جەڤەنگ د شعرا ئازاد دا

د. نعیم الیافي

وەرگێران ژ عەرەبی:  عارف حیتۆ

پشکا دویێ  و دویماهییێ

د رەوتا رۆمانسی دا، ل سەر ئاستێ تیۆری شاعران گرنگی ب جەڤەنگی ددا⁽¹²⁾ و ل سەر ئاستێ ب جهئینانێ دەربڕین ژ ناڤەرۆکێن خوە یێن هزری کرینە⁽¹³⁾. لێ هەبوونا هندەک پەیڤێن بەردەست و بکارئینانا وان، وەکو جەڤەنگ د ناڤ هندەک نموونەیان دا، ب تنێ نە بەسن، کو بێژین بکارئینانا شێوازی ئامرازەکێ شەنگستەییە ژ بۆ ئاڤاهی و هزرا هۆنەری. ئەگەر مە نەڤیا زێدەرۆییێ ل سەر ڤێ چەندێ بکەین، دێ بێژین، کو شاعرێ رۆمانسی، وەکو شاعرێ تەقلیدی جەڤەنگ بکار دئینان، داکو ئیشارەتێ بدەتە هندەک تشتان هەتا ئاستێ خویاکرنا وان، ئانکو ب دەلالەت و واتە یێن وان یێن فەرهەنگیی بکار دئینان، وەکو رێکەک د شێوازگەریێ دا کو هەڤبەندە ب ڕامانا دەستنیشانکری یا پەیڤێڤە، ل ڤێرە ئەم دکارین بێژین، کو ئەو د بکارئینانا خوە دا نەگەهشتییە ئاستێ هەڤبەندییان. د رەوتێ نوو دا، ئەڤ رەوشە هاتییە گوهۆڕین و ئاکاما وێ د هەر هەفت ساخلەت و تایبەتمەندی یێن بۆری دا خویا دبیت. بەری ئەم بگەهینە پێنگاڤا خوەیا داویێ و لێکۆلینا جەڤەنگێ گیاندار بکەین، کو د ناڤ تەرزێ خوە دا کار دکەت، ئەم نەچارین جەڤەنگێن بکارئینایی ژێکڤاڤێرین و جوداهی یێن د ناڤبەرا جەڤەنگێن رێبازا جەڤەنگیی و جەڤەنگێن وێژەیا جەڤەنگیی خویاکەین کو پڕانییا ڤەکۆلەران ئەڤ لایەنە یێ پشتگوھ هاڤێتی و ئاماژە پێ نەدایە.

ب دیتنا مە، رێبازا جەڤەنگیێ یان خواندنگەهەکا دیارکری، کو رێرەوەکا دیرۆکی هەیە، وەکو کارڤەدانەک بۆ ئاراستەیێ کەتواریی، فەلسەفەکا تایبەت ب خوەڤە هەیە و شێوازەکێ تایبەتێ دەربڕین و ئەداکردنێ هەیە. د کتێبا خوە دا (شعر د ناڤ هۆنەرێن جوان دا)، مە دید و بۆچوونێن وێ ب توخمێ مەزیقەیا شعرێ دابوو خویاکرن. ئوو مە گۆتبوو، کو کەتوار ب کێر وێ چەندێ ناهێت ببیتە دەستپێکەک بۆ هۆنەری، نموونە مەبەستە و جوانی ب تنێ بابەتە. زێدەباری ڤێ چەندێ ژی، ئەم دکارین بێژین؛ هۆنەرمەند د رێبازا جەڤەنگیێ دا؛ سەرەدەریێ ل گەل پەقینەرێ وەحیێ دکەت، وەکو جەڤەنگەک بۆ گەلەک تشتێن نە ب سەر روخسارێڤە، پاشی ب هەمی شیانێن خوە و ب هاریکاری یا دەنگ و رەنگ و قەبارە و مەزیقێ و هەر تشتەکێ دی دپەقینیت، کو دەربڕینێ ژ کووراتییا هەستێ بکەت. بۆ نموونە میناکێ ئەلندێ یان رۆژئاڤابوونێ جەڤەنگێ کۆمەکا پێلێن بێ سنوورێن هەست و وێنە و دەربڕینانە، هۆنەرمەندێ جەڤەنگیی ڤی میناکی ل گورەی حەزا خوە، ب هەمی شیانێن خوە دپەقینیت و ئاکاما میناکی دئێختە سەر چاڤی و گوها و هەموو هەستەوەرێن دی ژی. ب ڤێ چەندێ ژی، جەڤەنگ دبیتە کاکلکەک، کو کریار ل دۆر دزڤڕیت و هەموو تێن و ڤەژەن د بنگەهێ وێدا کۆم دبن و پاشی ئاراستەیەکێ دیارکریێ بەر ب نافڤە ب خوەڤە دگریت.

لێ وێژەیێ جەڤەنگیی نە وەسانە، ئەو تنێ شێوازەکە کۆمەکا ناڤەرۆکان ب خوەڤە دگریت، ب مەرجەکی، هەموو بابەت ژ کەتواری دەست پێ بکەن، ئانکو ژ سەربۆرێ دەست پێ دکەت و پاشی تشتەکێ بکار دئینیت، مینا جۆرێ روودانا شعری، دگەل هەستا وی یا رەسەن یا ئێکسان بیت و بۆ تشتەکێ دی دکەتە جەڤەنگ. دبیت ژی هەڤبەندییا د ناڤبەرا جەڤەنگی و جەڤەنگکری دا، هەڤبەندییەکا ئالوگۆر یان یا تێکهەلکێشاییا ئێکگرتی بیت- نە گرنگە- مادەم هەردوو لا د بیاڤێ وێ دیتنێ دا کار دکەن، کو جەڤەنگی هێزەکا گەلەنپەری هەیە و ژ بنگەهی دەردکەڤیت و بەر ب دەرڤەڤە دلڤیت. نەدوورە یەک ژ سەدەمێن هەرە گرنگێن هندەک ڤەکۆلەر پاڵداین، کو تێکهەلەیەکێ بێخنە د ناڤبەرا رێباز و وێژەیێ جەڤەنگی دا، پەیڤ ب خوە بیت، کو نەشیاینە بکارئینانێن وێ یێن گشتی و تایبەت ژ هەڤجودا کەن. بکارئینانێن گشتی ب دەلالەتێن جودا یێن د هەرسێ رەوتان دا؛ تەقلیدی و رۆمانسی و نووخواز، ئوو بکارئینانێن تایبەت، ب لڤینەکا دیارکری یا د دەم و جهەکێ دیارکری دا چوارچۆڤە دکەت. فەرە یا ئاشکرا بیت، ئەگەر مەرەما مە ب جەڤەنگیێ بنەمایەکێ گشتی بیت، هینگی مەخسەدا مە وێژەیێ جەڤەنگییە، لێ ئەگەر مەرەما مە بنەمایەکێ تایبەت بیت، هینگی ئەم د ناڤ سەرهەلدانەکا دیارکری دا چوارچۆڤە دکەین.

