گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
دیدار: مەتین
د. پەرویز جیهانی نڤیسەرێ کورد ل رۆژهەلاتێ کوردستانێ د دیدارەکێ دا ل گەل کۆڤارا مەتین بەحسێ قۆناغێن کار و ژیانا خۆ دکەت و ئاماژە ب ڤێ یەکێ دکەت، کو ل ناڤەندا سەلاحەدین ئەیوبی ل ئورمییێ گەلەک فشار ل سەر وی هەبووینە و ژ بەر ڤێ یەکێ ژی نەشییایە ل رۆژهەلاتێ کوردستانێ بمینیت و ژ نەچاری چوویە ئۆرۆپا، لێ بەردەوامی دایە خەباتا خۆ و شییایە چەندین بەرهەمان پێشکێشی پەرتووکخانا کوردی بکەت و دبێژیت هەتا زمانێ کوردی ل هەموو کوردستانێ نەبیتە زمانێ پەروەردێ وەکو پێدڤی پێش ناکەڤیت.
مامۆستا مە پێ خۆشە خواندەڤانێن مەتین زێدەتر وە ناس بکەن، هوون دشێن هندەک خوە بدەنە نییاسین؟
ئەز سالا ١٩٥٥ێ زایینی ل گوندێ بەلوسۆرا ژێرین د مالباتەکە ئەدەبدۆست و کوردپەروەر دا هاتمە دنێ. پشکا زۆر ژ کەسێن مالباتا مە میرزا و مەلا بوونە، کو یەک ژ وان باپیرێ من مەلا مەحموودێ میرزا جەهانگیرە، کو رێزدار کاک مەسعود بارزانی د پەرتووکا خوە یا ب ناڤێ بارزانی دا بەحسا وی دکەت.
من ل دبستان و زانینگەهێن باژارێن: خۆی، سەلماس ، ئورمییە ، زوریخ، مووش و میردینێ دا خواندنێن خوە قەداندینە و دوکتۆرایا خوە ل سەر زمان و ئەدەبیاتا کوردی ل زانینگەهێن مووش و بینگۆلێ وەرگرتییە.
ژ سالا ١٩٧٧ێ ڤە من دەست ب نڤیسینا ب کوردی کرییە و ژ بۆ گەلەک کۆڤارێن کوردی من بابەتێن تۆرەیی نڤیسینە. ل وارێن هەلبەست، کورتە چیڕۆک، رۆمان، لێکۆلینێن تۆرەیی و هەلبەستا زاڕۆکان دا خەبتیمە و نوکە زۆرتر دەما خوە ددم کلاسیکان. ل سەر کلاسیکێن کورمانجی، سۆرانی، هەورامی و فارسی خەبتیمە و دخەبتم. نها ژی مژویلی وەرگێڕانا کلاسیکێن فارسی بۆ کوردی مە. من چارینەیێن خەییام، دوبەیتی یێن باباتاهرێ هەمەدانی، خۆسرەو و شیرین و لەیلی و مەجنوونا نزامی یێ گەنجەیی وەرگێڕاندنە کورمانجی و دانە وەشاندنێ ژی. نوکە مژویلی وەرگێڕانا شاهنامەیا فردەوسی مە.
مامۆستا پەرویز وە ل رەوشەک زەحمەت دا ل ئورمیێ ب زمانێ کوردی د کۆڤارەکێ دا کار کرییە، ئەو چ کۆڤار بوو و چ ناڤەند بوو، هوون دشێن بەحسێ وی دەمی بۆ مە بکەن؟
راستە، بهارا سالا ١٩٨٥ێ بوو، من هینگا ل رادیۆیا کوردی یا تەهرانێ پشکا کورمانجی دا کار دکر. ئەز نڤیسکارێ دو بەرنامەیێن تۆرەیی: فەرهەنگا گەل و گولەگەشێن پاشەرۆژی بووم. مە بهیست، کو گۆڕ بهەشتی مامۆستا هێمن موکریانی هاتییە ئورمییێ و دخوازن کۆڤارەکە کوردی بوەشینن. من دەست ژ وی کارێ خوە کێشا و ئەز ژ تەهرانێ هاتم ئورمییێ و گەهشتم خزمەتا مامۆستا هێمن و ل دو گەشتا مە یا ل كوردستانێ، کو ژ ئورمییێ تا کرماشانێ ژ بۆ وەرگرتنا بیر و رایا نڤیسکار و تۆرەڤانێن کورد ڤەکێشا، مە کاری کو ل بهارا سالا ١٩٨٥ێ ل باژارێ ئورمییێ دا ب هاریکاری و تێکۆشینا کۆمەک ژ دلسۆزین زمان و تۆرەیا کوردی، وەشانخانا سەلاحەدین ئەییووبی دامەزرینن و یەکەمین کۆڤارا سروە بوەشینن. د وێ یەکەمین هژمارێ دا دو هەلبەستێن من هاتن وەشاندنێ. هەروەسا من کاری بۆ جارا یەکەم ل رۆژهەلاتێ کوردستانێ مەم و زینا خانی ل ناڤەندا وەشانخانەیا سەلاحەدین ئەییووبی دا بێی سانسۆر بوەشینم.
