گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
زهنییەتا دژواری و دەرمارگیرییێ، وەکو پالدەرێ کوشتاران
د وێژەیا کوردی دا
بیردانک شیانا مێشکی یە ل سەر عمبارکرنا پێزانینان و ڤەگەڕاندنا وان پێزانینان بۆ ماوەیەکی، بێی بیردانک مرۆڤ نەشێت زمان و پەیوەندی و ناسنامەیا خۆ یا کەسی بپارێزیت و پێشبێخیت، بیردانکێ رۆلێ سەرەکی د ڤەگێڕانا رابۆری دا هەیە، ب تایبەت د بوارێ ئەدەبیاتێ دا.
پێشگۆتن:
«گەلەک دەقێن ئەدەبی ژ خۆیەتییا نڤیسەری ده‌رباز دبن، دا ببنە پەنچەرەیەک خواندەڤان بشێت ژێ جیهانەک بەرفرەهتر ببینیت و هزرەکێ ل دور نەریت و تەرزێن ژیانا وی جڤاکی وەرگریت، هەچکو ئەو خواندەڤان د گەل دا ژیایی»(1)، وێنەیەکێ پێکدئینیت ل سەر ژبیرکرنێ ئەستەمە، هزرەکێ د ئازرینیت بۆ ل دویڤچوون و پالدەرەن بۆ ڤەکۆلینێ، ئەو ژی دەمێ ب رێکا دەقەک وێژەیی بابەتەک دیرۆكی ب دەستپاکیتر ژ سالۆخدانا دیرۆكێ وەردگریت، ئەو دەقێ ناسنامەیا وی جڤاکی وەکو گیانێ دیرۆكێ بۆ خواندەڤانی ڤەدگۆهێزیت، مینا رۆمانا (سها ئەشقێ) یا رۆمانڤێسێ کورد(محەمەد ئوزۆن)ی، کو تێدا رەوشا جڤاکا کوردی ب گشتی و باکۆری ب تایبەتی ل سالێن سیهان ژ چەرخێ بیستێ و رۆژانێن شۆڕشا ئاگری د کەسایه‌تییا (مەمدوح سەلیم بەگێ وانی) یان ئیبراهیم ئەلشاوی د رۆمانا (دۆزەخا پیرۆز – الجحیم المقدس) دا وێنە دکەت، هەروەسا بلند محەمەد د رۆمانا (سۆتنگەهـ) دا دۆزەخا زیندانێن ئیراقێ وێنە دکەت! لەورا بۆ ڤەگێڕانا بیردانکا مللەتەکی ب شێوەیەک وێژەیی و جوانناسی، پێدڤی ب نڤیسەرێ داهێنەرە، دا ل ئاستێ شایستەیێ بیردانکا مللەتێ بیت و بشێت وێنەیەک راستەقینە بگەهینیتە یێ دی.
ئه‌و دیمه‌نێن بووینه هه‌لبه‌ست(2):
-دیمه‌نێ ئێكێ:
شكه‌فتا ده‌كان
ل بیرا منه
ئه‌و گوڕی یا»
ب له‌شێن زارۆك و ژنان ڤه
هێژ ئه‌و گوڕیه
شولحا رێ یا ڤێ شۆڕشا
دویرا منه
ژ هینگێ وه‌ره.. شكه‌فتا میرات
داخا هزرا هویرا منه
ئاگر.. ئاخویرا منه
دویكێلا سۆر.. دویكێلا هار
سه‌رگێرا خه‌ونا گرانه و
خه‌ون.. میرا منه ژ هینگێ وه‌ره
شكه‌فت و ئاگر.. دویكێل
كورد و خه‌ون
كه‌ڤالا وژدانا ڤی چه‌رخی یه و
كه‌ڤال.. هه‌لبه‌سته‌كا كه‌له و
هه‌لبه‌سته‌كا.. كه‌ل
ده‌ربڕینا رۆژانه یا
ڤێ برینا كویرا منه!!
ئەڤ پارچا هەلبەستێ ژ مالکێن کورت و چڕ پێکهاتییە، لێ هەلگرێن وێنەیێن بهێز و پارادۆکسێن دژوارن، بێی پێشەکی و بەرهەڤکەرنا وەرگری، ئێکسەر د بەتە ناڤ بیرهاتنەک سنوردارا ب ژان (ئه‌و گوڕی یا ب له‌شێن زارۆك و ژنان ڤه)، شکەفت کرییە هێمایێ کوشتارێ، گوڕییا لەشێن ژن و زارۆکان دبڕێژیت دلسۆژی و ترسناکیێ د ئازرینیت، راستەوخۆ ئاماژەیە بۆ دڕندرەیا روودانی، بلێڤکرنا ناڤی (ژن و زارۆکان) دژوارییا دیمەنی زێدەدکەت، ئەو ئاماژەکرنە بۆ کومین هەرە لاواز و بێگۆناهێن جڤاکییە.