بەلێ پا هەڤبەندی یا جەڤەنگی ب وێنەیڤە چییە؟ یان ئاشکراتر بێژین، ئەرێ جەڤەنگ ب وێنەیەکێ هۆنەری دهێتە هژمارتن؟ ئەگەر وەسا بیت، پا چ هەڤبەندی ب تەرزێن دی یێن وێنەیانڤە هەیە؟ دبیت مە بەرسڤا ڤان پرسیاران دا بیت، دەمێ مە بڕیار دای، کو وێنە ژ هەر دەربڕینەکا هەلچوویی یا نەراستەوخۆ و نە فەرهەنگی پێک دهێت، ئوو مادەم ئەڤ بڕیارە ل سەر جەڤەنگی دچەسپیت، یا سروشتییە، کو شێوازەکێ وێنەیی بیت و ب موکمی ب شێوە یێن دیڤە یێ گرێدایی بیت. لێ ئەڤ بەرسڤە نە یا تەڤاڤە ژ بەر دو ئەگەران: یێ ئێکێ ئەوە، هەموو تەرزێن وێنەیی ل دەف هندەک ڤەکۆلەران ب تەرزێن جەڤەنگیی دهێنە دانان. یێ دووێ ژی ئەوە، کو د هندەک رەوشێن دیارکری دا جەڤەنگ ب خوە دبنە خواستە یان خواستە دبنە جەڤەنگ. ئەڤ هەردوو ئەگەرە بەرێ مە ددەنە وێ چەندێ، کو سروشتێ هەڤبەندییا د ناڤبەرا شێوازێ خواستەیی و شێوازێ جەڤەنگیی دا دەستنیشان بکەین و بزانین کا د چ ساتدا هەر ئێک جهێ یا دی دگریت. پاشی ب وێ دەلالەتا مە ژ بۆ پەیڤا جەڤەنگ هەلبژارتی، ما دبیت هەر وێنەیەکێ هۆنەری، وەکو جەڤەنگ ب هەژمێرین؟

ئەوا هەڤبەند ب خالا ئێکێڤە: ئاڤاهیێ شەنگستەییێ هەردووان ئێکە، کو ل سەر پێکڤە نووسیان و هەڤبەرکرنێ و ڤێکگەهشتنێ رادوەستیت، ب تەرکیز و کاکلدیتنێ دهێتە نیشاندان. ب پەیڤەکا دی، دشێین بێژین؛ هەر دەربڕینەکا خواستەیی یا تایبەتمەندییەکا جەڤەنگی هەبیت، ب بنگەهەکێ هەڤبەندی یێن بەهابەرز دهێتە دیتن. ژ بلی ئەڤا مە گۆتی، ژ هەڤجودانە. دووبەندی د پرۆسەیا خواستەیێ دا پتر ژ وی جەڤەنگی دهێتە پێشچاڤ، کو یەکەیەکا خوەسەرە و رەسەنایەتییەکا سەیر هەیە، ئوو ناکەفتە بن چ تێگەهێن دەرڤەیی یێن ئیعتباری. ئەگەر خواستە ژ بەر هەر کۆمکەرەکێ د ناڤبەرا وان دا یان بێی هەبوونا چ کۆمکەران و دوور ژ چییاتییا هەر ئێکێ ژ وان کا هەتا چ راددە ب کەتواری یان دەرووونیڤە گرێداییە، تنێ ڤەگوهاستنا سیفەتەکی بیت بۆ سیفەتکراوی، جەڤەنگ دیتنەکا پێکڤە نووسیاییە و ب راستەوخۆیی ژ کەتواری دەردکەڤیت⁽¹⁴⁾.  ئوو پشتبەستنێ ب دکار و داکۆکیێ دکەت، کو ژێوەر و تایبەتمەندێن جەڤەنگینە. هەروەسا دەمێ جودا ژ رێرەوی سەح دکەینێ، دێ جوداهیێ د ناڤبەرا هەردوویان دا بینین. رێرەو ئەو پیڤەرەیە، کو هەڤبەندی یێن د ناڤبەرا وان دا دپیڤیت. ل ڤیرە خواستە وەسا دهێتە دیتن، کو پەیڤەکە یان یەکەیەکە ل گورەی بەری خوە و پشتی خوە یا هاتییە چاندن و ئاماژە ب تێگەهەکێ دیارکری دکەت و دەربڕینێ ژێ دکەت. جەڤەنگ وەسا دهێتە وەسفکرن، کو کورێ رێرەوێیە و بابێ وێیە ژی- هەروەکو مە گۆتی– ئوو چ دەلالەتێن جەڤەنگی ب تەنا خوە نینن. هەردەمێ جەڤەنگ ژ رێرەوا خوە دەردکەڤیت دبیتە خواستە و ئێدی وەکو پشکەک ژ دەلالەتا گشتییا هەستا پێشبینکرنێ نا ڤەگەریت، ئانکو دەمێ ژ بۆ دەربراندنا هزرەکێ یان وەسفکرنا وێ یان ژی هەلگرتنا وێ، ب تەنا خوە دهێتە بکارئینان⁽¹⁵⁾.

بەلێ ئەوا هەڤبەند ب خالا دووێڤە: ئەم نەشێین هەر وێنەیەکێ هۆنەری ب جەڤەنگ دانێین، خۆ ئەگەر ب ووزەیەکا کاملان یا جەڤەنکیی ژی بارکری بیت یان ئەگەر یا مشتی ئیحا بیت و کۆمەکا دەلالەتان ژی ب خوەڤە بگریت. ئەوا وێنەی دکەتە جەڤەنگ، نە زۆری یا دەلالەت و واتەیان و شیانێن ئیحاکرنێ و ئاماژەدانێیە، لێ رەوشەکا تایبەتە، کو تەرزەکێ کاملان یێ سەربۆران هەبیت یان بۆنەوەرەکێ خوەسەر بیت و ژیانەکا کاملان هەبیت، بێی ل بەرچاڤ وەرگرتنا هەر پیڤەرەکێ عورفی ژ پیڤەرێن وێ. ئەگەر ئەم د ڤێ جوداهییا فەر نەگەهین، بێگومانە، کو دێ کەڤینە د ناڤ خەفکا شاشیێ دا و دێ سەرەدەرییا جەڤەنگی دگەل هەر وێنەیەکێ هۆنەری یێ جەڤەنگدار کەین. جەڤەنگ نە تنێ وێنەیەکە یان پەیڤەکە یان دەربڕینەکە دشێت هندەک راستی یێن گرنگ، دوور ژ رێرەوێن وێ بڤەگوهێزیت، لێ وێنەیەکێ ئازاد و گەلەک چڕ و خەستە، کو ب هووربینیەکا ورد هاتییە دارشتن، ئەگەر تشتەکی بەرهەڤ بکەت، دێ تشتەکێ جودا ژ هەر رێرەوەکا دیارکری بەرهەڤ کەت. ئوو مادەم ئامرازەکێ ڤەگوهاستنا بەرزترین بەها یێن شعرێیە، دێ ب رێڕەوا خوەڤە هەستدارتر و ئاکامدارتر بیت، ژ هەر رەنگەکێ دی ژ رەنگێن وێنەیان یان پەیڤان⁽¹⁶⁾.

