەڤەنە (گەل/خەلک، هەرێم/ئاخ، دەستهەلات، سەروەرى).
ل دەستپێکێ پێدڤییە ژ بیرا مە نەچیت کو ده‌وله‌تا هه‌ڤچه‌رخ زاراڤه‌كه بۆ دیارده‌یه‌كا ئه‌وروپی د زڤڕیت، هزركرنا وێ ڤه‌دگه‌ڕیته ده‌ستپێكا رێنسانسێ ل سه‌دسالا چاردێ زاینی و ئه‌ڤ زاراڤ ل سه‌دسالا شازدێ پتری روون و زه‌لال دبیت، د بنیات دا، ده‌وله‌تا هه‌ڤچه‌رخ ده‌ستچێكریا وێ شۆڕه‌شێیه یا كو دژی ده‌ستهه‌لاتدارییا دینی هاتیه كرن. نڤیسەر دبێژیت: ل ده‌مێ هه‌بوونا قه‌واره‌یێ مه‌دینەیێ تشته‌ك نه‌بوو ب ناڤێ ده‌وله‌تا هه‌ڤچه‌رخ، ئانكو ل ده‌مێ ئه‌م قه‌وارەیێ مه‌دینەیێ دگه‌ل فۆرمێ ده‌وله‌تا هه‌ڤچه‌رخ هه‌ڤبه‌ر دكەین ئه‌ڤ هه‌ڤبه‌ركرنه سته‌مكارییه، چونكی ئه‌م ئیسلامێ وه‌كو ئایدیۆلۆژیه‌كا دیرۆكی ب نه‌چاری ملكه‌چی پیڤه‌ركێ دكه‌ین كو پشتی وێ هاتییه دانان.
نیڤشكێ بابه‌تی ئه‌ڤه‌یه: جیهاندارییا گازییا ئیسلامێ خوه ل ستوین و شه‌نگسته‌یێن ده‌وله‌تا هه‌ڤچه‌رخ، ب تایبه‌ت جوگرافیایا سنۆرداركری، ناكەته خودان. ئەگەر جوگرافیایا سنۆردار ئێک ژ شەنگستەیێن دەولەتا هەڤچەرخ بیت، و سنۆرێن مەدینەیێ ژ بەر وێ گازییا جیهاندارى یا ئیسلامێ بەردەوام د بەرفرەهبوونێ دا بیت و سنۆردارکرى نەبن، کەواتە نابیت مەدینە وەکو دەولەتەکا هەڤچەرخ بێتە پێناسەکرن ژ بەر دانپێنەدانا وێ ب وى شەنگستەیێ گرنگ یێ دەولەتا هەڤچەرخ ل سەر دهێتە دامەزراندن و ئاڤاکرن.
سەرنج
پشتی ڤان بابه‌ت و ثیمان، ئه‌ڤ پرسیار دئێته كرن: گه‌ر تێگه‌هێ حاكمیه‌تێ د ئیسلامێ دا نه‌بیت، گه‌ر ئیسلام نه‌هاتبیت داكو حوكمڕانییا خوه ب سه‌پینیت، گه‌ر ئه‌و قه‌واره‌یێ پێغه‌مبه‌ری (س) ل مه‌دینەیێ چێ كری ده‌وله‌ت نه‌بیت، باشه پا خودێ بۆچی شه‌ریعه‌ته‌كێ ته‌مام و هه‌ڤگرتی بۆ مه ئینایه خوار و نازل كریه؟
شەریعەت
ب دیتنا نڤیسەرێ پەرتووکێ، پێغه‌مبه‌ری (س) هنده‌ك یاسا و سزا په‌یڕه‌و كرینه، به‌لێ وه‌كو (شه‌ریعه‌ت) نائێنه هژمار، د بەردەوامییا شرۆڤەیێن خوە دا، نڤیسەر بۆ وێ ئێکێ دچیت کو هیچ زاراڤه‌ك وه‌كو زاراڤێ (شه‌ریعه‌ت) ب درێژاهییا دیرۆكا ئیسلامێ تووشی گوهۆرینان نه‌بوویه و ئه‌ڤ په‌یڤه ل سه‌ر ده‌مێ پێغه‌مبه‌رایه‌تییێ ب واتایه‌كا گرێدایی هیداتێ و رێكا زه‌لال دهاته فێمكرن، و ل رۆژا ئه‌ڤرۆ وه‌كو زاراڤه‌كێ گرێدایی لایه‌نێ سیاسی و یاسایی دئیسلامێ دا دئێته بكار ئینان. په‌یڤا (شه‌ریعه‌ت) ژ لایێ زانایان ڤه ب واتایێن جوداجودا هاتیه گۆتن و ڕاڤه‌كرن، (شه‌ریعه‌ت) ل سه‌رده‌مێ هه‌ڤچه‌رخ وه‌كو هه‌ڤدژە‌ك ل همبه‌ری یاسایێن ده‌ستچێكری دئێته بكارئینان، كو ب یاسایا ئیلاهی دئێته بناڤكرن. هەر دەما کو بزاڤێن ئیسلامی یێن توندڕه‌و داخوازا په‌یڕه‌وكرنا شه‌ریعه‌تی – وه‌كی یاسایه‌كا ئیلاهی – كری، ده‌رئه‌نجام؛ خوین رشتن و ته‌ڕ و هشك پێكڤه سووتن بوو. دکتۆر دبینیت کو ب درێژاهییا دیرۆكا ئیسلامی ب ئاوایه‌كێ لاستیكی سه‌ره‌ده‌ری دگه‌ل ڤێ په‌یڤێ هاتییه كرن، هه‌ر لایه‌نه‌كێ ل گۆر هزر و تێگه‌هشتنا خوه ژێك كێشایه هه‌تا گه‌هشتییه ڤێ واتایێ كو یاسایه‌كا ئیلاهی یا ته‌مام و هه‌ڤگرتی بێتە دیتن. ل ڤێرێ پرسیار دئێتە کرن: ئه‌رێ دادپه‌روه‌ری و رێكخستن ل دویری شه‌ریعه‌تێ ئیسلامی ممكنه؟ نڤیسەر بەرسڤێ ددەت: بەلێ، ل وەلاتێن ئەوروپى، ب شێوەیەکێ ڕێژەیى، دویر ژ شەریعەتێ ئیسلامێ دادپەوەری هەیە. هەروەسا، ل دەستپێکا ئیسلامێ، دویر ژ شەریعەتێ ئیسلامێ، کو هێشتا چو شەریعەت نەبوون، پێغەمبەرى (س) فەرمان دا هەڤالێن خوە کو مشەخت ببن حەبەشە ژ بەر کو پاشایەک ل وێرێ هەیە ب دادپەروەرییا خوە یێ بەرنیاسە. ئانکو؛ نڤیسەرێ پەرتووکێ بۆ وێ ئێکێ دچت کو ئەڤ فەهما نها بۆ شەریعەتى هەیى ل سەردەمێ پێغەمبەرى (س) ب خوە ب وى ئاوایى و ب وێ فەهمێ سەرەدەرى دگەل نەدهاتە کرن.
سزایێن جه‌سته‌یی د ئیسلامێ دا
ئەز دبێژم پێدڤى ناکەت کو پێناسەیەک بۆ سزایێن جه‌سته‌یی بێتە دان، ژبەر کو هەر کەسەکى کێمەکى ژى دەست د پەرتووک و ئەدەبیاتا ئیسلامى ڤەدابیت دێ زانیت مە بەحسێ چ یە، بەلێ هەر ب کورتى، مەرەم ژ سزایێن جەستەیى ئەڤەیە: ده‌ست بڕین، جه‌لده دان، به‌ربارانكرن(ره‌جماندن)…هتد.
ل دەمێ دیرۆکا ئیسلامێ و ژیاننامەیا پێغەمبەرى (س) دئێتە خواندن، دیار دبیت کو پێغه‌مبه‌ری (س) سزایێن جه‌سته‌یی و ئیسباتكرنا تاوانان گه‌له‌ك سڤك وەرگرتینە و ئاسانكاری د سزایان دا كرییە. نڤیسەرێ پەرتووکێ وەسا دبینت کو خه‌مساری د په‌یڕه‌وكرنا سزایێن جه‌سته‌یی دا نا ئێته وێ واتایێ كو خه‌مساری د په‌یڕه‌وكرنا شه‌ریعه‌تی دا هاتییه كرن.