هەلبەستڤان زیرەکانە د رێزا د دویڤ دا وێ گوڕییێ ب گوڕییەکا دی هەڤبەر دکەت یان د گۆهۆڕیت، دەمێ دبێژیت: (هێژ ئه‌و گوڕیه/ شولحا رێ یا ڤێ شۆڕشا/ دویرا منه) لڤێرە گوڕییا وێرانکەر ژ هێمایێ ئێشان و مرنێ بۆ هێمایێ هیڤی و رزگارییێ گۆهارت، ئەڤ گۆهۆڕینە گەوهەرا هەلبەستێ یە، چنکو ئاگرێ لەشێن تەرێن ژن و زارۆکان براژتین بۆ سۆتەمەنییا شۆڕشێ هاتە گۆهارتن.
ئەڤ مالکە گەلەک یا کورت و چڕە، هەر پەیڤەکێ رامانەک هەیە، کو بیاڤەکێ بەرفرەهێ راڤەکرنێ د ئاشۆپا وەرگری دا ڤەدگریت، ب زمانەکێ سادە و راستەوخۆ هاتی یە دارشتن، لەورا کارتێکرنا وێنەیێ تراژیدی کاریگەرترە، دێرە هەلبەست رەنگڤەدانا شیانا هۆزانڤانی یە ل سەر گۆهارتنا ئێش و ژانێ بۆ وزەیا گۆهۆڕینێ.
(شكه‌فتا ده‌كان
ل بیرا منه)
پشتی پتری بیست سالان هێژ كوشتارا شكه‌فتا ده‌كانێ ل بیرا هۆزانڤانی یه، بیركرن ئانكو ئاماده‌بوونه‌كا به‌رده‌وام، ل گه‌ل دیتنا هه‌ر نیشان و ئاماژه‌يه‌كێ بو كوشتارێ، وه‌كو گۆتنا گوشتێ بڕاژتی، شكه‌فت، له‌ورا:
(شكه‌فت و ئاگر.. دویكێل
كورد و خه‌ون)
بووینه كه‌ڤال و كه‌ڤال نیگاره‌كێ بینرایێ یه، ئه‌ڤ كه‌ڤاله لبه‌ر چاڤێن تۆڤێ مرۆڤانه و ئه‌و پیڤه‌ره‌كه بۆ وژدانا مرۆڤان.
(كه‌ڤالا وژدانا ڤی چه‌رخی یه و
كه‌ڤال..هه‌لبه‌سته‌كا كه‌له و
هه‌لبه‌سته‌كا.. كه‌ل
ده‌ربڕینا رۆژانه)
كه‌ڤال بوویه هه‌لبه‌ست، هه‌لبه‌ست ئه‌و گۆتنه یا گه‌له‌ك ل سه‌ر زارێ خه‌لكی دهێته ڤه‌گێڕان، به‌لێ هه‌لبه‌ستا ده‌كان، نه هه‌ر هه‌لبه‌سته‌كه؛ ئه‌و هه‌لبه‌سته‌كا كه‌له، كه‌ل ژ شه‌واتا شكه‌فتێ و لاشێن بڕاژتی، له‌ورا ئه‌و هه‌لبه‌ستا كه‌ل بوویه ده‌ربڕینه‌كا رۆژانه.
(ئه‌و گوڕی یا
ب له‌شێن زارۆك و ژنان ڤه
هێژ ئه‌و گوڕیه
شولحا رێ یا ڤێ شۆڕشا)
ب دیتنا شاعری گوڕیا 19ی تاباخا 1969ێ ل شكه‌فتا ده‌كان لاشێن 67 وه‌ڵاتییان، 29 ژن، شه‌ش ژ وان دگرانبوون، 37 زارۆك د شكه‌فتێ ڤه بڕاژتین، نه ڤه‌مریایه به‌لكو بوویه خه‌تیره و شولحا به‌رده‌واما شوڕ‌شێ.
– دیمه‌نێ دوویێ:
ل سووریا و ل قادا هه‌ڤشی
دیمه‌نێ ئاخرێ عشقا
وا گوندی یا
بۆ ڤێ ژینا وێ جارێ ژی
وژدان ژێ نه په‌شی
دیمه‌نی هیڤی و خاترا
قیری و هاوار و گری یا
ل به‌ر پستالا ئه‌فسه‌ره‌كێ فاشی
دیمه‌نێ گولله و ته‌رما
چاڤ و به‌ژنێن د خوینێ را د گه‌ڤزن
ل هیڤی یا هاوارا دویرا ب هشی
چ دیمه‌نن..
