گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
بلند محه‌مه‌د
زیندان وەك تێرم:
ل دەستپێكێ مە بزاڤ كر بزانین پەیڤا زیندان ژ كیڤە هاتییە و ڕەگێ وێ پەیڤێ چییە و چاوا بۆ جهەكی هاتییە دانان، كو كەسێن گرتی و تاوانبار تێڤە بهێنە حەواندن. ئەڤ زاراڤە چاوا هاتییە د ناڤ زمانێ كوردی دا، كو دبیت پەیڤا (گرتیخانە) ب ڕامانتر بیت ل جهێ پەیڤا زیندان، وەكو پەیڤەكا كوردی بهێتە بكارئینان.
بۆ زانینا ڕەگێ ڤێ پەیڤێ د لێگەریانێن خوەیێن بەردەست دا؛ چ تشتەكێ بالكێش مە نەدیت، كو پشتبەستنێ پێ بكەین، لەوا ب ڕێكا نامەیەكێ هەردو رەوشەنبیر و شه‌هرەزایێن زمانی (د. فازل عومەر) و (د. نەوزاد هرۆری)، ب ڤی ئاوایێ ژێری ب سۆپاسیڤە بەرسڤا مە دان، بۆ مە پترییا جاران هەر ئەو به‌رێزەنە؛ دبنە لێڤەگەڕ كو ئەم بشێین پشتبەستنێ ل بۆچوون و گۆتنێن وان بكەین.
ل دۆر ڤێ چەندێ د. فازل عومەر دبێژیت: «كەڤنترین نڤیسین ژ پەهلەڤدیە، گوایە ژ زێن (چەك) و دان پێكهاتییە، جهێ چەكی، ئەتیمۆلۆگی هند رۆهن نینە كانێ بۆچی جهێ چەكی بوویە گرتیخانە. ب كوردییا مە زیندان؛ وەكی چالێ دهێتە فەهمكرن».
هەروسا د. نەوزاد هرۆری دبێژیت: «ژ زمانێ ئیرانی، هەڤڕەها فارسی (زندان)، پەهلەوی زێندان (1- زندان، چەكخانە، سیلەحخانە. 2- زندان) ژ زێن (چەك، سیلەح) + دان (-دانك) ئانكو (جهێ سیلەحان/ چەكان)». وەك»زیندان» كەتیدە تركی ژی.)(1).
دەستپێك و وەرارا زیندانان:
هەموو ژێدەر وه‌سا ددەن خویاكرن، كو دیار نینە كا كەنگی زیندان وەكو تێگەهـ د دیرۆكا مرۆڤایەتیێ دا هاتییە ئاشكراكرن.
د ناڤ جڤاكێن دێرین دا، سزا وەكو تولڤەكرنێ بوو، دەرهەق تاوانباران دا دهاتەكرن، سزا ژی یان كوشتن بوو، یان ژێڤەكرنا ئەندامەكێ لەشی بوو. زیندان ژی ل وی سەر دەمی تنێ جهەك بوو، كەسێ تاوانبار تێڤە دهاتە دەستەسەركرن هەتا سزا ل سەر هاتبایە سەپاندن.
زیندان پترییا جاران چاڵەكا ژێرعەرد و كوور بوو، ب زەحمەت بوو كەسەك بشێت ژێ دەركەڤیت و هیچ چاڤدێرییەكا ساخلەمی و پاقژییێ بۆ نەدهاتەكرن(2).
ل گەل پەیدابوونا مەسیحییێ ژی، دێران زیندان ئاڤاكرن و قەشە و دینداران وەكو كەسەكێ نورمال ل گونەهباران مەیزە دكرن، وه‌سا دیاردكرن كو پێدڤییە تاوانبار ژ ناڤ خەلكی بهێتە ڤەدەركرن و توبە بكەت و لاڤا ژ خودێ بكەت؛ دا توبا وی قەبوول بكەت، دا كو دوبارە وەك كەسەك جڤاكی و وجدار و خوەدی بەرپرسیار بزڤریتە ناڤ جڤاكی(3).
پشتی ڤێ قووناغێ، زیندان ب شێوەیەكێ جودا و ب دیتنەك جودا هاتنە هەبوونێ و ئێكەم زیندانا نوو ب ناڤێ زیندانا (برایدویل) ل ساڵا 1553ێ ل ئینگلتەرایێ، وەكو دەزگەهەكێ چاكسازییێ هاتە ڤەكرن و تێدا كەسێن تاوانبار و سەرداچوویی دهاتنە حەواندن و ناچار ژی دكرن، كو فێری كاری ببن.