کۆڤارا سروە ب هەردو شیوەزارێن سۆرانی و کورمانجی دهاتە وەشاندنێ و سەرگۆتارا وێ ژی ب فارسی و سۆرانی بوو. سالا یەکەم کۆڤار دەمسالی بوو، واتە چار هەژمار ژێ هاتن وەشاندنێ، لێ ل دوو را بوو کۆڤارەکا مەهانە. چاوا کو جەنابێ تە ژی ئاماژە پێدایە، ئەم د رەوشەکە گەلەک ئاریشەدار و ب زۆر و زەحمەتی دا بوون. ئاستەنگی و گیرۆداری نە یەک و دو بوون. چەندین لایان دا ئەم ل ژێر گڤشک و تڤشکان دا بوون. لایەکێ رژیمێ دخواست ب دەستێ مە سیاسەتا خوە یا ل کوردستانێ دا پێش دا ببە و ژ هەبوونا کۆڤارەکە کوردی بۆ قازانجێن خوە یێن سیاسی وەجێ ژ مە ببە و یا دلێ خوە ب ناڤێ مە بێژن. لایەکی ژی پارتی یێن کوردی ل دژی مە رابوون. ئەم کەتبوون نیڤەکا نال و بزمالان/ مسماران. لێ ب رێزانی و بسپۆرییا مامۆستا هێمن ئەم ژ هەر دو ئاستەنگان ژی رزگار بوون. بریار هاتە گرتنێ د کۆڤارێ دا هیچ بابەتەک ل سەر سیاسەتێ نە ب قازانجا دەولەتێ و نە ژی ل دژی وێ بهێتە وەشاندنێ. تەنی کۆڤار کۆڤارەکا فەرهەنگی، ئەدەبی بە. ب وێ بریارێ بەراییکا وەشاندنا بابەتێن سیاسی هاتن گرتنێ و بەرپرسان نکارین بیر و هزرێن خوە یێن سیاسی ل سەر مە دا بسەپینن. پارتی یێن کوردی ژی پشتی وەشیانا چەند ژماران و دیتنا ناڤەڕۆکا کۆڤارێ نە تەنێ دەڤ ژ مە بەردان، بەلکو راگەهاندن کو کۆڤارا سروە و وەشانخانەیا سەلاحەدینێ ئەییووبی ل ژێر کارتێکرنێن خەبات و تێکۆشینێن وان دا هاتنە دامەزراندنێ. ئەو پارتی یێن کو د دەستپێکێ دا نەیارتی یا مە و دژایەتییا کۆڤارا مە دکرن، ل گەلەک بۆنە و جەشنان دا ژ بۆ مە نامە و کارتێن پیرۆزباهیێ دشاندن.
چ ئاستەنگی ل هەمبەر کارێ جەنابێ تە ل ئیرانێ هەبوو؟ ئایا ژ بەر کارێ تە وەکو نڤیسەر تو نەچار مایی ژ ئیرانێ دەرکەڤی؟
ژ بلی ئاریشەیێن مە یێن گشتی، ئاستەنگییێن، کو ژ بۆ پشکا کورمانجی چێ دکرن گەلەک بوون. مخابن پشتی وەفاتا مامۆستا هێمن د دەستەیا برێڤەبەراتییێ دا چەند کەس هەبوون، کو دژی هەبوونا شێوەزارێ کورمانجی بوون و نەدهیشتن بابەتێن ب کورمانجی د کۆڤارا سروە دا بوەشن. دگۆتن «کاکە زاراوەکەتان مردووە و نەماوە،» تەنێ رێ ددان بابەتێن فۆلکلۆرا کورمانجی د کۆڤارێ دا بوەشن. لێ پشتی گەلەک سەرئێشی و هاتنا هەیئەتان ل تەهرانێ را هێلان، کو ژ سەد رووپەلێن کۆڤارا سروە دەهـ رووپەل ب کورمانجی بێنە وەشاندنێ. ژ بەر کو ئەز تەنێ نڤیسکارێ کورمانجینڤیس ل وێ وەشانخانێ دا بووم، ل دوو را قانوونەک دەرینان، کو د هەر هژمارەک کۆڤارا سروە دا هەر نڤیسکارەک دکارە تەنێ یەک بابەتێ ب ناڤێ خوە بوەشینە. دروستە ل دەستپێکێ دا ئەز تەنێ وەک نڤیسکارێ کورمانجینڤیس د وەشانخانا سەلاحەدین ئەییووبی دا دخەبتیم، لێ ل دەرڤە ژی جار و بار هندەک کەسان ژ مە را بابەت دشاندن، ئەو ژی یان بابەتێن شاندی گەلەکی لاواز بوون و ب کارێ وەشاندنێ نەدهاتن، یان ژی داخوازا تەئلیفێ دکرن، کو نەدهاتە پەژراندنێ.
