ژبەر گرنگییا ئەدەب و تیۆرێن وێ، كو كاریگەرییەكا ڕاستەوخۆ ل سەر ژانڕێن دی یێن ئەدەبی ھەنە و شییاینە ببنە بنیاتێن گەلەك گرنگ بۆ ئەدەب و فولكلۆری، كۆڤارا مەتین ب فەر دیت دیدارەكێ ل گەل پ. د. عەبدی حاجی بكەتن، كو بسپۆرە ب تیۆرێن ئەدەبی و د سالێن 1970 – 1980 یان دا شيیایە ب شێوەیەكێ بەرچاڤ شوینتبلێن خۆ د ئەدەبییاتێ دا بھێلیت. ناڤبری ژ ئەگەرێ وێ چەندێ، كو دەرچۆیێ زانكۆیا مۆسكۆیە، لەوما ژی شارەزاییەكا گەلەك باش د بزاڤێن رەوشەنبیری یێن كوردان دا ھەیە ل ئێكەتییا سۆڤیەت. ناڤبری ھەتا نوكە سەرپەرشتییا دەھان و بەلكو ب سەدان نامەیێن ماستەر و دكتۆرایان كرییە و كۆمەكا باش ژ پەرتووكێن دیرۆكی ب تایبەت ژی یێن رۆژھەلاتناسان، كو ل سەر كوردان نڤیسایین ژ زمانێ رۆسی بۆ كوردی و عەرەبی و بەروڤاژی وەرگێراینە، كو ھژمارا وان پترە ژ 25 بەرھەمان.

– د ناڤبەرا ئەدەب و دیرۆكێ دا، پتر تو خۆ د كیشك لایەنی دا دبینی؟

– بسپۆرییا من یا ئەكادیمی ئەدەبە، ئەو ژی ئەدەبی رۆسی د چەرخێ 19ێ دا. د ڤێ قووناغێ دا گەلەك نڤیسەرێن رۆسێ یێن وەكی: پۆشكین، لیرمه‌نتۆڤ، گونجارۆڤ، دۆستۆیەڤیسكی، تۆلوستۆی و ئەنتۆن چیخۆڤێ بوونە داھێنەرێن باشترین مۆدیلا ئەدەبی و پێشكێشی جیھانێ كرن. ئەدەبییاتا ڤێ قووناغێ شییا سنوران دەرباز بكەتن و خۆ ژ چارچۆڤێ خۆ یێ خۆمالی دەربێخیت. تۆلوستۆی دبێژیت: نە ب تنێ رۆس و سلاڤ دۆستۆیەڤیسكی دنیاسن، بەلكو ھەمی جیھان ئاشنای وێژە و ئەدەبا وی نە. ئەدەب و بەرھەمێن ئەدەبی گەلەك زانیارییان ددەنە خواندەڤانێ خۆ  و وی باشتر  دكەن. ھەروەسا ئەدیب ژ ھەر نڤیسەرەكێ دیتر خێرخوازترە د بەڵاڤكرنا ھزرا خۆ دا ل سەر خەلكی.

بەلێ، بێگۆمان پەیوەندییا من ل گەل دیرۆكێ و وەرگێرانا ھژمارەكا پەرتووكان بۆ سەر زمانێ كوردی ئەگەرێن خۆ یێ تایبەت ھەبوون، كو ئەو ژی؛ نسكۆیا ساڵا 1975ێ و ڕاوەستیانا شۆڕشا ئه‌يلولا مەزن و رێككەفتنامەیا جەزائیرێ كارتێكرنەكا گەلەك مەزن و كویر ل دل و دەروونێن كوردان كر، ب تایبەتی ژی بۆ یێن وەكی مە ل وەڵاتێن غەریبیێ دژین. ل وی دەمی مە چەند قوتابییەكێن كورد یێن زانستێن مرۆڤایەتی ل زانكۆیا مۆسكۆ یا حكۆمی ل ئێكەتییا سۆڤیەتێ بڕیارەك دا؛ ھەر چ نەبیت دەنگەكی ژ بێدەنگییا كوردان بینین و یا ژ دەستێن مە بھێت بۆ كوردایەتییێ بكەین. یا ژ دەستێن مە ژی ھاتی وەرگێرانا ھندەك پەرتووكێن دیرۆكی و سیاسی بوون ل سەر كوردان، كو مە وەرگێرانە سەر زمانێ عەرەبی. ھەر ل سەر ڤێ چەندێ گەلەك پەرتووكێن رۆسی ژی ھەنە، كو ل سەر كوردان ھاتیینە نڤیسان و بەروڤاژی، ب تایبەت ژی ل دویماھییێن ساڵێن حەفتێ و ھەشتێیان.