د كویراتیا هه‌ستا من دا
هنده ساله بووینه زڤرۆك
بووینه هه‌لبه‌ست
هه‌لبه‌ست بووینه
ده‌ربڕینا هه‌می ناخا ئه‌ڤی نڤشی
دا پشتی كوشتارا شكه‌فتا ده‌كان ب 27 رۆژان ل گوندێ ل (صوریا) كوشتاره‌ك دی ب ده‌ست هنده‌ك هۆڤێن دی بهێته ئه‌نجامدان، ئه‌و ژی ل سپێدەهیا 16/9/1969ێ دو زریپۆش و سێ زیل و دو جێب ژ ئاسهێ بەر ب پێشابیرێ د گوندێ صوریا را دەربازبوون، پشتی ل گوندی تێشت خوارین و ل چوونێ گەهشتنە (ملا خوییكێ)، مینەك ب ترۆمبێلەكێڤە پەقی و چ زیانێن گیانی نەبوون، بەلێ جیدارێ ئێكێ (عەبدولكەریم جحێشی) فەرماندێ وێ هێزێ یێ رژد بوو خەلكێ گوندی بكەتە سەربۆڕ، ئەو كۆمكرن، ژ ئەنجامێ كوشتارێ تنێ كوشتی (39) كەس، (14) موسلمان و (25) مەسیحی بوون، ژ وانا قەشە حەنا یەعقوب كو ل سه‌ر ده‌ستێ له‌شكرێ عیراقێ هاتنه كۆمكرن و گۆلله‌بارانكرن. قوربانی گوندیێن ل مالێن خۆ بێی تاوانه‌كێ بكه‌ن(3).
کۆمکرن د ناڤبەرا دو هەڤدژان دا (دیمه‌نی هیڤی و خاترا) کو هەست ب شلەژانێ و ئێشانێ چێدکەت، هیڤی گرێدای پێشوازیێیە و خاتر جودابوون و ڤەقەتیانە، ئەڤ تێکهەلکێشانە هایدانی ب رزگاربوونێ نادەت، چنکو (قیری و هاوار و گری) دەربڕینێن راستەوخۆنە ژ ترس و بێهیڤیبوون و خەمەکا کوور، ئەڤ هەڤۆکە ب هەستێن هۆرەنەرێ داکۆکیێ ل سەر دیمەنی دکەت.
شەرگەها دیمەنی ل (یا ل به‌ر پستالا ئه‌فسه‌ره‌كێ فاشی) یە! لڤێرە هنگاڤتن د هەڤگرێکا هەست و کریاران دا ل پێش (پستالا ئه‌فسه‌ره‌كێ فاشی) دبیتە دیمەنەک ب ئاماژەیێن سیاسی و جڤاکی، (پستال) هێمایێ هێز و دەستهەلات و چەوساندنێ یە، (فاشی) سروشتی هێزێ ڤەدبڕیت، ئەو سیستەمەکێ چەوسێنەرێ ستەمکارە، دژوار و سەکۆتکر و تۆخمپەرێسە، ئەو هێمایێ هێزا زۆردارە. دیمەن هەمی دەربڕینە ژ کێلیکەکا هیڤییا خاپینۆک، هەڤبەر هێزا دڕنده‌یا سەرکۆتکەر.
مالکێن کورتن لێ نموونەیە د گه‌هاندنا وێنەیێ هۆزانکى یێن کاریگەر دا ب ئاماژەیێن کوور ل دور ئازارێن مرۆڤی ل هەنبەری ستەمێ.
(دیمه‌نی هیڤی و خاترا
قیری و هاوار و گری یا
ل به‌ر پستالا ئه‌فسه‌ره‌كێ فاشی)
دا ئه‌نجامێ خویناوی ب فرمانه‌ك له‌شكری، خه‌لاتێ وێ تێشتا وان ل گوندی خواری، نانێ د ماستی هه‌لاندی، ته‌رمێن گوندییان ل هه‌ڤشی دخوینێ دگه‌ڤزین:
(دیمه‌نێ گولله و ته‌رما
چاڤ و به‌ژنێن د خوینێ را د گه‌ڤزن)
دێرا هۆزانێ وێنەیەک تراژیدی یە، دیمەنەک دژوار وێنە دکەت، هەلبەستڤان نیگارکیشەکێ بەهره‌مەندێ هەستدارە دیمەنەکێ ترسناکێ تەرم و گۆللەیێن بژالە و چاڤ و بەژنێن د خوینێ دگەڤزن رەنگ دکەت، لڤێرە بلیمەتییا هۆزانڤانی د دەربڕینێ دا ب جوانکاری بەلی دبیت، چاڤ هەلگرێن هێمایێن کوورن، ئەو پەنجەرێن گیانی نە، دبیت لڤێرە نیشانا ترسێ ژی بن، هەر ناڤێ چاڤان دەستلێدانەک مرۆڤینی یە، (د خوینێ را د گه‌ڤزن) ناڤەند و ژێدەرێ هێزا دیمەنی یە، بەرەللایی د کەفتنا لەشان و داوی هەناسەیێن بەری مرنێ دایە، (خوین) نە تنێ شلەیە، ئەو نیشانا وێ ژیانێ یە یا بێوژدانانە هاتییە رژاندن، ئەڤ مالکە نیگارکرنا کەڤالەکی یە ب پەیڤان بۆ دیمەنەکێ دژوار و خویناوی.