ب ڤێ ژێکجوداکرنا د ناڤبەرا وێنەی و جەڤەنگی دا یان د ناڤبەرا وێنەیێ جەڤەنگدار و جەڤەنگیی ب خوە دا، ئوو شرۆڤەکرنا سروشتێ هەر ئێک ژ وان، ئەم دشێین وێ بۆچوونا (لویس) رەت بکەین، دەمێ گۆتی وێنەیێ هۆنەری گرنگترە ژ جەڤەنگی، چونکو رەنگڤەدانەکا بێ دوماهی و کۆمەکا دەلالەتان ب خوەڤە دگریت، لێ جەڤەنگ یەک پاڵپشت و یەک دەلالەتێ ب خوەڤە دگریت. ئەو دبێژیت⁽¹⁷⁾: «… وێنەیێ کوور بەروڤاژی جەڤەنگییە، چونکو جەڤەنگی ب تنێ ئێک دەلالەت هەیە، ئانکو ئاماژە ب یەک تشت ددەت، وەکو ژمارە (١) کو دەربڕینێ ژ یەکەیەکا ب تنێ دکەت، لێ وێنەیێ شعری ب کێمی دبیتە جەڤەنگەکێ بێگەرد، چونکو دکەفتە دبن پێل و لەرینەوە یێن دلینییا رێرەوێن خوەڤە، کو وە ل خواندەڤانی دکەت ل دویف سەربۆرا خوە یا کەسۆکی کارڤەدانێ دگەل بکەت…». بەلێ ب دیتنا مە ئەڤ تێکهەلکرنە چ ڕامان بۆ نینن، ژ بلی نە تێگەهشتنا دروست بۆ هەردو پێرینەیان و ووزەیا وان: وێنە و جەڤەنگی. هەروەکو مە گۆتی، سەرەرای هەڤپشکییا وان د سروشتێ بونیاتنانێ دا، لێ گەلەک ژێکجودانە. ئوو ئەگەر بیاڤێ هەڤبەرکرنا د ناڤبەرا هەردویان دا د توخیبێ فڕەڕامان و یەکگرتنێ دا بەرتەنگ بکەین، ئەوێن لویس بەحس ژێ دکەت، دێ بینین، کو جەڤەنگ (نە وێنەیێ هۆنەری) پتر دشێت هەڤبەندیان ب ئافرینیت و کوورتر لێ بکەت و دەلالەتێن هەمەجۆر و فڕە ئاماژە و ئیحایان چێکەت و ڤەرێژێن پەیڤێ بەلاڤکەت.

ئەگەر سەحکەینە بیاڤێ پراکتیزەکرنێ، دێ بینین کو شاعرێن نووخواز هژمارەکا زۆر ژ جەڤەنگان ل سەر شێوازێ وێژەیێ و گەلەک ب کێمی ل سەر رێبازا جەڤەنگی بکار ئیناینە، هندەک کۆمێن ئاشکرا و راستەوخۆ دبنە جهێ سەرنجراکێشانا مە، دبیت وەکو هندەک دەربڕینێن فەرهەنگی بن. بۆ نموونە دەمژمێر ب ڕامانا دەمی هاتییە (صلاح، حیجازی) و بازار ب ڕامانا ژیانێ هاتییە (جەڤەنگێ صلاح)، ل بەرانبەری وێ ژی مەیدان- گۆڕەپان هاتییە (جەڤەنگێ حیجازی). تڕێن- شەمەندەفڕ وەکو جەڤەنگێ جڤاکێ مرۆڤایەتیێ هاتییە بکار ئینان (جەڤەنگێ صلاح)، هەروەسا کەسێن سوار (صلاح، حیجازی) و گومبەد، کو ئاماژە ب قولاچ و ئیشکێن جهێ پەناگەھ و ژیانا مرۆڤی ددەن (حیجازی). ئوو بێدەنگی دەلالەتەکە ژبۆ مرنێ (صلاح).

بەرزەبوون (صلاح) و بنداڤ (صلاح و حیجازی) و باڵندە (صلاح و حیجازی)… و گەلەک جەڤەنگێن دی یێن راستەوخۆ، کو ب رێکا ڕامانێن فەرهەنگی یێن پەیڤێ هاتینە دانان یان هەوڵدانا ژ هەڤ نێزیکبوونێ بۆ کرییە، کو جەڤەنگ و جەڤەنگدار وەکو هەڤ بن یان نێزیکی هەڤ بن.

پشتی ڤان کۆمێن جەڤەنگان دێ هەمبەری هندەک جەڤەنگێن دی یێن گشتی و تایبەت بین، وەکو هژمارا حەفت و ڤەرێژێن وێ (صلاح و حیجازی)، کو د بنەرەتدا جەڤەنگەکێ ئایینی یێ پیرۆزە و هەموو ئایینێن هەمەجۆرێن بتپەرێسی و تەوحیدی داکۆکی ل سەر کرییە، ژ هەموویان پتر ژی قورئانا ئیسلامێ و فەرموودەیێن پێغەمبەری. ئوو تەتار جەڤەنگێ هەر داگیرکەر و خوینرێژەکییە (صلاح)، رەشاتیی = خەمگینی (صلاح)، دەریا = دووری (صلاح)، سیندباد = گەریدەیێ ئەرێنی (صلاح)، باب = خودا یان خوداڤەند (صلاح)، ئوو سیبەر (صلاح و حیجازی) و خاچدان (صلاح) و مەسیح (صلاح) و دەریاڤان (صلاح) و چیا (صلاح)….. هتد.

د ناڤ ڤان هەموو جەڤەنگان دا، جەڤەنگێ دیوار یان پەرجانی دەردکەڤیت، کو ئەحمەد عەبدلموعتی حیجازی داکۆکیێ ل سەر دکەت و ب مشەیی بکار دئینیت، ژ بکارئینانێن وی یێن هەمەجۆر خویایە، کو جارەکێ ب مەرەما تەلار بکار دئینیت و جارەکا دی ب مەرەما زیندانێ و جارەکێ ب مەرەما پەرجانی بکار دئینیت، ئانکو مەرەم پێ بەربەستە یان ئەو سکرە یێ د ناڤبەرا دو بەها یێن هەڤدژ دا، کو بەهایێ ئێکێ خێرە و یا دووێ ژی خرابییە، ئەو بیاڤە یێ د ناڤبەرا هەژاری و دەولەمەندیێ دا، د ناڤبەرا ئازادیێ و کۆلەتیێ دا، د ناڤبەرا مرنێ و ژیانێ دا…. ب ڤێ رەوشێ ژی وە ل کاراکتەرێن مرۆڤایەتیێ دکەت، کو هەردەم د ناڤ سنوورەکێ دیارکری دا بن، چەند هەوڵ بدەت، کو ژ ئێکگرتنا وان دەرباز ببیت، بوغومینەکا رکۆیی دکەفتە درێکێ دا و ناهێلیت بگەهتە ئارمانجا خوە. هندەک ڤەکۆلەر وەسا هزر دکەن کو ئەڤە جەڤەنکەکێ تایبەتە ، لێ ب لێنێرینەکا تێخواندنیێ بۆ رێکێن بکارئینانا ڤی جەڤەنگی، ل دەف گەلەک نڤیسەران، هەر ژ سەردەمێ فروست (ل دەستپێکا ڤی چەرخی) و هەتا نۆکە، دێ بینین، کو جەڤەنگەکێ گشتیێ کۆمێیە و گەلەک یێ دوورە، کو ب دەلالەتێن پێشین داخبار ببیت.