– خواندنا تە ل ئێكەتییا سۆڤیەت، چ تشتێ نوی ل دەڤ تە پەیداكر؟

– ب راستی ژی؛ ساڵێن ژیانا من ل ئێكەتییا سۆڤیەتێ ساڵێن گەلەك ب زەحمەت و نەخۆش بوون. بۆ من جڤاكەكێ نوی، كەلتۆرەكێ نوی، كەش و ھەوایەكێ نوی و زمانەكێ نوی بوون. ژ ھەمیان نەخۆشتر ژی دویریيا وەڵاتی بوو. بەلێ ئەدەبیاتێ و خواندنا ئەدەبێ بۆ من دەرگەھەكێ نوی ڤەكر، لەوما ژی بۆ من ئەدەب دەرگەھێ ژیانێ بوو. خواندنا من ل ئێكەتییا سۆڤیەتێ، كۆدەتایەك ل سەر ژیانا من كر، ب تایبەت ژی د وارێن باوەری و بۆچوونێن ئایدیۆلۆژی دا. پشتی خواندنا من بۆ بەرھەمێن نڤیسەرێن وەكی دۆستۆیەڤیسكی، تۆلوستۆی و گونجارۆفی گەلەك تشتێن نوی د مەژیيێ من دا ھاتنە چاندن و نێرینا من ب تەمامی بۆ ژیانێ ھاتە گوھۆڕین، كو ب راستی بكێر  دھێت ئەز بێژم ئەڤ مودێلا ئەدەبى بوو ھێلای ئەز ب دروستاھی د واتایا ژیانێ بگەھم و ھەر تشتەكی ل بەر چاڤێن من جوان بكەتن، ھەروەكی نڤیسەرێ مەزن دۆستۆیەڤیسكی دبێژیت: «جوانی قورتالكەرا جیھانێ یە».

– ئەرێ تیۆرێن ئەدەبێ رۆسی چ كارتێكرن ل ئەدەبێ كوردی كرییە؟

– بەری ھەر تشتەكی، پێدڤی یە ئەم بزانین، كو ئەڤ تیۆرە بۆ زمانێ كوردی نە ھاتینە وەرگێران. ئەگەر كوردەكی ئەڤ تیۆرە خواندبن ژی ب زمانێ عەرەبی یێن خواندین. مخابن گەلەك مامۆستایێن مە، ھەتا یێن بسپۆرییا وان ئەدەب ژی گوھ ل ناڤێ میخاییل بافتینی نە بوویە. راستی ژی ئەڤ ئەدیبێ مەزن و ب ناڤودەنگ یێ ل گۆر دیتنا تزڤیتان تودوروف، كو «مەزنترین تیۆرڤانێ چەرخێ بیستێ یە» نە ژ ھەژی ھندێ یە، كو تیۆرێن وی نەھێتە خواندن. د نوكە دا پەیمانگەھێن تایبەت ب ڤەكۆلین ل سەر بەرھەمێن بافتینی دھێنە كرن ل وەڵاتەكێ وەكو یابانێ، بەلێ ھەتا نوكە ژ ی ل وەڵاتێ مە نە بەرھەمێن وی و نە ژی تیۆرین وی ھاتینە وەرگێران و خواندن. حەژێكەرێن ئەدەبێ بافتینی ل دەڤ كوردان نەچارە بەرھەمێن وی ب زمانێ عەرەبی بخوینن. لەوما ژی و ل سەر بنیاتێ وێ چەندێ، كو بەرھەمێن تیۆرڤانێن رۆسی بۆ كورديیێ نە ھاتینە وەگێران ب تایبەت ژی زارێ كرمانجیيێ، لەوما ژی ئەم نەشێن بێژین كارتێكرنا تیۆرێن ئەدەبێ رۆسی ل سەر ئەدەبیاتا كوردی كارتێكرنەكا ڕاستەوخۆ بوویە.