ل گەل دیاربوون و هەبوونا شارستانییان ژی؛ تێگەهێ زیندانێ دیاربوویە، كو مەرەم ژێ دەستەسەركرن و ڤەدەركرنا كەسەكێ گونەهبارە و بەربەستكرنا ئازادییا وی یە وەكو سزا. هەروه‌سا د ناڤ شارستانییێن كەڤن دا، هاتییە دیاركرن كو دیل و ئێخسیرێن شەڕان هەبووینە، هەروه‌سا ب تومەتا سەرداچوونێ و دزییێ و تاوانێن كوشتنێ، گونەهبار هاتینە دەستەسەركرن و ل جهەكی یێن هاتینە گرێدان هەتا سزایێ خوە یێ دووماهییێ وەرگرتی.
ب ڤی ئاوایی هزرا چێكرنا زیندان و گرتیخانەیان چێبوویە و چاخ بۆ چاخی هزرا زیندانێ ب وەرار كەتییە هەتا گەهشتییە ب شێوەیێ خوە یێ ڤی سەردەمی. هەلبەت د هەموو قووناغان ڕا ژی، شێوە و رێكێن ئەشكەنجەدانێ هەبووینە و ب درێژییا دیرۆكێ وەرار كەتییە وان شێوە و رێكێن سزادان و ئەشكەنجەیێ ژی. بۆ نموونە ئەشكەنجەیا هەرە دیار و ل باو ل دەستپێكا دەركەتنا موسلمانەتییێ، ب تایبەت ئەو كەسێن باج نەددان، دهاتنە گرتن و كراسەك ئاسنی دكرنە بەر و دهاڤێتنە بەر گەرمێ ل بیابانێ، كو ل گزیرا عەرەبی، رۆژ گەلەك گەرمە و ب ڤی ئاوایی گونەهبار ئەشكەنجە ددان. دەمێ ئەو كراسێ ئاسنی ل بەر وان تاوانباران ل بەر تیرۆژكێن رۆژێ یێن دژوار گەرم دبوو و لەشێ وان دسۆت و دقەماند(4).
كەڤنترین و دێرینترین ئاماژە ژی ل دۆر زیندانێ بۆ شارستانییا فرعەونی و دولا دو رویباران (مەزۆپۆتامیا) ڤەدگەڕن. وەكو ژێدەرا خویاكری، زیندان و گرتیخانەیێن ڤان شارستانییان ژێر عەرد بوون. كەسێ زیندانی و گرتی تێڤە دمان و دهاتنە هلاویستن، یان ژی هەتا كوێلەییا خوە ڕاگەهاند بان(5).
زیندان، وەكو تێرم، ئەو جهە یێ كەسەك ژ لایێ دادگەهێ ڤە دهێتە دادڕەسكرن و ل ڤی جهی دمینت هەتا ئەو دەمێ دادگەهێ بۆ دیاركری ب دووماهی دهێت. ئەڤ تێرمە د قورئانا پیرۆز ژی دا هاتییە هەر ب هەمان ڕامانێ و د سورەتا (یوسف) دا ئاماژە پێ كرییە، كو خۆشتڤییا عەزیزێ مسرێ ژ یوسفی داخواز كر، كو هەڤرووشی وێ ببیت، لێ یوسف ئەو چەندە ڕەتكر و دەمێ باس گەهشتییە عەزیزی مسرێ، ئەو یوسفی ب ڤێ تومەتێ زیندان دكەت.
زیندان و وێژە:
زیندان، ئانكو ژێستاندنا ئازادییا كەسۆكی و ژناڤبرنا خەون و هیڤییێن مرۆڤەكی، لەوا زیندان دبیتە ئەگەر بۆ پرۆسێسا داهێنانێ ل نك نڤیسەری، چونكو ئەو فشارا دەروونی یا دژوار و گران كارتێكرنێ ل نڤیسەری دكەت، كو ڤەڕێژا وێ ببیتە نڤیسین، چ چیڕۆك، ڕۆمان یان ژی شعر و پەخشان.
دارشتنا وان ئاهێن دەروونی ب ڕێكا نڤیسینێ، ڤالاكرن و تێركرنا حەزایە و دەرگەهێ هەناسەیێیە بۆ نڤیسەری ب تایبەت د زیندانێ ڤە. هەروسا بزاڤه‌كە بۆ دانەنیاسینا وی ژیوارێ نێزیك و دوور ژ چاڤێن هەر كەسەكی كو، تنێ دەستهەلات و زیندانی دزانن چ ل وێدەرێ روو ددەت.