سه‌ربوور و سه‌رهاتیێن پێغه‌مبه‌ری (س) دیار دكه‌ن كو پشتی تاوان د قه‌ومی و ئاریشه‌یێ روو ددا پێغه‌مبه‌ری حه‌ز دكر ئاریشه نه‌گه‌هته وی و لایه‌نێن ناكۆك دناڤبه‌را خوه دا وێ ئاریشەیێ چاره‌سه‌ر بكەن ژ بەر کو هەر دەما کو ئاریشە گەهشتبا پێغەمبەرى (س) دا نەچار بیت تاوانباران ب سزایێن جه‌سته‌یی سزا بدەت. هەلبەت نمۆنەیا هەرە بەربەلاڤ د توراسێ ئیسلامى دا چیرۆکا (ماعز بن مالك)ـى یە. ماعز سێ جاران قەستا پێغەمبەرى دکەت و داخوازا پاقژکرنا گوننەهان ژ پێغەمبەرى (س) دکەت، بەلێ هەرسێ جاران پێغەمبەر دزڤڕینیت و بزاڤێ دکەت سزایێن جەستەیى ل سەر نەسەپینیت، بەلێ جارا چارێ، پشتى ماعز دیسان قەستا پێغەمبەرى دکەت، ژنوی پێغه‌مبه‌ر (س) پرسیارێ ژێ دکەت: (ما ئه‌ز ته ژ چ تشتی پاقژ بكەم؟) ئه‌و بەرسڤێ ددەت: (ژ زنایێ). چیرۆکەکا ب ڤى ڕەنگى بەحسێ ژنا غامدی ژی دکەت.
نە ب تنێ ل سەردەمێ پێغەمبەرى (س)، بەلکو ل سه‌رده‌مێ جهگرێن وى ژى، عومەر، عوسمان و عەلى، تاوان چێ بووینه بەلێ وان ژى وەکو حومکدار و قەزاکار هەمى بزاڤ کرینە کو تاوانبارى ژ دانپێدانا وى لێڤە بکن داکو سزایێن جەستەیى ل سەر نەسەپینن. ژ ئەڤێ هەمیێ مەزنتر و گرنگتر، ل گۆڕەیى ڕاڤەیا قورتبى(قرطبى) بۆ ئایەتا قورئانا پیرۆز یا گرێدایى حیڕابێ، خودایێ مەزن ب خوە ژى، حاشە، ب هێجەت نینە کو تاوانبارى سزا بدەت، دورست بەرۆڤاژى، د ئایەتا پیرۆز دا تاوانبارى هانددەت کو تووبە بکت بەرى بگەهتە دەستێ عەدالەتێ داکو ژ سزایێن جەستەیى قورتال ببیت. قورتبى د ڕاڤەیا خوە دا دبێژیت: ئه‌گه‌ر تاوانبار، به‌ری بكه‌ڤیته ده‌ستێ عه‌داله‌تێ، تووبه بكەت، ل وى دەمى نابیت ئه‌و ب چو سزایێن جه‌سته‌یی بێته سزادان، ئەو ژى ب پشتبەستن ب ڤێ ئایەتا پیرۆز:
(إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا أَن يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُم مِّنْ خِلَافٍ أَوْ يُنفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ۚ ذَٰلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيَا ۖ وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ (33) إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا مِن قَبْلِ أَن تَقْدِرُوا عَلَيْهِمْ ۖ فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ) 34)- المائدة)
قورتبى هێشتا وێڤەتر ژى دچیت، ل دەمێ دبێژیت: لێبۆرینا سزادانا جه‌سته‌یی نه ب تنێ بۆ حیرابێ دورسته، به‌لكو بۆ (مه‌یڤه‌خوه‌ری، زناكه‌ری و دزیكه‌ری ) ژی هه‌ر دورسته.
بۆ بەزاندنا سنۆرێن خوە ب خوە ژى، هەر دەما خودێ د قورئانێ دا به‌حسێ به‌زاندنا سنۆرێن خوه ژلایێ بەندەیێن خوە ڤە كری (تلك حدود الله) هیچ جارەکێ ب تنێ ژى بەحسێ سەپاندنا سزایێن جەستەیى ل سەر تاوانباران نەکرییە. ئەڤە وێ دگەهینیت کو ئه‌و سزایێن جه‌سته‌یی یێن كو پێغه‌مبه‌ری (س) ل سه‌ر تاوانباران د سه‌پاندن ئیلاهی نه‌بوون، به‌لكو ژ دایكبوویێن وێ سه‌ربۆرێ بوون یا كو مرۆڤان پێشوه‌خت دبیاڤێ حوكمڕانی و یاسادانانێ دا پراكتیزه دكر.