ژ بلێ وێ هندێ ل دوو را هەر بابەتا کو من دنڤیسی، راپۆرت ل سەر ددان. کێم بابەتەکە من هەبوو کو راپۆرتێ ل سەر نەدن. دبێژن کورمێ دارێ نە ژ دارێ بە، دار کورمی نابە/ زەوالا دارێ تونەیە. دو کەسێن کورمانج یەک ل رۆژهەلاتێ کوردستانێ و یەک ژی ل باشوور موسەلەتی سەرێ من کربوون. من هەر چی بوەشاندا دکرن ژێر زەڕەبینێ و خالەک پەیدا دکرن، کو بێهنا سیاسەتێ ژێ تێ یان دژی رژیمێ یان بیر و هزرێن مەزهەبی یە. ل داوییێ دا وە لێ هات، کو هەر بابەتا من د کۆڤارا سروە دا دوەشیا، ئەز دهاتم جەزاکرنێ و معاش/ دەستمزدا من دبڕین و گەلەک جاران مەهـ هەبوو کو نیڤێ دەستمزدا (مووچێ) من دبڕین. وسان لێ کرن، کو ئێدی مانا من ل رۆژهەلاتێ نە پێکان بوو. ئەو بوو کو پاییزا سالا ١٩٩٥ێ من کەس و کار و وار و وەلات و مال و ملکێن خوە هیشت و ئەز ب نەچاری ژ ئیرانێ دەرکەفتم.
ل دەرڤەیی وەلات چالاکیێن وە چاوا بووینە؟
چالاکییێن دەرڤەیی وەلاتی ژ بۆ کەسێن سەربخوە و نە ئەندامێ پارتییان پڕ دژوار ە. مخابن ب بەرچاڤکا هەموو پارتییێن کوردی ئەگەر تو ئەندامێ وان نەبی و تو بیر و هزرێن وان نەپەژرینی، تە خایین ددن ناساندنێ و تە ناپەژرینن. ئەز کەیفخۆشم، کو نەبوومە ئەندامێ هیچ پارتی و دەستە و گرۆپەکێ و من ب سەرێ خوە خەباتا خوە کرییە و هێ ژی بەردەوام دخەبتم.
وە هەتا نها چەند بەرهەم پێشکێشی پەرتووکخانا کوردی کرینە؟
من ل رۆژهەلاتێ کوردستانێ سێ پەرتووک وەشاندن: مەم و زین، نووبهار/ نووبارا بچووکان و فێربوونا رێنڤیسا کوردی ب هەردو شێوەیان، پەیام کۆمەلە کورتە چیڕۆک ل سویسرا وەشیا، ئاخ شلێرۆک ل سوێدێ وەشیا. هەزار ئاڤ، بلیجان و ئالۆلە ل وەشانێ دۆزێ ل ئستەنبۆلێ وەشیان. شرۆڤەیا مەم و زینا خانی، کو ئەز نێزیکی پێنج سالان ل سەر خەبتیمە، ب رێنڤیسا ئارامی سپیرێزێ ل دهۆکێ و ب لاتینی نووبهارێ ل ئستەنبۆلێ وەشاندنە. لێکۆلینا ل سەر لەیلا و مەجنوونا سەوادی و پەرتووکا براتییا قولنگ و روڤی ل وەشانێن سیتاڤ ل وانێ وەشیانە. شرۆڤە و لێکۆلینا ل سەر مەم و زینا هەورامی وەشانێ پەیوەندێ ل وانێ وەشاندییە.
وەرگێڕانێن من: چارینەیێن خەییام، دوبەیتی یێن بابا تاهر ، خۆسرەو و شیرین و لەیلا و مەجنوونا نزامی یێ گەنجەیی ژ لایێ وەشانخانەیا نووبهارێ ڤا هاتنە وەشاندنێ.