ئەڤ نڤیسین و تێكستێن ئەدەبی ژی دەربرینێ ژ ماندەلكرنا وی ژیوارێ نەخۆش و تەنگ و پیس دكەن یێ زیندانی كەتییە تێدا، دیسا بزاڤەكە ژ لایێ نڤیسەران ڤە بۆ شەرمزاركرنا سەرەدەری و رەفتارێن وان دەستهەلاتێن كو هەولا ژناڤبرن و سەركوتكرنا مرۆڤەكی دكەن وەكو ماف و ئازادی.
نڤیسەر (نەوال ئەلسەعداوی) دبێژیت: «دبیت دزیندانێ ڤە مرۆڤ ژبرسێ و گەرمێ و سڕێ و قوتان و نەخۆشی و زێرو زێندیان نەمریت، بەلێ بەلكو چاڤەرێبوون مرۆڤی دكوژیت، چاڤەڕێبوون دەمی دكەتە نادەم، تشتی دكەتە چنە، و واتەیان دكەتە بێ واتەیی»(6).
د زیندانێن تاك ڤە، مرۆڤ ژ هەر تشتەكی دهێتە ڕووتكرن. چ تشتەكی ژبلی جلكا ناهێلنە ف مرۆڤی. لەوا دەمێ هەولا نڤیسینەكێ دكەی، دێ پشتگەرمێ هزر و خەیالا خوە بی كا ئایا دێ چەند شێی د هزرا خوە دا؛ شعرەكێ ئاڤا بكەی. چونكو دەم و تشت هەموو بێ ڕامان دبن و ڕەنگ و رۆناهی و هەر تشت دەستكرد دبیت و ئێدی مرۆڤ خوە ژی نۆرمال و خوەزایی نابیت. ب كورتی؛ چونكو زیندان مرۆڤی بێ باوەر و بێ ئیرادە دكەت.
(عەبدولرحمان مونیف) د رۆمانا (شرق المتوسط) دا دبێژیت: «ئەی رێڤینگ، چاڤەرێبوون دێ درێژ بیت، دێ مری بەری وان پەیڤان ببهیسی یێن تو ل هیڤییێ، ل پەراڤێن رۆژهەلاتا ناڤەراست تنێ ئەژدەها و كووچك ژ دایك دبن، تو یێ ل هیڤییا هەسپا و شووران، ئەو پەراڤ دێ مینیت كو هەڕۆ ب دەهان كووچك لێ ژ دایك ببن، ب سەدان كووچك لێ ببن، هەتا هەكە هژمارا وان بگەهتە ب هزاران ژی، كووچك دێ هەر ل جهێن ژێرعەرد و سەردابان هەر ڕەون، یان ژی دێ د گلێشخانەیانڤە مرن، چونكو وان وه‌سا دڤێت»(7).
ئەڤ پەرەگرافە دیاركرنا وێ چەندێیە كو مرۆڤ ل رۆژهەلاتا ناڤین یێ بێ دەستهەلات و بێڕێیە، یان دڤێت وەكو وان ببیە ئەژدەها و دەستهەلاتا خوە بۆ سەركوتكرن و بێ بها كرنا مرۆڤێن بێگونەهـ بكار بینی و پشكداری تاوانان ببی، یان ژی ببیە كووچك و بۆ وان ب ڕەوی، داكو هەكەر ب زەلیلی و رەزیلی ژی بیت د ناڤ دا؛ وان دەستهەلاتێن ڕەش و پڕ قرێژ و دكتاتور دا بهێیە پاراستن و ئەڤ ساخلەتە پڕانییا وەلاتێن رۆژهەلاتا ناڤین یێن نادیمۆكرات ڤەدگریت، چونكو دەستهەلاتێن وان رازی نابن مرۆڤەك هەست ب ئازادییێ بكەت و رەوشەنبیر ببیت، ژبەركو ب ڤی ئاوایی تێگەهشتن دێ چێبیت و مللەت پاشی ڤێ سەركوتكرن و ئێشاندنێ ژ دەستهەلاتێ بەگەم ناكەت، لەوا دەستهەلات هەردەم ڤێ گۆتنێ ل بەر چاڤ دگریت ئەوا دبێژیت: (سەی برسیكە، دا ل دووڤ تە بهێت). هەكە كەسەك نەشێت ببیتە ڕەشەك و كووچك بۆ دەسهتەلاتێ، د زیندانانڤە دێ ژ چاڤەرێبوونێ ڕزیت و مریت.