دبیت باشتر بیت، ل شوینا بەحسی تایبەتمەندی یێن وێ بکەین، سەحکەینە کۆما وان تێبینی یێن تێدا دبینین. تێبینییا ئێکێ دەلالەتا وێ یا حەرفییە، کو ژێ چێبووی، ساخلەتەکە ژ ساخلەتێن نێزێکی پەیڤێ، پشتبەستنێ ب مشەیی یا بکارئینانێ یان نیاسین و پێناسەیا وێ دکەت. ئەڤ دیاردەیە گەلەک ب کێمی دەردکەڤیت، کو د هەمان دەم دا پێرینە (ئامراز- وسیلة) و ئارمانج بیت. تێبینییا دووێ پرسا ڤەحەواندنا دەرڤەیی یا جەڤەنگییە، کو هەمەجۆری و دەولەمەندییا دەلالەتان پێ ژ دەستددەت، وەسا بچووک دکەت، کو مەرەم پێ خوەییێ وێ ب خوە بیت و وەسا نیشا ددەت، کو تەنەکێ بیانیێ سەربۆرێیە یان ل سەر هاتییە حەشۆکرن یان ژی پارچەیەکە ژ رستنا وی. د ڤان هەموو حالەتان دا وەرگر وە هەست پێ دکەت، کو دووراتییەک د ناڤبەرا جەڤەنگی و تەرزێ ویدا هەیە. تێبینییا سیێ پرسا دووبارەکرنێیە، بێگومانە دووبارەکرنا جەڤەنگی ب هەمان دەلالەتێ، چ ل سەر ئاستێ کەسۆکی یان گشتی بیت، وێ ژ جەڤەنگیتیێ دوور دکەت و پتر بەر ب تایبەتمەندییا ئیحایێڤە دچیت و وێ ژ ڕامانا فەرهەنگییا راستەوخۆ نێزیک دکەت. ئەم دێ د گرنگی و بەهایێ ڤێ تێبینیێ گەهین، ئەگەر وان جارێن جەڤەنگ تێدا هاتییە بکار ئینان بهەژمێرین (ل دەف حیجازی دگەهتە ٢٥ جاران). ئوو هەردەمێ جەڤەنگ ب ڤی شێوەیێ دووبارەکری و بێزارکەر هاتە بکارئینان، دێ تۆشی هشکییەکا نەخواستی بیت، نەدوورە ژی هەموو جەڤەنگێن بکارئینایی تۆشی هەمان هشکاتییا نەخواستی ببن. ئەم وەسا هزر دکەین، کو هەڤتەریبی و هەماهەنگییا ڤان هەرسێ تێبینییان ل سەر جەڤەنگی دێ بنە رێگر، کو ئەو جەڤەنگە ببیتە جەڤەنگەکێ راستەقینە یان ببیتە بنسترەک ژ بۆ ئاڤاهیێ جەڤەنگی. ب ڤێ چەندێ ژی، دێ کەتە میناکەکێ تاکێ خواستەیی (وەرگرتی) یێ ڤەدەر ژ ووزەیا داهێنانێ و دێ شیانێن خوە یێن چێکرن و بەڵاڤکرنا ڤەرێژ و سیبەرا پەیڤێ ژ دەستدەت.

مە گۆت بوو، کو جەڤەنگێ تاک چ بهایێ خوە نینە، هەموو بهایێ جەڤەنگی د ناڤ تەرزێ ویدایە. ژ بۆ پەژراندنا ڤێ هزرێ ژی، دێ بەرەف لێکۆلینا جەڤەنگێ سەربۆرێ یان جەڤەنگێ دیتنێڤە چین، ئوو دێ هەلبەستا (زارۆک) یا عەبدلصەبوور کەینە ئێکەمین نموونەیا هەڵبژارتی:

کا بێژە من… ئەرێ ئەو مر؟!

دەستکە لەمزێن وی! دەستکە روویێ وی

ئەڤ گەشاتییا چریسک ژێ دچن

هێشتا هندەک تیشک ژێ ماینە ل سەر چاڤێن وی

ئەڤە تبلێن وی یێن زراڤن

ئەڤە بسکێن وی یێن درێژن

ئەڤ هەناسا د سینگێ وی یێ گولگولیدا درەجفیت

مینا داوی ئاوازێیە…

ژ میوزیکژەنەکێ خەوێ گرتی ل شەڤا داویێ

ئەوا هە ژی ئەنیا وی یا هێژا و کوبار

هەر یا سپییە و کەف ل سەر پێلێن وێ دبرسقیت

کا بێژە من.. ئەرێ ئەو مر؟

ئەز بێکەس و ب تنێ مام.

*****

ژ من پرسیارکر: چ دەمە؟ ما بۆ ئێڤار؟

ئەرێ دێ چی؟

مە نەهێلا هەتا سپێدێ هەر بئێشیت

ما بۆچییە ببیتە سپێدە، ژیانێ بۆ نازڤڕینیت.

*****

چریسکەکا دۆماهیێ ژ چاڤێن وی یێن هویر ڤەپەشی و

هاتە سۆتن

من ئاخ دیت یا بەڵاڤە دبیت، ل سەر روویێ وی

خودێوو! ل سەر سینگی و ل سەر زەندان

ئوو میوزیکژەنێ داکەفتی نڤست و داوی ئاواز

د بێدەنگییا مەزندا مر…

*****

من پرسیارکر: ئەرێ ما مر؟…

بەلێ، دێ بۆ گریم، ئەم ب هەڤرا دێ بۆ گرین

بوغومیم و مژیلانک نەلەرزین

رابوومەڤە مت و مەلویل، پاشی من ئەڤ دەرە ڤەکر

ل پشت دەرگەهی من ل تە دنێڕی،

تو ب پەییسکێن هاتنەخوارێڤە شکەستی بووی

راوەستام و هندەک گەشاتی زڤڕاندە د چاڤێن تە دا

دا دەستکەیێ، یان چاڤێن وی دانییە سەرێک، یان تێبفوکری

نە، دەست نەکەیێ

ئەڤ زارۆکێ کورێ ساڵێن خوینەلۆ و رویس ژ خۆشیێ

خۆشییا منە

دەست نەکەیێ!

من ئەو کرە دسینگێ خوە دا و نڤست

سەرێ وی دانا سەر دلێ شکەستی و

تربا وی ب خوینا خوە ئاڤ دا

پەراسوویێن خوە ژبۆ گۆڕی کرنە دیوار

ئوو مژیلانک کرنە شەمالکێن رۆناهیێ

دا تەمەنێ من یێ کێم و هشک سەرا بدەت.