ئه‌ڤ دیمه‌نه مه ڤه‌دگه‌ڕینیت كوشتارێن له‌شكرێ تركی ل دژی كوردان ل گه‌لیێ زیلان و دێرسمێ .. ئه‌نجامداین، لێ ئه‌و كوشتار د ناخێ شاعری دا نه مرینه و نه ڤه‌مرینه، به‌لكو ژ بیرهاتنه‌ك تال بووینه زڤرۆك و لڤینه‌ك به‌رده‌وام ل دور خۆ، بووینه چیرۆك و هاتینه ڤه‌گێڕان، ئه‌و ڤه‌گێڕان مینا سروده‌كێ بووینه داستانه‌ك نه‌ته‌وه‌یی، ل سه‌ر زاری هه‌ر كورده‌كی یه.
(چ دیمه‌نن..
د كویراتیا هه‌ستا من دا
هنده ساله بووینه زڤرۆك
بووینه هه‌لبه‌ست
هه‌لبه‌ست بووینه
ده‌ربڕینا هه‌می ناخا ئه‌ڤی نڤشی)
دیمه‌نێ گوندییان و ئەو ل جه‌للادێ خۆ دنێرن، سه‌ربازێن ب وێ سه‌ره‌ده‌رییا پڕی كین، وان گوندییان كۆم دكه‌ن، ب قونتاخێن تڤه‌نگا پالددان و ب خه‌به‌رێن د فه‌رهه‌نگا عه‌ره‌بی پێ زه‌نگێن دباراندن، ئه‌رێ ره‌وش و هه‌لویستێ گوندیێن به‌لنگاز چاوابوو؟!
– دیمه‌نێ سیێ:
ل هەلەبجە ئه‌م شاهد بووین
پێنچ هزار كورد ب ڤان خه‌ما
دیسا.. مه ڤه‌شارتن
پاشی ڕه‌ڤین
هەلەبجە بوو خاتوینه‌ك
سه‌رپه‌ری یا ته‌ڤا بویكێن
لێڤ و رویی لێ ل وێ بوهارێ
ب خه‌رده‌لی ره‌نگ لێ هاتییه گوهارتن
ڕه‌ڤین ژی بوو هه‌لبه‌ست و
هه‌لبه‌ستا شاش
بوو په‌یام و هیڤی و یاداشت
به‌ره‌ڤ توخیبا مه هنارتن
ته‌ڤ توخیبان
رێ ل هه‌لبه‌ستا گرتن
گۆتن:
یێ هه‌ویا ڕه‌ڤینێ هه‌ی
بتنێ حیزبن
هه‌لبه‌ستێن دامای
ڤه‌گه‌ریان و توخیبا سه‌رهلدانێ
ئه‌و حه‌واندن
له‌ورا ئه‌ڤرۆ
هه‌لبه‌ست هه‌می
دبێ هه‌ویه و دبێ كارتن
ئه‌ڤ دیمه‌نه تۆپبارانكرنا هەلەبجە مه ڤه‌دگه‌ڕینیت كۆمكۆژییا هیرۆشیما، كه‌ڤالێ گرنیكا یا بابلو بیكاسوی، ل دور تۆپبارانكرنا فرۆكێن ئه‌لمانی و ئیتالی بۆ باژێره‌كێ ئه‌سپانی، ئه‌ڤه هه‌ڤبه‌ركرنه كێمكرنه ژ چه‌وسین و غه‌درلێكرنا هەلەبجە، چنكو رویێ هه‌ڤبه‌ركرنێ ل گه‌ل باژێرێن ناڤبری نینه، هیرۆشیما و گرنیكا هاتنه بۆمپەبارانكرن، چنكو ئه‌و پشكه‌ك ژ وه‌لاته‌ك شه‌ركه‌ر بوون، ئانكو خه‌لكێ وان د ره‌وشا شەری دا و ئاگه‌هداركرنێ و هۆشداریێ دا بوون، به‌لێ خه‌لكێ هەلەبجە د مالێن خۆ دا د نڤستی بوون، ئانكو كریارا بۆمپەپبارانكرنا ده‌وله‌تا وان ل سه‌ر هزرا ئیبلیسی نه‌بوو، وه‌كو پشكه‌ك ژ هه‌وا ئه‌نفالێن ره‌ش ل رۆژا 16/3/1988ێ له‌شكرێ ئیراقێ باژێرێ هەلەبجە كیمیابارانكر، د ئه‌نجام دا پێنچ هزار قوربانی كه‌فتن، ژبلی برینداران. شاعر هۆسا ده‌ربڕیت:
(ل هەلەبجە ئه‌م شاهدبووین
پێنچ هزار كورد ب ڤان خه‌ما
دیسا.. مه ڤه‌شارتن)
ب هژمار پێنچ هزار وه‌ڵاتييێن سڤیل جانگوری بوون، چنكو شاعر ب خۆ پێشمه‌رگە بوو، ل ده‌مێ بۆمپەبارانكرنا هەلەبجە ئه‌و ل ئوردیگایێ زێوه ل رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ بوو، ئانكو ئه‌و د ناڤ رویداناندا بوو، له‌و ب زمانێ دیده‌ڤان په‌یام ئاراسته‌كری یه و تمامكری یه (دیسا.. مه ڤه‌شارتن) ئانكو پێش ڤێ كوشتارێ گه‌له‌ك كوشتارێن دی هه‌بوونه. هۆسا هەلەبجە بوو:
(سه‌رپه‌ری یا ته‌ڤا بویكێن
لێڤ و رویی لێ ل وێ بوهارێ
ب خه‌رده‌لی ره‌نگ لێ هاتییه گۆهارتن)
ره‌نگێ بووكا ل وێ بوهارێ خه‌ملاندی، ب خه‌رده‌لی كره پاییزه‌كا سۆتی.