ئه‌ز و زیندان:
بەری بكەڤمە زیندانێ، من بزاڤا نڤیسینێ دكر، من چەند شعرەك نڤیسی بوون، لێ پشتی هاتیمە گرتن، ماڵباتا من گەلەك ژ وان نڤیسینان، كو یێن دەستپێكی بوون، سۆتن و بن ئاخكرن ژ ترسا هندێ، كو زەلامێن ڕژێمێ بهێن مال پشكنین بكەن و پتر ئیزعاجا وان بهێتە كرن و من ژی پتر ب ئێشینن. ژ بەركو نڤیسین ب كوردی بوون، ب تایبەت نڤیسینا شعر و چیڕۆكان، جهێ گومانێ بوون ل نك رژێما بەعس، كو ئەڤ كەسێن نڤیسینێ ب زمانێ كوردی دكەن، ب دیتنا وان كەسێن تێكدەر و خرابكارن، ژ بەركو هزرێن یاخی و ڤارێ ژ هەر رێسا و یاسایەكا وان؛ نابیت بهێنە بەلاڤكرن، لەوا ئەو نڤیسینێن من یێن دەستپێكێ رۆناهی نەدیتن.
هێش ل قووناغا سەرەتایی بووم، دەمێ من هزرا نڤیسینێ دكر. من جار جار نامە بۆ رادیۆیا بەغدا- پشكا كوردی دهنارتن و دهاتنە خواندن ل پشكا زارۆكان. ڤێ چەندێ حەزەك بۆ من پەیدا كر كو ل سەر پرۆسێسا نڤیسینێ بەردەوام بم. ل ساڵا ١٩٨٩ێ ئێكەم شعرا من ب ناڤێ (ژڤان) د كۆڤارا (بەیان) دا كو ل بەغدا دەردچوو، هاتە وەشاندن(8).
بەلێ زیندان بوو ئەگەرێ هندێ كو د بیردانكا من یا دوور دا، تژی دیمەنێن تراژیدی بمینن و ڕەنگڤەدانا وان ب شێوەیەكێ نە ئێكسەر د بەرهەمێن من دا دیار ببن. ئەڤە ب خوە ژی دەرگەهەك بوو، كو بشێم ڕۆمانا خوە یا ب ناڤێ (سۆتنگەهـ)(9) بنڤیسم؛ پشتی پتر ژ پازدە ساڵان هزرا دارشتنا وێ مایە ف من، كو باسی ژیانا زیندانییەكی د زیندانێن رژێما بەعس دا دكەت و ئەو بێرەوشتی و ئەشكەنجەیا مرۆڤ تووش دبیتێ، باس و بەرچاڤ دكەت. ئەو بێرێزییا بەرامبەر مرۆڤی و مافێن مرۆڤی د وان زیندانانڤە دهاتە كرن باس دكەت، ئەشكەنجە و قەماندنا پیستی و هەلاویستن و فەلاقەدانێ سالوخەت دكەت. كاراكتەرێ رۆمانێ دڤێت ل دووماهییێ باوەرییێ ب وێ چەندێ بینیت، كو زیندان جهێ مرۆڤێن پاقژ و بژوین و شۆڕشگێڕە.
به‌لێ، ئەدەبێ زیندانێ، دبیت ڤەكۆلینان چ گرنگی وەك هونەرێ نڤیسینێ پێ نەدابیت، پتر وەك یاداشت و پشكەك ژ مێژوویێ لێ دهێتە لێنێڕین و ڤەكۆلان، بەلكو ب دروستی؛ وەك ئەدەب هندەك بەرێخودانێن رۆن و ئاشكرا بۆ نەبن، چونكو هندەك وه‌سا دخوینن، كو تنێ كۆمەكا یاداشت و بیرهاتنانن هاتینە دارشتن و جوانی و ئستاتیكا دەقی هاتییە ژبیركرن، ژبەركو ئەو پتر وەكو گرتن و ئێشاندن و زیندانكرنێ بابەتی وەردگرن. ئەڤ بهانە دبیت یا لاواز بیت، ژ بەركو خەیال ژی ڕۆلێ خوە تێدا دبیت و هەموو وەكو بیرهاتن ب تنێ نینن. هەر خەیال و دەقەكێ ئەدەبی ژی ل سەر كۆمەكا كێشە و ئێشان و دۆزێن ژیواری دهێتە ئاڤاكرن. ب گۆتنەك دی، نڤیسەر بۆ دورستكرنا ژیوارێ دەقەكی دبیتە ئافرێنەر (خالق)، لێ وی ژیوارێ هەیی ژبیر ناكەت و بزاڤێ ددەت كو ژیوارێ دەقی؛ گرێدانەك ب ژیوارێ هەیی ڤە هەبیت.