*****

ئێکەمین ئاماژە یا جەڤەنگی د ڤێرەدا، دەلالەتەکا دووانییە، ژ لایەکیڤە زارۆک جەڤەنگێ ئەڤینیێیە و ژ لایەکێ دیڤە ژی مەرەم پێ خوەییێ وی ب خوەیە. ئەڤ هەردوو ڕامانە ب هەڤتەریبی دگەل هەڤ دمەشن، خۆ ئەگەر ڕامانا جەڤەنگییا ئێکێ ستوونا سەربۆرێ بیت و ژ بەر وێ ئاڤاهیێ دەقی هاتبیتە دانان. ڤی سروشتێ دووانیێ یان دووانیزمێ هندەک ڤەکۆلەر ئێخستینە د ناڤ خەفکێن خوەدا، هەروەکو مستەفا ناصیف  گۆتی کو زارۆک کورێ هۆنەرمەندییە و هەڤبەرکرنەک د ناڤبەرا پێگۆتنا وی و پێگۆتنا (ئیبن رومی) ب کورێ خوە کرییە. ئەم وەسا هزر دکەین، کو ئەڤە تێگەهشتنەکا چەوتە بۆ جەڤەنگی و دبیت ئەم بشێین خوە ژ دەلالەتا ئێکانە یا جەڤەنگی رزگار کەین و بەر ب هندەک دەلالەتێن دیڤە بچین. لێ د راستی دا ئەڤە ساخلەتەکێ دییە ژ ساخلەتێن ناڤگینییا نوو، کو ل دەف کەسەکی ڕامانەکێ ددەت و ل دەف کەسەکێ دی ڕامانەکا دی ددەت. لێ هەرچەوا بیت، فەرە ژ خوەییێ جەڤەنگی دەست پێ بکەت، نەمازە هەلبەست ب خوە وەکو رێبەرەکێ ئاراستەکارە ژ بۆ گەهشتنا دەلالەتا حەرفییا پەیڤێ یان جەڤەنگی، ژ لایەکێ دیڤە ژی کار دکەت، ژ بۆ گەهشتنا دەلالەتێن هەمەجۆرێن د ناڤ خوەییێ جەڤەنگی دا. هەلبەستا عەبدلصەبوور د ڤی بیاڤی دا چ تەخسیری نەکرییە، دوو پارچە (پارچەیا دویێ و دەستپێکا پارچەیا چوارێ) داکۆکیێ ل سەر جەڤەنگییا دەقی دکەن و جیهانەکێ ژ سەربۆرا وی دروست دکەن، کو شەنگستەیێ وێ بەرهنگارییا ماددییەتا بەرهەستە و سەمت و ئاراستە یا وێ هزرکرنەکا رویتە. ئوو ئەڤەیە تایبەتمەندییا جەڤەنگییا سیێ، کو بەرجەستەکرنەکا بەرهەست و بەرچاڤە، ژ لایەکێ دیڤە ژی داماڵینا هەلچوونێیە. ب ڕامانەکا دی، ئەم دکارین بێژین؛ ئەڤە داماڵینا چەواتیێیە ب بەرجەستەکرنێ یان ب سەربۆرا تایبەت دەست پێ دکەت، ئەوا ئارێشەیەکا دیارکری هەیی و ب رەهاییێ یان ب سەربۆرا گشتی ب دوماهیک دهێت، کو ئارێشەیەکا مرۆڤایەتی یا بەردەوامە. ئوو ب رێکا تێکهەلکرنا هەردوو سەربۆرێن تایبەت و گشتی یان هەبوونا شیانێن خوەلێدانا سەربۆرا ئێکێ، داکو پێ بگەهتە سەربۆرا دویێ، جەڤەنگێ راستەقینە دهێتە ئافراندن، تا راددەیەکی هندەک هەستپێکرنێن فەلسەفی ژی ب خوەڤە دگریت. راستە ئەڤ هەستپێکرنە یا ساڤا و بچووکە، هەتا نۆکە نەشیایە ب شێوەیەکێ بەرچاڤ ب خوەڤە بگریت، لێ هەستپێکرنا ئێکێ یا بەرچاڤە و بیاڤەکێ باش ب خوەڤە دگریت و ب بەردەوامی بەر ب پێشکەفتن و کووراتیێڤە دچیت.

ئەم ب دەلالەتێن گشتی د دەقی دگەهین، کو کۆمەکا جەڤەنگێن لاوەکی ب خوەڤە دگریت و ئاماژە ب سەربۆرا ناڤەند ددەت (کاکلکا بابەتی) و بەرەف وێڤە دچیت، جەڤەنگێ گشتی یان یێ کاکلک د هەلبەستا مە دا زارۆکە یان ئەڤینییەکا نوو زاییە، بەری گەشە بکەت و ب بەر بکەڤیت یێ مری، هەموو جەڤەنگێن دی یێن لاوەکی مینا تیرۆژکا ژێ دپەشن و وەکو سۆتنگەهێ د ناڤ کاکلکا ویدا خرڤە دبن، چ نێزیکی دەلالەتێن حەرفی یان خواستەیی بن، مینا جەڤەنگێن پارچە یێن ئێکێ و سیێ و دووماهییا چوارێ، کو هەموو جەڤەنگ ئاماژە ب مرنا زارۆکەکێ راستەقینە ددەن. ب هەمان شێوە ژی ئەو جەڤەنگێن نێزیکی دەلالەتێن نەراستەوخۆ دبن، وەکو وان جەڤەنگێن مایی یێن ئاماژە ب تشتەکێ دی ددەن، ئانکو مەرەم پێ ئەو نینە ئەوا هاتییە گۆتن. هەردو تەرزێن جەڤەنگان (ئەگەر ئەڤ پۆلێنکرنە یا دروست بیت) د چوارچۆڤێ تەرز و رێرەوا خوەدا کار دکەن، چونکو هەردوو جۆر ل دوماهیێ دگەهنە بیاڤەکێ ئاماژەپێدایی و مەرەمدار ژ سەربۆرێ. جوداهییا د ناڤبەرا جەڤەنگێ وەزیفی و جەڤەنگێ نەوەزیفی ئەوە، یێ ئێکێ دیتنەکا ئێکگرتی ددەتە دەقی یان هاریکارییا چێکرنا ڤێ دیتنێ دکەت، لێ جۆرێ دووێ وێ دیتنا ئێکگرتی پرت پرت دکەت، تا راددەیێ ژێکدووریێ و هەڤدژیێ. ئەم دکارین ڤێ جوداهیێ ب ئاشکرایی ببینین، هەکو ڤێ هەلبەستا عەبدلصەبوور دگەل هەلبەستا شەوقی ل سەر ئەبیلهۆل هەڤبەر دکەین، کو مە د رێرەوا تەقلیدی دا بەحس کربوو. د وی بابەتی دا ئەم گەهشتبووینە وێ چەندێ، کو گرنگترین ساخلەتێن میناکان هەڤدژییە، چونکو ئەبولهۆل د هزرا شاعری دا نە کەسایەتییەکا کاملانە د خوەییێ خوەدا، ئەڤجا ل ڤێرە دێ گەهینە وێ چەندێ، گرنگترین ساخلەتێن جەڤەنگێن لاوەکی پێکڤەنووسیان و هەڤتەمامکرنە، چونکو زارۆک یان ئەڤینی د هزرا شاعری دا (عەبدلصەبوور) دەربڕینێ ژ کەسایەتییەکا کاملان و جودا دکەت، کو د خوەییێ خوە دا هاتییە ئاڤاکرن. ئەڤ جوداهییە نە تنێ د سروشتێ زوهنیێ هەردوو شاعران دا یان د رێرەوا شعرییا هەردوو شاعراندایە، لێ بۆ وێ چەندێ ژی دزڤریت، کو شاعرێ کەڤن تنێ ئەو بۆیەرە خرڤەدکرن یێن دهاتنە پێش چاڤێن وی، لێ ئەرکێ شاعرێ نوو قورستر و ب زەحمەتترە، چونکو فەرە دەلالەتەکا گشتییا ئێکگرتی و مرۆڤایەتیێ ژی ژ پێکڤەگرێدانا بۆیەران ب ئافرینیت.