ئاستێ نڤیسین و ئەدەبیاتا کوردی هوون چاوا دبینن؟
ئاستا نڤیسین و ئەدەبیاتا کوردی رۆژ بۆ رۆژێ باش و باشتر دبە. لێ ب گشتی تا زمانەک نەبە زمانێ پەروەرشێ (پەروەردێ) وەکو پێدڤییە پێش ناکەڤە. دروستە هەبوونا ئینترنێتێ شۆرەشەکە مەزن د پێشدابرنا زمان و تۆرەیا گەلێن بێی دەولەت دا کرییە و رۆلەکا مەزن لەیستی یە. لێ ژ لایێ دی را ئەڤێ هندێ هندەک زرار ژی گەهاندییە زمانی. لەورا ژ بەر نەبوونا کۆنترۆلێ هەر کێ دەستێ وی گەهشتییە دەنگەبەرێن گشتی ب دلێ خوە ژ خوە را راست و چەوت بابەت وەشاندییە و دوەشینە. یان گەلەک شاشی ژ لایێ هندەک میدیایێن کوردی تێنە وەشاندنێ و ئەو شاشی وەکە میکرۆبەکێ بلاوی ناڤ گەل دبە. خوەزی ناڤەندەکە کۆنترۆلێ ژ بۆ ڤان تشتان هەبوویا.
چ ئاستەنگی ل هەمبەر کارێ نڤیسەرێن کورد ل دەرڤەیی وەلات هەنە؟
هەر نڤیسکارەک ب هەبوونا خوێنەران پێش دکەڤە. خوێنەر نەبە نڤیسکار دێ ژ کێ را بنڤیسە. ئاستەنگێن نڤیسکارێن دەرڤەیی وەلاتی یەک کێمبوون یان نەبوونا خوێنەرانە و یا دی ژی کێمبوونا دەمێ و نەبوونا ئیمکاناتانە. ژ بلی چەند وەلاتێن ئیسکاندیناوی یێ، کو پویتێ ب زمانێ پەنابەران ددن، د وەلاتێن دی دا هیچ یارمەتییەکە فەرهەنگی نادەن نڤیسکاران. هەر کەس دەبێ ژ بۆ ژیانا خوە بخەبتە. نڤیساکارەکی مە هەبوو هاژۆیێ تاکسییێ بوو، دگۆت ئەز د تاکسییێ دا پەرتووکان دنڤیسم. جا نزانم پەرتووکا، کو د تاکسییێ دا بێتە نڤیسینێ دێ پەرتووکەک چاوا بە؟! لێ دیسان دزڤڕم سەر بەرسڤا خوە یا پێش دا هەر نڤیسکارێ، کو نە ئەندامێ پارتییەکا کوردی بە، نکارە وسان، کو پێدڤییە خوێنەران ل دۆر خوە کۆم بکە.
بیۆگرافیا پەرویز جیهانی:
– سالا ١٩٥٥ ل گوندێ بەلەسۆرا سەر ب باژێرێ خۆیێ ل رۆژهەلاتێ کوردستانێ ژ داییک بوویە.
– قۆناغا سەرەتایی ل خوێ و سەلماسێ خواندیە.
– سالا ١٩٩٣ ل زانکۆیا پەیام نور ل ئورمیێ پشکا زمان و ئەدەبیاتا فارسی ب دووماهی ئینایە.
– ل سالا ١٩٧٥ هەتا ١٩٨١ ئانکۆ شەش سالان وەکو مامۆستا ل گوندێن سەر ب باژێرێ خوێ مامۆستا بوویە.
– سالێن ١٩٨٤-٨٨ ل رادیۆیێن کوردی یێن تەهران و ئورمییێ دا وەک نڤیسکار و بێژەرێن دو بەرنامەیێن فەرهەنگی کار کرییە.
– ل گەل مامۆستا هێمن موکریانی ناڤەندا سەلاحەدین ئەیوبی ل ئورمیێ دامەزراندیە و دەست ب وەشانا کۆڤارا سروە کریە و هەتا سالا ١٩٩٥ ل وێ ناڤەندێ کار کریە.
– ژ بەر هندەک ئاریشەیان نەچار مایە سالا ١٩٩٥ ژ رۆژهەلاتێ کوردستانێ دەرکەڤیت و ل وەلاتێ سویسرا وەکو پەنابەر بجه دبیت.
– سالێن ٢٠٠٢- ٢٠٠٥ ل زانستگەها زوریخێ ل فاکولتەیا فەلسەفێ پشکا رۆژهەلاتناسییێ دەست ب خواندنێ کرییە
– دوکتۆرایا خوە ل سەر زمان و ئەدەبیاتا کوردی ل زانینگەهێن مووش و بینگۆلێ وەرگرتییە.
– ل دوو را ل سالێن ٢٠١٣ – ٢٠١٦ چار سالان ل زانینگەها ئارتووکلوو ل باژارێ مێردینێ ل باکوورێ کوردستانێ وەک مامۆستایێ زمان و ئەدەبیاتا کوردی خەبتییە.