ئەدەبێ زیندانێ و ناڤەندێن دەستەسەركرنێ، دیاردەیەكا نوو نەبوویە د مەیدانا ڕۆشنبیرییێ دا ب تایبەت و یا عەرەبی و نێڤدەوڵەتی ب گشتی، ئەڤ جۆرە بەرهەمێ ئەدەبی ل سەردەمێن كەڤن دا هاتییە نیاسین. كو ژێدەر دیار دكەن ئەڤ شێوەیێ ئەدەبی ل سەردەمێن پێش ئیسلامێ و سەردەمێ ده‌ستپێكا ئیسلامێ و خەلافەتێ هەبوویە و پاشی ل سەردەمێن ئومەوی و عەباسی و ئەندەلوسی ژی خویا بوویە(10).
دیسا وەكو سایتێ ویكیپیدیا بەلاڤكری، دیاركەت كو، بەرچاڤترین میناكا مێژوویی ل دۆر نڤیسینا ئەدەبێ زیندانێ پەرتووكا (دلنەواییا فیلۆسۆفیێ)یە یا نڤیسەرێ رۆمانی (بیوپیوس)(11)، كو مەزنترین و ناڤدارترین بەرهەمێ نڤیسەرییە، دبیت د دەمێ سەرگۆنكرنێ دا، یان ل دەمێ چاڤەرێبوونا سێدارەدانا خوە ئەو پەرتووك نڤیسی بیت.
هەكە باسی رژێما بەعس ل عیراقێ بكەین، دێ دیار بیت كو ل پەی هەموو عورف و تیتال و رەوشتان، رژێمەك دكتاتۆر بوویە و هەموو بنەمایێن مرۆڤایەتییێ دەرباز بن پێ كرینە و ب هیچ شێوەیەكێ گرنگی ب مرۆڤی و مافێن مرۆڤی نەدایە و هەردەم هەولدایە مرۆڤ ل سەر ڤێ ئاخێ یێ دەستەسەركری و بن دەست بیت كو، دڕندەییا ڕژێما دكتاتۆریا بەعسی د نادادپەروەری و دڕندەیی و خوینرشتنێ دا هەتا نوكە ژی ب دیاردەیەكا كێم وێنە دهێتە هژمارتن.
ئەڤێ رەوشێ وەكر؛ كو ڕەنگڤەدان د ئەدەبی دا هەبیت و هژمارەكا نڤیسەران شیان دەربڕینێ ژ زیندانێ و بن پێكرنا مافێن مرۆڤی د زیندانان دا بكەت، بەلكو بەرچاڤترین نڤیسەر ژی عەبدولرحمان مونیف بوویە كو رۆمانا خوە یا بناڤێ (شرق المتوسط) ل دۆر زیندان و دڕندەییا زیندانێ د ناڤ رژێمێن عەرەبی دا نڤیسییە.
هەروسا د ناڤ مللەتێن دی ژی دا، ئەڤ جۆرە ئەدەبە دهێتە دیتن، كو د ناڤ تركا دا شاعرێ مەزن (نازم حكمەت) زیندانی بوویە، ل شیلی (پابلۆ نێرودا)، ل رۆسیا ڕۆماننڤیس (دۆستۆیڤسكی) كو ڕۆمانا خوە ب ناڤێ (مالا مرییان) ل دۆر زیندانێ وەشاندییە.
راستیەك هەیە دڤێت بهێتە گۆتن، كو ل كیڤە زیندان هەبن، ئەشكەنجە و ئازار و نەخۆشی دێ هەبن، هەر هندەك خودان وژدان ژی دێ هەبن ژ وان ئازار و نەخۆشییان؛ بەرهەمەكێ ئافرێنەر ب خولقینن و پێ وژدانا مرۆڤایەتییێ ب هەژینن. چونكو ئەم ل وێ باوەرێینە كو ئەدەب و شاكار و كارێن داهێنەر ل سەر ئازار و نەخۆشییان دهێنە ئاڤاكرن و دانان، دیارە ژی د ناڤ جڤاكێن پاشڤەمایی دا شاكارێن ئەدەبی یێن مەزن هاتینە نڤیسین و دهێتە گۆتن ژی، كو ئەدەب و وێژە پتر د ناڤ ڤان جۆرە جڤاكان دا دهێتە نڤیسین. دبیت ژی ژبەر هندێ بیت كو ماف و ئازادی د ناڤ ڤان ملەتان دا دخوارینە و نڤیسەر ژی وەكو تاكەك ژ هەر جڤاكەكی، دەستێ خوە ددانیتە سەر برینان، ب وێ مەرەمێ بۆ ڕایا گشتی و دەستهەلاتێ ژانێن دژوارێن جڤاكی و تاكی بەرچاڤ كەت.
هەر چاوا بیت، مە پێدڤی ب وێ چەندێ هەیە كو ڤەكۆلەر و نڤیسەر ئەدەبێ زیندانێ ب گرنگی وەربگرن و ڤی ئالیێ گرنگ ژ وێژە و ئەدەبێ كوردی، نامۆ و بێبەهر نەكەن.