سەرەرای داکۆکییا مە ل سەر لایەنێن نەراستەوخۆ یێن وێنە یێن دەقی، لێ فەرە ماندلا نەکەین، کو جەڤەنگێ بکارئینایی (چ ب شێوەیەکێ پرت پرت یان گەلەنپەری بیت) ئەو ووزەیا بارکری ب ئیحایێ و فڕە دەلالەت و هەمەجۆرییا ڕامانان نینە، وەکو هەر جەڤەنکەکێ دی یێ فڕە واتە و ڤەڕێژ، چونکو ئێک ژ دووانە: یان جەڤەنگە یان نەجەڤەنگە. د هەردو حالەتان دا یەک تشت دبێژیت، ئەو ژی مرنە (چ ئەڤینی بیت یان زارۆک بیت). ژ بلی ڤێ چەندێ، چ تشت نینە و چ ڤەڕێژێن دی ل پشت پەیڤان نینن. ئەڤە ژی بۆ کۆمەکا هۆکاران ڤەدگەڕیت، یەک ژ وان هۆکاران ئەوە، کو جەڤەنگ پتر نێزیکی بەرهەمێ هۆشیاریێیە، کو شاعری پاڵددەت ژبۆ ڤالیکیکرنا سەربۆرێ و پارانەوەکرنا ب هندەک ئامرازان، هەمان ژێوەر و ساخلەت هەنە، هۆکارێ دووێ ئەوە، پێداچوونا وی جارەکێ ب هزرکرنەکا هەبووییە و جارەکا دی ب خواستەییێیە، هەردوو پێداچوون پێشکێشکرنە ژ بۆ هزرا جەڤەنگیێ، لێ نەجەڤەنگن. هۆکارێ سیێ ژی ئەوە، جەڤەنگ (ژ چ جۆر بیت) هندەک مژداریێ ب خوەڤە دگریت، کو دکەڤیتە د ناڤ هەڤسۆزییا هەستکرنا ب پێشبینێڤە، نە ژ بۆ بیانیکرنێ و تێکدانا ڕامانێیە، بەلکو ژ بۆ ئاشکراکرنێیە.

مە هەلبەستا عەبدلصەبوور ژ بۆ خویاکرنا شێوازێ بکارئینانا جەڤەنگی د شعرا ئازاد دا هەلبژارت، لێ هەلبەستا حیجازی (خەونا شەڤەکا ڤالا) نموونەیەکا جودایە و هەژی هەلبژارتنێیە:

ئەی کورسیکێن بێدەنگ

بلڤلڤن… شەڤا مە یا نوویە

نە وەک شەڤێن مە یێن بۆری

شەڤا مە درێژە و رەونەقدارە

ئەڤ دیوارە پاشڤە دزڤڕن

ژبۆ ستێرەکا گەڕیدە

ژبۆ هاڤینا ب هەناسەیا گولان دێ هێت

وە هەست پێ دکەم..

سەردانەرەک دێ رێکێ بۆ من بڕیت و

ئەگەر پشتی کاژێرەکێ، ئەو نەگەهشت

دێ ڤی جهی هێلم و چم.

*****

دوهی تەیرێ ئەڤینیێ.. سەرا من دا

شاپەڕێن وی د کەسک بوون

ما ئەوا دبێژم نەراستە؟

شاپەڕێن وی د کەسکن و

ب خۆناڤێ د تەڕکرینە

ما ئەوا دبێژم نەراستە؟

ل ڤێرە راوەستا

ل سەر هەمی ماڵێن گەڕەکێ گەڕیا و پێچدا

ب دویفڤە بووم و دلێ من د رەجفی

هەتاکو ل ڤێرە راوەستای

ل سەر ڤی چقێ بەر ب مەڤە و ل دۆر مە دهژیێت

پشتی دمێ خوە د شنەبایان هەلاندی و

ئەو رازا وێ دڤیا راز بیت، ڤەگەڕاندی

ب دەنگەکی گۆت، پێخۆش بوو، کو ئەز ب تنێ یێ دبهیسم

«ئەی بەختەوەر

من گۆتنەک یا بۆ تە هەی،

ژ ماڵەکا دوور یا هەلگرتی و بۆ تە ئینای

خاتوونا من… تورینەکە، ب رۆژێ هەر گولان ئاڤددەت

ل ئێڤاری ژی، ب رەخڤە د روینیت یا وەستیای

هەکو بەرهەمچن ماندی دبن

دادکەڤنە بەر سها دیواری کەرخی

ما تو د وێرێ را نەبۆری؟

من گۆت.. بەلێ، رۆژێ دووجا د بەر را دبۆرم

دگەل ئەلندێ و ل ئێڤاران!

گۆت: دلشادۆ…

خاتوونا من تو یێ دیتی و یا بشکوڕی

ئەرێ تە دیت، هەکو لێڤێن وێ یێن جوان د گرنژین؟

من گۆت.. بەلێ!

گۆت: دێ تشتەکی بۆ تە بێژم، نهێنییە؟!

من گۆت.. بێژە ئەز ب تنێمە

من کەس نینە ژ بلی کتێبان هەڤاڵ بیت

گۆت: سوبەهی چاڤەڕێ بە!»

*****

پشتی بێدەنگییەکا نەدرێژبوویی

ئەو باڵندێ کەسک فڕی

لێ ئەو چقێ جوان و سێربەند هەر د هژیا…

هەروەکو ئەو ژ سەر نەفڕی و بەرزە نەبووی

هەروەکو ستێرەک ڤەشارتی ل دۆر من کورکبووی

هەروەکو ئەز هەست ب سەفەرا خۆناڤێ دکەم

د ناڤ دەمارێن گولان دا چووی…

هەروەکو دارەک بچووکم ژ داران و باران تێچووی

خەونا بەرهەمی دناخی دا دتفقیت

ئوو گرێ یێن رازان ڤەبوون

پشتی زارۆکینییەک درێژ، پشتی بەندەمانیێ!

*****

ئەی کورسیکێن بێدەنگ و هەر د بێدەنگ

هێشتا کتێب…

وەک گرەکی ل سەر رفاتکان هشک و بێ گول!

جیهانا جوان تێدا کۆمەک هەڤۆکانە؟

شەڤ تێدا مرییە، بێ هەست و هۆش!

لێ ئەم رێکا خوە پێ د بڕین

ئوو هەکو ئەم ژێ بێزار د بین، باڵندە د هێنە خەونا مە

ب پستەپستینی دبێژن: سوبە.. سوبە!

لێ هەڕۆ سپێدە دبۆریت و ئێڤاری دهێت

نە چ خۆناڤە و

نە هەڤبین!!