– ئەرێ ب دیتنا ھەوە، كوردان مفا ژ نڤیسینێن رۆژھەلاتناسان ل دۆر كوردان وەرگرتینە؟

بێگۆمان، ھەر چەوا بیت و ب چ رەنگ بیت، خواندەڤانێن كوردان مفایەكێ مەزن یێ ژ وان نڤیسانان وەرگرتی. ژ كوردان دھێتە خواستن، كو مفایەكێ باش ژ رابردوویێ خۆ بزانن. ژ بەركو؛ یێ رابردوویێ خۆ نە زانیت و تێ شارەزا نەبیت، دێ یێ كۆرە بیت ل بەرامبەر سوبەھییا خۆ. خۆشبەختانە ئێك ژ وان پەرتووكێن من وەرگێران ب ناڤێ «دیرۆكا كوردستانێ،» كو ژ لایێ دەزگەھێ سپیرێز ڤە ھاتبوو چاپ كرن، دو جاران ھاتە چاپ و بەلاڤكرن. ئەڤ ب خۆ ژی نیشانەیەكا زیقە ل سەر وێ چەندێ، كو براستی ژی خواندەڤانێ كورد مەیل و خواست یا ل سەر دیرۆكێ و زانینا رابردوویێ خۆ ھەی. راستە، ھندەك جاران دھێتە گۆتن، كو جار جاران كورد رابردوویێ خۆ ژ بیر دكەن، كو ب راستی ژی ئەڤە كارەساتە. ئەركێ بیرئینانا كارەسات و دیرۆكا كوردان، ئەركێ رەوشەنبیرێن كوردە، كو دیرۆكێ تۆمار بكەن و پاشی شرۆڤە. ب دیتنا من رویدانێن دیرۆكی یێن كوردان ماددەیێن باشن بۆ رۆمانێ و نڤیسینا وێ.  چونكی؛ ئەو تشتێ ب پێنووسی بھێتە تۆماركرن ب تەفشی ناھێتە ژێبرن.

– تە بارا پتر زمانێ عەرەبی بۆ وەرگێرانا دیرۆكێ بكارئینایە، ئەرێ ئەڤ بابەتە چەند یێ گرنگە بۆ رەوشەنبیرییا دیرۆكی یا كوردان؟

– پەرتووكێن عەرەبی گەلەك كێم ب دەست من دكەفتن، دەمێ من دەست ب وەرگێرانا پەرتووكێن دیرۆكی كری، لەوما ژی من دخواست تشتەكێ گەلەك باش و بابەتی پێشكێشی خواندەڤانی بكەم. دەمێ من دەست ب وەرگێرانا پەرتووكا (میخاییل لازاریف)ی كری یا ب ناڤونیشان (كێشەیا كوردی 1917-1923ێ)، گەلەك داخوازی ل سەر ھاتە كرن. ئەڤێ پەرتووكێ ھند گرنگی پەیداكر، ھەتا ل سەر ئاستێ دەڤەرێ و د دەمێ شەرێ كەنداڤی دا رۆژناما «الشرق» یا لوبنانی رۆژێ لاپەرەك ژێ بەڵاڤ دكر. گەلەك دیرۆكنڤیس و سیاسەتمەداران ئەڤ پەرتووكە گەلەك ب بلندی نرخاند، ب تایبەت ژی ئەو بابەت و زانیاريیێن، كو تێدا ھاتین.