ئەڤ پارچە هەلبەستە سالۆخدانەکا کاریگەرا تراژیديیا هەلەبجەیە ب شێوازەک رەوان دکەت، لێکچواندنا هۆزانڤانی بۆ هەلەبجە ب (خاتوینه‌ك سه‌رپه‌ری یا ته‌ڤا بویكێن) د ناڤخۆ دا رامانێن جوانکاری، مەزنی، پاکی.. کو بووک پێ دهێتە نیاسین دهەلگریت، (لێڤ و رویی لێ ل وێ بوهارێ) بەردەوامیدانە ب دانەنیاسینا بووکێ کو ئاماژەیە بو جوانییا بهارێ و وەرزێ گەشاتیێ ئەوا هەلەبجە بەری کیمیابارانکرنێ تێدا دژيیا، (ب خه‌رده‌لی ره‌نگ لێ هاتییه گۆهارتن) لڤێرەیە هنگافتنا مەزن و دوڕیانا ترسناک (خه‌رده‌ل) ئاماژەیە بۆ چەکێ کیمیایێ قەدەغە ئەوێ د هێرشێ دا هاتییە بکارئینان، کو رەنگ گۆهارتن نە گۆهوڕینەک سەرڤەیە، ئەو هێما و ئاماژەیا رەنگزی و ژیاندارییا بهارێ و چاوا ب خەردەلێ سۆتییە، گرێتکرنا جوانیيا بووکییە. دەستهەلییا هۆزانڤانی د بکارئینانا پارادۆکسا د ناڤبەرا جوانییا هەلەبجە وەکو بووک، دا ل داویێ گرێدەت ب دووماهییەک تراژیدی کو رەنگێ وێ گۆهارتی (خەردەل)، ئەڤ پارادۆکسە هەست ب ئێشانی ل دووڤ وەرگری زێدەرتر لێدکەت.
ئەڤ هەلبەستە نە تنێ سالۆخدانە، بەلکو زێمار و پێگۆتنەک ژاندارە و دیدەڤانییەکە بو ئێک ژ مەزنە تاوانێن دژی مرۆڤینییا مللەتێ کورد هاتینەکرن، ئەو قیژییەک و بیرئینانە بو کوشتارا هەلەبجە د بیردانکا کومەکی دا.
– دیمه‌نێ چارێ:
دیمه‌نێ چارێ ژ شعرا (ره‌مه‌زان عیسا)ی، قیژییه‌كه د بیابانبوونا وژدانێ دا، ئه‌و كۆپیتكا ده‌ربڕینێ یه ژ هۆڤبوونا مرۆڤی و گۆرگكرنا كه‌هی، ده‌مێ مرۆڤ ژ مرۆڤبوونا خۆ دهێته رویسكرن، لوجکرن و كه‌ڤلكرن، دڕنده‌یا ئینكشارى یێن ئوسمانی ل بیر دئینيت، شاعر ژ زارده‌ڤێ پاسه‌وانه‌كێ كۆماری، ل دور سه‌ره‌ده‌رییا ئه‌فسه‌ره‌كێ عه‌ره‌ب هه‌ڤبه‌ر زارۆیه‌كێ ئه‌نفالكرى یێ كورد، رادده‌یا زالبوون و به‌رده‌وامیيا هزرا دەمارگيریيێ ل دژی كوردان ڤه‌دگێڕیت:
سه‌ربازه‌كێ (ژ پاسەوانێن کوماری – حرس جمهوری) ڤه‌گێرابوو:
ل سالا 1988ێ پشتی هه‌وێن ئه‌نفالان ب دووماهی هاتین و ب ده‌هان هزار كورد راپێچاینه بیابانا ژێرییا عیراقێ، ل جهه‌كی چه‌ند هزاره‌ك گۆلله‌بارانكرن، سه‌رباز دبێژیت: زارۆیه‌كێ ب بەر گۆلله‌یان نه‌كه‌فتی چنكو دایكا وی ل ده‌مێ گۆلله‌بارانكرنێ خۆ دا به‌ر، د خوینا دایكا خۆ وه‌رببوو، ئه‌وی خوین ژ مه‌مكێ دایكێ دمێژت، هنده‌ك سه‌رباز لێ خرڤه‌ببوون و لێ دنێڕین، ئه‌فسه‌رێ به‌رپڕس ژ وێ كریارێ چاڤێ وی ڤێ كه‌فت، قه‌ستا كۆما سه‌ربازان كر و كره گازی: ئه‌و چییه هوون وه‌سا لێ خرڤه‌بووین؟
گۆتنێ: ئه‌ڤه زارۆیه‌كێ ساخه، چ فیشه‌ك ڤێ نه‌كه‌فتینه، ئه‌فسه‌ر ئێكسه‌ر گه‌هشتێ و دیت زارۆیه‌كێ مه‌مكێ دایكا خۆ دمێژیت، ئینا سه‌لییه‌ك لێ ره‌شاند و گۆت: چێنابیت كورده‌ك بمینیته ساخ..!!