*****

داکو بشێین دەلالەتێن جەڤەنگی یێن ڤێ هەلبەستێ بزانین، نەچارین پەنایێ بۆ هندەک پێزانینێن شرۆڤەکارییا دەروونی ببەین، ب نەمازەیی ژی جەڤەنگێن سێکسیی، کو د خەونێدا میناک و ڕامانێن هەمەجۆر ب خوەڤە دگریت. پاشی دێ هەوڵدەین وان کەلێنێن هەیی (ئەگەر هەبن) ب هندەک شرۆڤەکرنێن نە دوور ژ خوەییێ وان ب خوە پڕکەین. ئەگەر مە ئەڤە کر، دێ ب سەر ڤێ لیستێ هەلبین:

ستێر= دلبەر، کوما گولان= ئەندامێن سێکسیی، تەیرێ ئەڤینیێ= ئەڤینی یان دلبەر، رەنگێ کەسک= هیڤی و تەڕاتیی، خوناڤ= باران= ئاڤ= ب پیت و پیتاندن (الخصب و الخصوبة)، چقێ دارێ= دار= نێرینەیێ زەلامی، دیوار= تەلار، بەرهەم= کورپە، زارۆکینی= کچینی (البکارة) ب ڕامانا پاقژی و بێگەردی (زارۆکا کچ جەڤەنگێ ئەندامێ زاوزێیە ل دەف فرویدی)….. ئوو ژبەرکو دەق یان جەڤەنگ د بنەرەت دا پشتبەستنێ ب خەونێ دکەت، لەوا ل ڤێرە لڤین و دەلالەتێن هەردووان ئێکن، یا ئێکێ هەردو تا راددەیەکێ زۆر ب میناکێن دیتی دەردکەڤن. یا دووێ ژی هەردو بێ سەمتن، ئانکو هزران ڤەدگوهێزن و دکەنە هەلوەسە، کو نە تنێ تەصەورکرنە، بەلکو هندەک سەربۆرێن دەروونی یێن تێکهەلکری و ڤالانە ژ هەر رێرەوییەکا بابەتییا بەرهۆز. یا سیێ ژی هەردو دکەڤنە د بن هندەک یاسا یێن نەزانستیڤە، کو ژ شێوازێ بکارئینانا وان، د رێرەوەکا تایبەت دا دەردکەڤن.

پشتی ئەڤا گۆتیی، ئەگەر مە ڤیا خەونێ یان جەڤەنگی شرۆڤەکەین، کو هەردو ئێکن، ئەم دکارین بێژین، کو پەهلەوان د دەستپێکا نڤستنا خوە دا حەز دکەت، شەڤا وی یا گەش و خۆش و تەنا بیت، نەوەکو شەڤێن بێدەنگ و هشکێن بۆری بیت، هەست دکەت، کو کەسەک رێکێ لێ دگریت و پاشی ل هەمبەری وی رادوەستێت و خەون دەست پێ دکەت. ل ڤێرە دوهی ڕامانا رابردووی نادەت، لێ ڕامانا نۆکە ددەت، کو ب رێکا مەژیێ ڤەشارتییا هاتییە ڤەگوهاستن، چونکو سانسۆر/ چاڤدێر رابردووی سزا نادەت هەروەکو هەنۆکەییێ سزا ددەت. ئەڤجا ئەو دلبەرا جڤاکی نەهێلای بگەهیتێ، دێ هێت و دێ ل دۆر گەرەکێ زڤریت و دێ ژ خەوندیتەری نێزیک بیت. باڵندە و دوتمیر و دلبەر هندەک جەڤەنگێن هەمەجۆرن دهێنە هەلبژارتن، کو ناڤەرۆکەکا دیارکری یان دەلالەتەکێ بۆ رەسم کەن. ئەڤەیە ساخلەتێ (ڤەگوهاستنێ) د خەونێ دا، پشتی دەمەکێ کورت پێژنا دلبەرێ دێ بەرزە بیت و پەهلەوان دێ تێر بیت و دێ وەسا هزر کەت، کو یێ گەهشتییە مرادا خوە. لێ دەمێ ژ خەو هشیار دبیت و ڤەدگەڕیتەڤە سەر هۆشێ خوە، دێ بینیت، کو هەر یێ ل سەر وێ کورسیکا هشک و بێدەنگ، ئەو جیهانا جوان و خۆش، کو د هشیارییا خوە دا د ناڤ کتێبان دا ژیای و حەزکری مومارەسە بکەت، ژ نشکەکێڤە دێ بینیت یا هشک و بێ بەرهەمە، فەرە ل داویێ ڤەگەڕیتەڤە د ناڤ کەتوارێ خوە یێ هشک دا، ئەو کەتوارێ هەردەم ب ویڤە نووسیایی، بێی خوناڤ و بێی دیدار و بێی جێژڤان.

مادەم دەقێ شعری چ ڕامانێن ئێکانە و ئێکگرتی نینن، کو بێژینێ ئەڤەیە ڕامانا وێ یا دروست، ئوو مادەم جەڤەنگ دکاریت رۆناهیێ بێختە سەر هەموو ئاراستەیان، دبیت هندەک کەسێن دی د خویاکرنا هندەک دەلالەتێن دی یێن جەڤەنگێن هەلبەستێ دا، ژ مە ب شیانتر بن، چ خرابی تێدا نینە. لێ فەرە ژبیر نەکەین، کو هەمەجۆرییا دەلالەتێن جەڤەنگان د چوارچۆڤەیێ جەڤەنگێ گشتی دا، نەوەکو هەمەجۆرییا دەلالەتێن وانە، دەمێ ئێک ئێکە یان ب شێوەیەکێ جوداجودا و نەئێکگرتی سەرەدەریێ دگەل دکەن. ئەگەر شێوازێ ئێکەم سروشتێ جەڤەنگێ سەرکەفتی بیت، شێوازێ دویێ ساخلەتێ جەڤەنگێ داکەفتییە، کو ژ بلی داپۆشینێ چ ژێ دیار نینە. هەرچەوا بیت، ئەم دشێین سێ جوداهییان د ناڤبەرا جەڤەنگێ (خەونا شەڤەکا ڤالا) و جەڤەنگێ (زارۆک) دا ببینین: یا ئێکێ ب سروشتێ وێڤە هەڤبەندە و یا دویێ ب ئەرکێ وێڤە و یا سیێ ب ئاڤاهیێ جەڤەنگیڤە هەڤبەندە. ب نسبەت سروشتێ وێ، جەڤەنگ د هەلبەستا عەبدلصەبوور دا، بنگەهەکە میناک ل دۆر خرڤە دبن و بەلاڤە دبن. لێ د هەلبەستا حیجازی دا، نەوەکو خەونێیە، کو پێدڤی ب بنگەهەکێ بەلاڤکرنا میناکان هەبیت، بەلکو پێدڤی ب هەڵوەستەیەکێ ئافراندنا میناکانە یان پێدڤی ب بۆیەرەکییە، کو ل بەر چاڤێن مە بقەومیت و توخمێ لڤینێن شانۆیی دکەڤیتە سەر هزرا وێ. هەلبەستا ئێکێ دەربڕینێ ژ ساتەوەختەکێ دیارکری یێ هۆشێ دکەت، کو یا جودایە ژ ژیانا گیانی د جھ و دەمەکێ دیارکری و تایبەت دا، ئەڤجا جەڤەنگێ وێ ژی هەلگرا ڤێ تایبەتمەندیێیە و دەربڕینێ ژ ئەرکێ وێ دکەت، جەڤەنکەکە ب جھ و دەمیڤە هەڤبەندە، ئانکو ب ڤێرە و نهۆڤە گرێدایە. ئەڤ سەربۆرە د هەلبەستا دووێدا نینە، لێ ل شوینا وێ بیرۆکەیا «نەدەم و هەموو جھ» یا ب خوەڤە گرتی، کو وەغەرەکا مەژیێ نەهۆشە و چ هەڤبەندی ب جھ و دەمێ جودایێ دەرڤەییڤە نینە، بەلکو ب هندەک لایەنێن دەروونیڤە هەڤبەندە.