– ھەتا چ ڕادە نڤیسەرێن كورد ل ئێكەتییا سۆڤیەت شییان ھەبوون و ناسنامه‌يا خۆ یا نەتەوەیی بپارێزن؟

– ب دیتنا من؛ ل بەری نوكە كوردان و نڤیسەرێن كوردێن سۆڤیەتێ رۆلەكێ مەزن و كاریگەر ھەبوو د پاراستنا كەلتۆر و ناسناما نەتەوەیی یا كوردان دا و زمانێ كوردی. كورد ل گەلەك جھێن وەكی؛ ئەرمینیا، جۆرجییا، ئازربایجان و قەوقاسییا دژییان. بەلێ ل دەستپێكا ساڵێن سیھان ئەرمینیا بۆ ناڤەندا سەرەكی یا وەراڕا كەلتۆرێ كوردی ل ئێكەتییا سۆڤییەت. كۆمەكا رەوشەنبیرێن كورد دەست ب بزاڤ و خەباتێن خۆ یێن رەوشەنبیری و ئەدەبی كرن. وان گەلەك پەرتووكێن ئەدەبی، سیاسی و دیرۆكی ب كوردی بەڵاڤكرن. وان كارەكێ گەلەك مەزمن و ژ ھەژی بۆ زمان و ئەدەبێ كوردی كر، كو قەناتا كوردۆ ئێك ژ وان كەسان بوو. شاكرێ خودو و جەلیلێ جەلیل ژ رویێ دیرۆكی ڤە گەلەك ماددە كۆم كر و بەڵاڤ كرن، كەسێن دیتر یێن وەكی حاجییێ جندی و ئۆردیخانێ جەلیل ژ رویێ فلكلۆری ڤە و دیسان عەرەبێ شەمۆ و عەلی عەبدولرەحمان ژی شوینتلێن خۆ د نڤیسین و بەرھەڤكرنا رۆمانا كوردی دا ھێلان. ئەڤە ژ بلی وەشانا رادیۆیا ئێریڤانێ – پشكا كوردی، كو ب راستی ژی رۆلێ وێ جھێ رێز  تەقدیرەكا مەزنە د بابەتێ گەشەپێدانا زمان و كه‌لتۆرێ كوردی. سەرەڕای رۆژناما (ریا تازە)، كو ئەو ژی ب شێوەیەكێ گەلەك باش ژ لایێ خەلكێ كورد ڤە دھاتە خواندن.

– ھوین چەوا بزاڤ و خزمەتا نڤیسەرێن كورد د بیاڤێ كۆمكرنا فولكلۆر و ڤەكۆلینێن ئەدەبی دا د ھەڵسەنگینن؟

– گۆمان تێ دا نینە، كو ئەڤە پێنگاڤەكا گەلەك باشە و پێدڤییە دەستخۆشی ل وان ڤەكۆلەران بھێتە كرن یێن ب ئەركێ كۆمكرنا فولكلۆری و بەڵاڤكرنا وی ڕابووین.  بەلێ ب دیتنا من؛ ئەڤ ھێشتا یا كێمە و مە پێدڤی ب ھێشتا ھەیە. ئەڤە ژ بلی وێ چەندێ، كو پێدڤی یە ئەڤ ڤەكۆلینە ھەمی د ئەكادیمی بن. د خوازم، كو پشكەكا فولكلۆری ل زانكۆیا دھۆكێ ڤە ببیت. ھەتا د دەمێ خۆ دا، من رۆژەكێ ئەڤ داخوازییە گەھاند بوو بەرێز د. عسمەت محەمەد خالدی ژی (سەرۆكێ بەرێ یێ زانكۆیا دھۆكێ)، بەلێ مخابن ھەتا ئەڤرۆ ژی زانكۆیێن كوردستانێ ب تایبەت ژی یا دھۆكێ یا بێی پشكا فولكلۆری یە. ئەگەر كوردان تشتەك ھەبیت، فولكلۆرە. پێدڤی یە شانازیی پێ بھێتە برن. فولكلۆر د ژینگەھەكا نەخواندەڤان دا پەیدا دبیت، بەلێ ئەدەب د ژینگەھێن خواندەڤان دا پەیدا دبن. ژ بەر ڤێ چەندێ و چونكی؛ كورد مللەتەكێ بندەست و بێ دەولەت بوویە و نە قوتابخانە و نە ژی زانكۆ لێ ھەبووینە، لەوما ژی نەخواندەڤان مایە. ئەڤە ژی ئەگەرێ دەولەمەندییا وی یە ژ رویێ فولكلۆری ڤە. ژ لایەنێن بەرپرسیار دھێتە خواستن، كو دەرگەھەكی بۆ كۆمكرنا فولكلۆر و ڤەكۆلینێن كوردی ڤەكەن. ھەر وەكی ڤلادیمێر پرۆپ دبێژیت: «ئەدەبێ ئەورۆپی یێ ل پشتی رێنيسانسێ ھاتییە ئاڤاكرن، ھەمی ڤەرێژا فولكلۆری یە.