زارۆ ژی كوشت
زارۆ … ته‌نا نڤست
نه خودێ .. ل تانێ هات و
نه ملیاكه‌ته‌ك
ژ عه‌رشێ وی .. ژوردا ڤه‌ره‌ست
نه پێغه‌مبه‌ره‌كی ل ته‌قینا سه‌لیێ
دوعایه‌ك به‌ست
نه مه‌لایه‌كی ل سه‌ر مينبه‌رێ
ئه‌زمانێ وی وژدان په‌رست
نه موسته‌شاره‌كی
مویه‌ك ژ خۆ شاش كر و
بوو خودان هه‌ست
له‌وا .. هندی هاتمێ و هزر من رست
هزر نه بوو هه‌لبه‌ست
هه‌ر جاره‌كێ ..
دبو قێری .. بلندترین قیری
هارترین قیری
ره‌ببی كورد هه‌ر بژیت
بمرن فاشست
(زارۆ ژی كوشت) ئانكو د لیستا كوشتییان دا یێ دووماهیێ بوو، د دویڤرا هەلبەستڤان ژ بێده‌ستهەلاتییا خۆ گازنده و هه‌وارا خۆ دگه‌هینیته خودێ و هاوارکر:
(نه خودێ .. ل تانێ هات و
نه ملیاكه‌ته‌ك
ژ عه‌رشێ وی .. ژوردا ڤه‌ره ست
نه پێخه‌مبه‌ره‌كی ل ته‌قینا سه‌لیێ
دوعایه‌ك به‌ست
نه مه‌لایه‌كی ل سه‌ر منبه‌رێ
ئه‌زمانێ وی وژدان په‌رست
نه موسته‌شاره‌كی
مویه‌ك ژ خۆ شاش كر و
بوو خودان هه‌ست)
ده‌ستهه‌لاتا شاعری ل سه‌ر په‌یڤان نه ل سه‌ر له‌شكری هه‌یه، لێ پاشی كارتێكرنا وی ژ یا سه‌ر له‌شكری پتره، چنكو ب هێزا په‌یڤی دچیته د ناڤ دل و ناخێ ملله‌تی دا و وێنەیێ زارۆیێ قوربانی دکەتە مەدالی ب سینگێ مرۆڤاتیێڤە د هەلاویسیت، ئه‌و دیمه‌نێ ب په‌یڤان درێسیت، تابلۆیێ دكێشیت و سۆرییا خوینێ و رەشاتییا سۆتنێ ره‌نگ دكه‌ت دمینیت و نوی دبیته‌ڤه.
ب مرنا زارۆیی هەلبەستڤانی زمانەکێ سادە و راستەوخۆ ب شێوازەکێ چر بو گەهاندنا پەیامەک ب ئێش بکارئینایە، کو دیمەنێ ژاندار د هزرا وەرگری دا دنکرینیت، وێنەیێ سەرەکی ل دور (زارۆ کوشت) پاشی (ته‌نا نڤست)! ئەڤ پارادۆکسا دژوار، راددەیێ مەزنا تاوانێ مەزنتر دکەت، تەنا نڤستنا زارۆی شینوارەکێ خەمێ وەکو کەندەک کوور د بیردانکێ دا چێدکەت، خالا هەرە بەرچاڤ و ب ئێش نەبوونا مایتێکرن و قورتالبوونا خودایی یە (نه خودێ .. ل تانێ هات)، هەست ب بێهیڤیبوونا رهایە، (نه ملیاكه‌ته‌ك ژ عه‌رشێ وی .. ژوردا ڤه‌ره‌ست) داکوکیکرنە ل سەر نەبوونا هێزاکا خێڤەیی یا ئاسمانی، (نه پێخه‌مبه‌ره‌كی ل ته‌قینا سه‌لیێ دوعایه‌ك به‌ست) ئاماژەکرنە بو کێلیکا تەقەکرنێ، ئانکو پێغەمبەرێن نونەراتییا دلۆڤانییا ئاسمانی دکەن، بێدەنگ مان، (نه مه‌لایه‌كی ل سه‌ر مينبه‌رێ ئه‌زمانێ وی وژدان په‌رست) رەخنەکا پەچنییە بو دەزگەهێ دینی ئەو ڤیابیت دەنگێ دادپەروەریێ بن، لێ خامۆش و بێدەنگن، ئانکو رەخنە ژ خۆیەتیيا خودێ دەربازی بەرپرسیارییا مرۆڤان بوو. ئەڤە هەمی مە ڤەدگەڕینن گۆتنا کوردی (لاڤە چەکێ لاوازانە) و ناپلیۆن دبێژیت: «خودێ ل گەل وی یە یێ تۆپێن وی مەزنتر».