ب نسبەت ئاڤاهیێ جەڤەنگی، خویایە کو ل سەر دەربڕینێن ئازاد رادوەستێت، چونکو ل سەر شەنگستەیێ خەونێ دهێتە ئاڤاکرن، ئەگەر ساخلەتێ گەوهەری یێ هەر خەونەکێ ئەو بیت، کو ژ بن زێرەڤانیەکا توندا هۆشیاری و ئاگەها ل سەر هزران دەرکەڤیت و هەڤسەنگییا لۆژیکی یان عەقلییا د ناڤبەرا میناکێن وێدا تێک بدەت، ئانکو رێکا تەڤلیهەڤبوونا دەمی پەیرەو بکەت و ئاژاوەیەکا دەروونی دروست بکەت، هەروەکو چالاکی یێن وی د مەژیەکێ عاقل بەر ب مەژیەکێ شێتڤە ڤەدگوهێزیت ، ئەڤجا ئەو جەڤەنگێ ب ئاستێ نەهۆشیاریێ داخبار دبیت، ب رێکا هەستپێکرنەکا ئێکگرتی ئازادییا لڤین و گەریانێ ددەتە میناکێن خوە، بێی کو ب چ هزرێن راستەوخۆڤە بهێنە گرێدان. نەدوورە ژ بەر یان ژ بۆ ڤێ چەندێ بیت، ئەم ل دەستپێکێ وەسا هزر دکەین، کو هەلبەست یان هەر دەقەکێ شعرا هەڤچەرخ (نووخواز) دبیتە پیشانگەهەک ژ پیشانگەهێن هەپارەیان (وەهم) و ب چ شێوەیان ناکەڤیتە بن یاسایا تێگەهشتنێن هۆشیاریێ و پێگیری یێن وێ. لێ بەردەوامییا بەرێخودانێ و خواندنێ (ب مەرجێ ئاگەهداربوونێ ب کریارێن هاریکار ژ بۆ تێگەهشتنێ)، وە ل مە دکەت پێ پڕ ببین و بەرە بەرە هەمبێز بکەین، کو مە بلند دکەت و پێ بلند دبین، هەتاکو دگەهینە ئاشۆپێ و ب هەڤرا دگەهینە دیتنێ و خویاکرنێ ، د سەر هندێ را ژی، تێگەهشتنا هۆشیارانە و سنسلەیی یا نەلۆژیکی، نە دوژمن و هەڤدژن. شاعرێ دروست و راستەقینە ئەوە، یێ د شێت ب شێوەیەکی گەلەنپەری و کاملان دویفچوونا سنسلەیی یا میناک و جەڤەنگێن خوە بکەت، کو لۆژیکا عەقلێ هشک و ئێکلاکەر قەبوول نەکەت، لێ ب تنێ دلینیێ قەبوول بکەت، ئوو لۆژیکا هەلچوونێ تێ بگەهیت و کاریگەریێ ل سەر دەروونێ مرۆڤی بکەت، چونکو کووراتییا وی دلڤینیت.

هەر چ بهێتە گۆتن، ل سەر ڤان هەر سێ تێبینی یێن دەربارەی جەڤەنگێ هەلبەستێ و راددەیێ جوداهییا وێ دگەل جەڤەنگێ هەلبەستا بۆری، ئەم دشێین بێژین کو جەڤەنگ د شعرا نوودا (ب شێوەیەکێ گشتی) دیتنەکە ژ تشتێن تایبەت بەر ب تشتێن گشتیڤە دچیت و ژ شرۆڤەکرنێ بەرەف بونیاتگەریێڤە دهێتە ڤەگوهاستن، رەهاییێ د ناڤ رێژەیی دا دڤەشێریت و ب رێکا بەرجەستەکرنێ دگەهتە داماڵینێ (ئەبستراکتێ)، ئوو ژ لڤۆکیێ دەست پێ دکەت و ب نەلڤیێ ب دوماهی دهێت. زێدەباری ڤێ چەندێ ژی ئەو ب تەنا خوە دکاریت دەمی (زمن) بکەتە نەدەم (اللا زمن) و جهی (المکان) بکەتە نەجھ (اللا مکان)، یان ب دەربڕینەکا هوورتر، دکاریت مە دگەل خوە ببەتە دەمێ نەدەم و جهێ نەجھ.. دبیت ئەڤ تێرمە کێمتر بن ژ وێ چەندێ، کو وان دەلالەتێن مە مەبەست پێ ب خوەڤە بگرن، چونکو عورف و بکارئینانا وان، ڤەرێژێن پەیڤان جهگیر و چوارچۆڤە دکەن. سەرەرای ڤێ چەندێ ژی، فەرە ژ بیر نەکەین، کو ئەم یێ د هەڵوەستەیەکێ هەلچوونێ دا، کو پەیڤێن فەرهەنگی نەشێن دەربڕینێ ژ لڤینێن دەروون و کووراتییا ناخێ مرۆڤی و پێکهاتەیێن وی بکەت، لێ ڤی ئەرکی بۆ میناکێن هۆنەری دهێلیت، کو جەڤەنگ سەرمیرا وان میناکانە، چونکو جەڤەنگ ب سروشتێ خوە، ئەوا چوارچۆڤەکری و نەچوارچۆڤەکری (بەردایی)، ئەوا لڤۆک و ئەوا نەلڤ و هەنۆکەیی و بەردەوام ب خوەڤە دگریت. هەروەسا هەموو عورف و بەهایان ب خوەڤە دگریت، کو هەردوو لۆژیکێن زانستی و تەقلیدی هەڤدژ خویا دکەت و ئەو ب خوە نەهەڤدژن، ژ بەر سەدەمەکێ گەلەک هێسان، کو بەرهەم و رەنگڤەدانا ژیانا مرۆڤییە، هەموو مرۆڤان.

 

پەڕاوێز:

12- انظر الفقرة المفقودة «الموقف البلاغي» من الباب الثاني «نظریة الشعر الرومانسي» في كتابنا «الشعر العربي الحدیث- دراسة نظریة» ویقول أبو شادي في الشفق الباكي/ 1216: «…. وقد اشرت الی اهمیة الرمز في البلاغة الفنیة وهذا الرمز هو من لغة الطبیعة التي تؤثر هذا النوع من التعبیر ولذلك یفتن به من تفتحت جوانب نفسه لوحي الطبیعة، ومن أجل ذلك أمیل الی التعبیر الرمزي و أراه ارفی الاسالیب».

13- أنظر مثلا لعلي محمود طه، قصائد: التمثال، العشاق الثلاثة، أمراة الشیطان، عاشق الزهر، النشید وغیرها ….. .

14 – Stafford “Greek Metaphor”. P: 16. Blackwell 1936.

15 – Urban، W. M، “Op.cit.”. P: 470.

16-  Welleck. R “Theory of lit.” Chap. XV.

17-  Lewis، D. D. Op. cit. P: 40- 3 see also Ibid P: 165 & Whelly. G. Op. cit. P: 8.

تطور الصورة الفنیة فی الشعر العربی الحدیث. د. نعیم الیافی، تقدیم محمد جمال طحان. ط1 (2008)، منشورات صفحات للدراسة والنشر؛ سووریا- دمشق، ص 225- 246.