دبیت پرسیار بهێتە کرن: ئەرێ هۆزێن ل گزیرتەیا عەرەبى دژیاین، ب تایبەت ل نەجد و حیجازێ، چاوا و ب چ ڕێک ئاشنایى وان سزایێن جەستەیى دبوون؟ بێ گۆمان بەرسڤ دێ ب ڤى ڕەنگى بیت: ژ بەر کو بازرگانى د ناڤبەرا بازرگانێن وان هۆزان دا و ئەو ئمبراتوورییەتێن دەوروبەرێن گزیرتەیا عەرەبى دا هەبوو، و هەر وەکو د بابەتێ حوکمداری و دەستهەلاتدارییێ دا مە ئاماژە پێ دای، ئەو ئمبراتوورییەت خودان دەستهەلاتا سیاسى و یاسایى بوون چو پێنەڤێت یاسا و سزایێن خوە هەبوون، و بازرگانێن عەرەب مفا ژ وان وەردگرت و ئەو سزایە ڤەدگوهاستن بۆ ناڤ گزیرتەیا عەرەبى. ئانکو؛ بازرگانى ئەو ئالاڤە بوو یێ کو سزا ب ڕێکا وى دهاتە ڤەگوهاستن ژ ئمبراتووریەتێن دەوروبەرێن گزیرتەیا عەرەبى بۆ ناڤ ئاخا گزیرتەیێ ب خوە. واتە؛ به‌ری هاتنا ئیسلامێ به‌هرا پتریا ڤان سزایێن جه‌سته‌یی هه‌بوون، نڤیسەرێ پەرتووکێ دووپاتییێ ل وێ ئێکێ دکەت کو ل ده‌مێ ئیسلام هاتی و خودێ ئه‌ڤ هه‌می سزایه دوپات و په‌سه‌ند كرین، ئه‌ڤ په‌سه‌ندكرنه نه هند په‌سه‌ندكرنا جۆرێ سزایی ب خوه بوو ب قه‌ده‌ر په‌سه‌ندكرنا وێ سه‌ربۆرێ یا كو مرۆڤان د بیاڤێ یاسادانانێ دا پێشكێش كری.
پرسیارەک دى دێ ئێتە کرن: باشە، ئه‌وا خودێ ده‌رباره‌ی سزادان و یاسادانانێ بۆ مه ژ ئه‌سمانی نازل كری چ بوو و چ یە؟ بەرسڤ: خودێ ب تنێ ته‌رازوویا عه‌داله‌تێ نازل کرییە داكو مرۆڤ ل گۆڕه‌ی وێ سزایێن یاسایی ل سه‌ر تاوانباران ب سه‌پینیت:
(لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ …) 25) – الحدید)
ئه‌وا ژ ئاخڤتنا نڤیسەرى دئێتە فەهم کرن ئەڤەیە: ئه‌و ده‌می قورئان نازل بووی ئه‌و سزایێن جه‌سته‌یی كارا بوون و نۆرمال بوون، ب تنێ خودێ ڕە‌واتی دایێ نه‌كو نازل كرن، ئه‌و ژی ل گۆڕە‌یی زهنییه‌تا هه‌م خه‌لكێ وی سه‌رده‌می هه‌م ژی یاسادانه‌رێن كه‌ڤنار یێن وی سه‌رده‌می. جه‌ده‌له‌ن و فه‌ره‌زه‌ن، ئه‌گه‌ر قورئان ڤی سه‌رده‌می هاتبا خوار یان پێغه‌مبه‌ر(س) ل ڤی سه‌رده‌می با، خودێ دا دوپاتیێ ل سزایێن نها كەت. نمۆنه؛ بڕینا دەستى نه‌دبوو، ژ بەر کو د نها دا چو تشتەک نینە ب ناڤێ بڕینا دەستى وەکو سزادانا دزیکەرى. سزایێن دی ژی ب ئه‌ڤی ره‌نگی. واتە؛ هەر وەکو نڤیسەرێ پەرتووکێ بۆ دچیت: سزایێن جه‌سته‌یی و رێنمایێن یاسایی هه‌رده‌م ژ دایكبوویێن ژینگه‌ها خوه‌نه.
مفا وەرگرتن ژ:
– قورئانا پیرۆز.
– الحاكمية في ظلال القران الكريم، 2004، عبدالحميد عمر عبدالحميد عبدالواحد، پ١٦
– معالم في الطريق، الطبعة الشرعية السادسة، 1979، سيد قطب.