د ڤان مالکان دا رەوشا بێهیڤیاتیێ بەرچاڤ دکەت، تا دگەهیتە رەخنەیا تال بو بێدەنگيیا مرۆڤان و ئەڤراز هەلباسکی ئاسمانی دبیت، مالک دکورت و چڕن، هەر پەیڤەکێ سەنگ و رامان و کووراتییا خۆ هەیە، دەستپێکرنا هەر مالکەکێ ب (نە) یا نەرێ هەست ب بێهیڤیبوونێ بهێز دئێخیت، ئەڤ مالکە سەرباری سادەییا پەیڤان لێ ئەو هەلگرێن خەم و ئێش و بێهیڤی و کەربەک بێدەنگن.
(له‌وا .. هندی هاتمێ و هزر من رست
هزر نه بوو هه‌لبه‌ست
هه‌ر جاره‌كێ ..
دبو قیری .. بلندترین قیری
هارترین قیری
ره‌ببی كورد هه‌ر بژیت
بمرن فاشست)
ل پشت ڤان مالکان بزاڤەکا ب زەحمەت ب دلینییەک ئاریای دیاردبیت، ئەو کلیلە بو تێگەهشتنا رەوشا دەروونییا هەلبەستڤانی و ئەو د دەربڕینێ دا ل دور ڤێ کوشتارێ، بزاڤ دبیتە قیری (له‌وا .. هندی هاتمێ و هزر من رست هزر نه بوو هه‌لبه‌ست)، دا بزاڤا دارشتنا هزرێ ب شێوەیەک هونەری بکەت، لی بزاڤێ سەرنەگرت (نه بوو هه‌لبه‌ست) ئەڤە نە ژ لاوازییا هۆزانڤانی یە، بەلکو ژ مەزنییا قەبارێ تراژیدیێ یە، کو مەزنترە ژ هندێ کو بهێتە ڤەهاندن د چارچوڤەک هونەری دا، ڤەهاندن و دارشتنا هەلبەستێ ب خۆ جۆرەکێ هەڤوتکرن و كەهیکرنا زمان و دلینیێ یە، لی ئێشانا زێدە هەڤوتکرنێ رەت دکەت، لەورا دبیتە (دبو قیری .. بلندترین قیری، هارترین قیری) ئەڤ گۆهۆڕینا بنەرەتێ گەوهەر و ماکا هەلبەستێ یە – بیت القصید – قیری دەربڕینە ژ ئێشا هەرەزێدە و رەتکرنێ، ئەو قیری دەربازبوونە ژ بنەمایێن هەلبەستێ دا ببیتە دەربڕینەک راستەوخۆ ژ بلندترین پلەیێن ئێشان و بێهیڤیبوونێ. (هارترین قیری) سەرەدەرییەک دینانەیە، ئانکو گەهشتنا پلەیا ژ دەستدانا شیانێ ل سەر هزرکەنا هۆشمەند، قیرییا هار ئەو ئازادبوونە ژ سەنگا بەلایێ، ئەوە یا بێ هزرکرن ب پالدانا هێزا فشارا رها دەردکەڤیت، مالکێن دووماهیێ رامانا کوورتر ددەنە مالکێن بەری خۆ، بو مە خواندەڤانا دیار دکەت کو ئەوا مە خواندی و بهیستی، نە تنێ هۆزانە، بەلکو ئەو رزیانا دلینیێ یە، ئەو دیدەڤانی یە، کو هندەک روودان زێدەترن ژ شيیانا هونەری ب خۆڤە بگریت، ڤێچا ژبلی قیریێ ج نامینیت.