ئەدەبێ زیندانێ و ئەدەبیاتا كوردی
ئەدەبێ زیندانێ، جۆرەكە ژ جۆرێن ئەدەبی كو گرنگییێ ب وێنەكرنا ژیانا پشت شفشەیان دكەت، وێ ستەم و زۆردارییا ل زیندانییان دبیت باس دكەت، دیسا ئەو هۆكار و ئەگەرێن زیندانی پێ هاتییە گرتن بەرچاڤ دكەت، كو جاران زیندانی ب خوە بیرهاتنێن خوە دنڤیسن، ئەڤە ژی پشتی دهێنە ئازاد كرن، ژ بەركو ئەو تادارییا ژ لایێ پۆلیس و زەلامێن ئەمنێ ل سەر كەسێ زیندانی یا زۆر و دژوار و گرانە، لەوا كەسێ هند ب ئاشكرایی نەشیایە قەلەمی بگریت و ب حەزا خوە هەر تشتی بنڤیسیت.
راستی، هندی كەسێ گرتی ل ژێر تویژاندنێ و دویڤچوونێ بیت، وی تشتەك ڤێنابیت، هەتا دۆخینا شەلوالی ژێ دهێتە ستاندن و شوینا وێ دكرنە لاستیك، تنێ ل ئەبۆ غریب هندەك تشت هەبوون، جاران رۆژنامەیەك، قەلەمەك بەلكو هەبا. بەلێ دەمێ دبوو پشكنین هەر تشتەكێ نە ب دلێ وان با، دا مرۆڤ تووشی ڤەدەركرنێ و ئەشكەنجە و ژوورێن تاك و تەنگ كەن.
بۆ نموونە دەمێ ئەز د زیندانا ئەمنا دهۆك ڤە ساڵا 1985ێ، من شعرەكا ب كێش و سەروا چێكر و هەڕۆ د دل دا دەهجاركی من ل گەل خوە دگۆت و هەڕۆ بەیتەك ل سەر زێدە دكر، هەتا من هەمی ژ بەركری. رۆژانە من ل گەل خوە دگۆت، پا چ كاغەز و قەلەم نەبوون، هەتا ئەز ب لێبۆرا گشتی بەردایم و هاتیمە مال ژ نوو ئەو شعر من دانا سەر كاغەزێ، كو ب ناڤێ (پەیڤەك ژ گرتنا من) بوو.
ڕاستییەك هەیە دڤێت بێژم، كو د زیندانانڤە باوه‌رپێكری (معتەمد) یێن ئەمنێ هەبوون، كو هەر زیندانی بوون و هەر تشت دگەهاندنە كارگێرییا زیندانێ و ئەم گەلەك ژ وان دترسیاین، چونكو ئەخباری ل مە دكرن و هەر ئێكێ ئەخباری لێ كربان، دا بنە د ژۆرێن تاك ڤە و دئێشاندن ژی، لەوا كەسێ نەدوێرییا چ بزاڤێن زێدە بكەت.
دەربارەی زیندانێ و هەلویستێن زیندانێ، نڤیسەرێ ئوردونی (ئەیمەن عەتوم) دبێژیت: «ب ترسترین تشت دزیندانێ ڤە ئەوە تو ل رێزێ ل زاتێ خوە نەگری، چونكو هەكە تە وەكر ئەو تە ستۆیێ خوە رادەستی جەلادێ خوە كر و ب ڤێ چەندێ ژی ئەو دێ رۆمەتا تە ددەتە بەر زللەهان هەر وەكو ماچەك ب رازیبوون ل روویێ تە دایی»(12).
لێ ژ لایەكێ دیڤە، ئێشان و ئێشاندن، مرۆڤی دگۆهۆڕن، مرۆڤی كێم باوەر دكەن، كو پتر هزر بكەت و پتر بەر ب گۆشەگیرییێ بچیت. وەكی (جوبران خەلیل جوبران)(13) ل قەلەم ددەت.
زیندان و شعر
زیندان و نڤیسین و شعر ژی، دو جێمكێن هەڤدژن، زیندان و نڤیسین و شعر ب واتەیێ ژ ئێشانێ ژ هەڤ نێزیكن، لێ د ناڤەرۆكێ دا ژ هەڤ دوور و جودانە.