بيۆگرافيا د. عەبدی حاجی:

– ناڤێ دروست، عەبدی حاجی محەمەدە، ناسیار ب عەبدی حاجی.

– ئەو ژ دایكبوویێ ساڵا 1949ێ یە ژ مالباتەكا كوردپەروەر و رێنجبەر ل گوندێ تل شعیر (تێر شیر)ێ سەر ب باژێرێ قامشلۆڤە ل رۆژئاڤایێ كوردستانێ.

– ئەو وەكو زارۆكێن سەدان مالباتێن بجھ بھێلیت و بچیتە ئێكەتییا سۆڤیەت و ل زانكۆیا مۆسكۆ دەست ب خواندنا ئەدەبیاتێ دكەتن.

– ھەلگرێ باوەرناما ماستەرێ یە ل ساڵا 1977ێ و ل ساڵا 1982یێ ژی دكتۆرایێ د خوینیت.

– ل ساڵا 1982ێ د زڤڕیتە سووریێ.

دیتر یێن كورد، ژ ئەگەرێ نەبوونا ناسنامێ ژ خواندنێ دھێتە دەرئێخستن و نەچار دبیت ل قوتابخانەیا ئەھلی بخوینیت .

– ل ساڵا 1969ێ دبیتە قوتابی ل كولیژا یاسا ل باژێرێ دیمەشقێ.

– ژ بەر كاودانێن سیاسی نەچار دبیت سووریێ.

– ل ساڵا 1983ێ ب زۆری دھێتە ڤرێكرن بۆ لەشكەرییا نەچاری ھەتا ساڵا 1986ێ.

– ئەو ژ بەر ھەلویستێن خۆ یێن كوردایەتیێ ل ساڵا 1987ێ ژ ناڤەندێن خواندنێ دھێتە دەرئێخستن و وەكو وەرگێر كار دكەتن پاشی ل پەیمانگەھەكا فێركرنا زمانێ رۆسی و بەرھەڤركرنا قوتابیێن خواندنا بلند دبیتە وانەبیێژ.

– ل ساڵا 1992ێ د چیتە وەڵاتێ لیبیا و ل زانكۆیا تەڕابلوس دبیتە مامۆستا.

– ل ساڵا 2001ێ دھێتە باشوورێ كوردستانێ و ل باژێرێ دھۆكێ ئاكنجی دبیت.

– نوكە مامۆستایێ ئەدەبیاتێ یە ل كولیژا پەروەردا بنیات ل زانكۆیا دھۆكێ.

– پتر ژ 25 پەرتووكێن چاپكری ھەنە د بوارێن ئەدەب، دیرۆك و وەرگێرانا پەرتووكێن رۆژھەلاتناسان دا ب تایبەت یێن ل سەر دیرۆكا كورد و كوردستانێ ھاتینە نڤیسان.