ده‌قێ هه‌ر چار شعران ناهێته خواندن بێی ئاماژه‌كرن بۆ هه‌ڤگرێكا – سیاق – وان یا ديرۆكى، ئه‌وا رویدان و جهان چارچۆڤه دكه‌ت، چار رویدان ژ چار جهـ و ده‌مێن جودا، جه‌لاد و قوربانی و شێواز جیاواز، لێ خالێن هه‌ڤپشك دگه‌هینن ئێك، ئارمانج ژ ڤه‌گێڕانێ نه تنێ توماركرن و ڤه‌ژاندنا بیردانكێ یه، به‌لكو هەلبەستڤان دخوازیته تۆلڤه‌كرنێ نه‌هه‌ما بیرئینان / بژین كورد .. بژیت كوردستان / و نفرینلێکرنێ / بمرن فاشست /، هه‌كه ب چ شرۆڤه دكه‌ین گۆتنا (بژین كورد .. بژیت كوردستان، بمرن فاشست)، هنگافتنا مه‌زن هه‌ر ژ ئێكه‌م ده‌سته‌واژه بێی پێشه‌كی ده‌ستپێدكه‌ت (زارۆ ژی كوشت) دا وه‌رگری ب مه‌ترسییا تاوانێ هشیاربكه‌ت و ژ ناخ بهه‌ژینیت، شعری متمانه ل سه‌ر زمانه‌ك راسته‌وخۆ دویری خوازه و ئاماژە‌یان كرییه، ئه‌و ب ڤێ هه‌لبه‌ستێ كراسێ دڕیایێ دۆهی ڤه‌دچنیته و چیرۆكا وان دڤه‌هینیته‌ڤه، ئه‌و ب مکوڕی د بنداڤێن مرنێ یێن بێ دووماهیڤه ل وان دگه‌ڕیێت.
د چار دیمه‌نان دا، هۆزانڤان ل پشت چار كوشتاران، چار دیمه‌نێن هۆڤاتییا مرۆڤی پێشاندده‌ت، ئه‌و مرۆڤێ د ده‌مه‌ك ده‌ستنیشانكری دا ژ مرۆڤینیێ ده‌ردكه‌ڤیت، دا دڕنده‌یی و تێهنیبوونا وی بۆ خوینێ دیار ببیت، ئانكو به‌ری هینگێ ئه‌و حه‌ز د ناخێ وی دا حه‌زه‌كا سه‌ركۆتكری بوو، ل ئێكه‌م ده‌لیڤه مینا نێراڤێ ب وێ دژواری و هۆڤاتیێ هه‌لاڤێت.
ئه‌نجام:
ژێدەرێ دژوارييێ، کو دەرمارگيرییێ چێدکەن:
- شکۆمەندکرنا کەلتۆرێ بەدوبوونێ و هزرا غەزو و تالانکرنێ.
- گۆتارا دینی، کو ب شێوەیەک بەردەوام و رێکخستی داکۆکیيێ ل سەر وان لایەنێن هاندانا دژواریێ دکەن، بتایبەت گۆتارا هەینی و گۆتارێن بانگخوازاندا.
- بابەتێن پەروەردە و فێرکرنێ و زهنییەتا پتریا مامۆستایان هاریکارن بۆ بەلاڤبوونا هشکباوەریێ.
- رۆلێ نەرێ یێ راگەهاندنێ، ب بەهانەیا درەوا براینییا دینی و پێکڤەژیانا نیستیمانی.
ژێده‌ر:
- محمد حمدان بن جرش، الادب في ذاكرة الشعوب، 5 مایو 2014، ملحق الخلیج العربی.
- چنکو نموونەیێن ڤەکۆلینێ من ژ ئێک شعر وەرگرتینە، ئەو ژی دیوانا: (ره‌مه‌زان عیسا، ژ فه‌لسه‌فا به‌رخوه‌دانێ، دهۆك – كوردستان، ٢٠٠٥، بپ ١٤٦-١٤٩). لەورا تنێ ئێک جار وەکو ژێدەر من ئاماژە پێکرییە.
- ریاح السموم، قصائد انفالیة، ترجمة: محسن عبدالرحمن، سپیرێز، 2007، ص55-58. وصفي حسن ردیني، مژبحة صوریا، دهوك – كوردستان، 2007. (www.ihrsusa.net منظمة حمورابی لحقوق الانسان.
ژیاننامەیا هۆزانڤانی
رەمەزان عیسا: ١٩٥٣ – دهۆک.
– ١٩٧٤ێ پەیمانگەها مامۆستایان ل میسل ب داوی ئینایە.
– ژ دامەزرێنەرێن رۆژنامەیا پەیمان بوو.
– ١٩٩٤ێ رێڤه‌به‌رێ نڤيسینێ یێ رۆژنامەیا پەیمان.
– ١٩٩٦ێ رێڤەبەرێ رێڤەبەرییا رەوشەنبیرییا دهۆکێ.
– ئەندامێ دەستەیا رێڤەبەر یا ئێکەتییا نڤێسەرێن کورد – دهۆک.
– ل ١٥ی تیرمەها ٢٠١٤ێ ل وەلاتێ سوێد وەغەرکر.
– كۆمه‌كا ديوانێن چاپكرى هه‌نه.