زیندان، وەكو ئێشانەكا لەشی و دەروونی، نڤیسین ژی، ب تایبەت شعر، وەكو ئێشانەكا دەروونی و روحی و وژدانی، ئێشانا د شعرێ دا؛ خۆشییەكێ دگەهینیت و دبیتە ئەگەرێ ئازادییا هزری، بەلكو شاعر د وێ ئازادییا هزری دا بلند بفڕیت، لێ ئێشانا زیندانێ، ئێشانەكا كرێت و دڕندە و تژی ئازارە، نەدهێتە گۆتن، نەدهێتە نڤیسین، تنێ ئەو تێدگەهن یێن ئەو ئێشان دیتی، تنێ ئەو تێدگەهن یێن قامچی و كێبڵ و فەلاقە و كارەبكرن و شەق و پێن و سۆتن و خەبەر و كرێتی دیتین، ئەو تێدگەهن یێن ئازاردانا لەشی و روحی و دەروونی؛ ب دەستێ زەلامێن رژێمەك دكتاتور دیتین. ئەوێن ترس و برس د كونجێن تاری و ژوورێن تاك ڤە دیتین، ئەو تێدگەهن كا كێشانا ئێشان و نەخۆشییا د زیندانێن رژێمەكا دكتاتور دا چییە و چاوایە.
هێشتا سنێلە بووم، قوتابییێ قووناغا ئامادەیی بووم دەمێ ژ لایێ ژرێما بەعس ڤە هاتیمە گرتن و قوتان و ئێشاندن و حوكمكرن و رەوانەكرن بۆ زیندانا ئەبو غرێب- پشكا (الاحكام الخاصة)، كو تنێ گرتییێن سیاسی تێڤەبوون.
دەمێ هاتیمە گرتن، ئەز برمە ئیستیخباراتا عەسكەری ل زاخۆ، ل وێرێ بۆ پتری (15) رۆژان مامە ل بن ئەشكەنجەكا دژوار و د وان (15) رۆژان دا، هەمی جۆرێن ئەشكەنجە و قوتانێ من دیتن. كارەبكرن، فەلاقە، هلاویستن، كێبڵ، جگارە ب لەشی ڤەنان، قامچی، قەماندنا پیستی ب ڕێكا ئامیرەیێن تایبەت یێن ئەشكەنجێ. ئەو (15) رۆژ، (15) ساڵ بوون، (15) ڕۆمان بوون، (15) شعر و داستان و چیرۆك و سەرهاتییێن تەحل بوون – دێ ل جهەك دی هوورتر باس كەم – ژ وێرێ ژی برمە مەنزومەت ئه‌لشیمال (منظومة الشمال) ل كەركووكێ، كو پیسترین و كرێتترین جهـ بوویە كو زیندانی لێ دهاتە ئێشاندن و ل وێرێ ب دەهان جاران دەمانجە دهاتە سیاركرن و بەرێ وێ ددانە جێنیكا من و من دگۆت (نوكە دێ مەژیيێ من هەمی رشتە بەر پێن من)، ل وێرێ هەڕۆ دەهجاران دهاتمە كوشتن و برینداركرن و ژناڤبرن. پشتی هینگێ بۆ ئەمنا دهۆك هاتمە ڤەگوهاستن و كەتمە بەر تویژاندن و ئەشكەنجەیەكا لەشی و دەروونی یا درێژ. پشتی نەهـ مەهان ژ ڤێ ئەشكەنجەیا لەشی و دەروونی یا درێژ، ئەز بۆ ئەمنا عام (أمن العام) ل بەغدا برم و ژ وێرێ بۆ (محكمة الثورة) و ژ لایێ وێ ڤە ب (10) سالان هاتمە حوكمكرن. ئەڤ حوكمێ كێم و سڤك ژ بەر هندێ بوو كو هێشتا نەببوومە (18) ساڵ.
یا من دڤێت ژ ڤێ هەمییێ بێژم، ئێشانا زیندانێ راستە ئەم فێری ترسێ كرین، ترسەكا مەزن د ده‌روونێ مە دا چاند، كو هەتا نوكە ژی و پشتی بۆرینا ڤی دەمێ درێژ، لێ هێشتا تاكە خەونا بۆ نموونە ئەز دبینم، هەر بەردەوام دهێمە گرتن و ئێشاندن و زیندانكرن، ئەڤ گرێیا دەروونی ژ ڤەرێژا ئێشاندنا زیندانێ ئەوە یێ كری مە مرۆڤەكێ گۆشەگیر و د ناڤ نڤیسین و بەرهەمێن من یێن ئەدەبی دا، هەردەم قوتان و تویژاندن و زیندان و گرتن هەبیت، نوكە ژی بۆ من یا خۆش نینە مرۆڤەكی ب جلكێن زەیتوونی و لەشكەری ببینم.
ئەڤ ئێشانا من دیتی، ب دەهان كەسێن دی ئەو ئێشان دیتییە، لەوا هەكەر ئێك ژ مە رۆژەكێ تەمام ل سەرچاوانییا گرتن و ئەشكەنجەیا خۆ باخڤیت، دبیت رۆژ ئاڤا بیت و چیرۆك ب دووماهی نەهێت. چونكو هەر كێلیكەكا زیندانێ؛ وێنەیەكی تژی ژان ژێ دهێتە ڕستن و هەر ئەڤە ژی دبیتە ژێدەرەكێ دورست بۆ هەبوونا تێكستەكێ ئەدەبی.
ڕاستییەك هەیە دڤێت بهێتە گۆتن كو ل دویڤ قەبارەیێ وێ ئێشان و ئەشكەنجەیا زیندانی دیتی، هێشتا مە چ نەنڤیسییە، بەلكو ژی ئەدەبێ زیندانێ ل نك مە ئەدەبەكێ گەلەك هەژارە، نەنڤیسەرێن زیندانی، نە نڤیسەرێن ل دۆر ئەدەبێ زیندانێ دنڤیسن، نەشیاینە ل ئاستێ پێدڤی خوە ل ڤی جۆرێ ئەدەبی بكەنە خودان.
هەكە ئەم سەحكەینە لیستا زیندانییێن سیاسی یێن كورد، دێ ناڤێ گەلەك كەسان بینی، كو نڤیسەرن و تێر بەرهەم بووینە و ئەندمێن تێكەتییا نڤیسەرانن، لێ چ بەرهەمەك وەسا دیار و ل ئاست نەبوویە كو ئەم بشێین شانازییێ پێ بكەین و بدینە روویێ خوە و بێژین، قەلەمێ مە تڤەنگا مە بوویە و مە ب وی قەلەمی بەرگری یا ژ ناڤ و ماف و ئازادییێن خوە كری. من وەختەكی هزردكر، هەر چ نەبیت دێ بدەهان بەرهەمێن شعری ل دۆر زیندانێ بینم. لێ ئەڤ هزرە وەكو هەورەكێ هاڤینی یێ خرش بەلاڤەبوو. ئەگەرێن ڤێ خەمساری و نەپویتەپێدانێ جهێ حێبەتیێ نە. چونكو هەكە نازم حیكمەت و ئەیمەن ئەتوم و یەڵماز گۆنایی و … هتد ژ نڤیسەرێن كەتینە زیندانێ وەك نموونە وەرگرین، دێ ب دەهان شاكارێن ئەدەبی و هونەری یێن وان بینین.
هەكە بێژین ئەڤ خەمسارییە دبیت ژ بەر نەبوونا پشتەڤانییێ بیت، بۆ نموونە دێ بێژم، ڕۆمانا من (سۆتنگەهـ)(14) هەر ل چ ئاست، لێ دەربڕینێ ژ زیندانێ دكەت، بۆ چاپكرنا وێ مە پەیوەندی ب چەند دەزگەهان كر، لێ كەسێ خوە لێ نەكرە خودان هەتا ل دووماهییێ ب سۆپاسیڤە ئێكەتییا نڤیسەران- دهۆك، ب هەردو زمانان كوردی و عەرەبی چاپكری كو یا وەرگێرانا وێ بۆ زمانێ عەرەبی كاك (سامی الحاج) پێ راببوو. دانەیا وەرگێرایی كاك سامی ئه‌لحاج بۆ دەزگەهەكی ل بەغدا ژی هنارت، وی دەزگەهی نامەیەك بۆ مە هنارت كو ئەڤ رۆمانە زێدەگاڤی ل سەر هندەك رەوشتان كرییە لەوا د شیان دا نینە چاپ بكەین. راستی ئەز نزانم ئەو چ رەوشت و رەفتارێن باشن ل گەل زیندانییەكی دهێنەكرن دا نڤیسەر ژی بباشی ل قەلەم بدەت. (سەجانەك) ل ئەمنا دهۆكێ هەبوو دگۆتنێ (ئەبو ئەحمەد)، كوڕەكێ ئارام بوو، رحەت دئاخفت، جارەكێ ئەم چل كەسێن زیندانی گەنج و پیر هەمی رێز كرن و هەمی دانە بەر شەق و پێنا و كرێتی ژی دگۆتن و نەهێلا ب دروستی بچینە دەستئاڤێ و ل دووماهییێ گۆتی ل من نەگرن ئەڤە فرمانەك بوو و پێدڤی با من بجهـ ئینابا، دیارە ئەڤە ئەو رەوشت بوو یێ وی دەزگەهێ بەغدایێ ژێ گۆتی. ئەو هەیڤ و سالێن مە د زیندانا ڤە بۆراندین، مە رۆژەكێ رەفتارەكا باش ژ پۆلیس و زەلامێن ئەمنێ قەت نەدیت.
ئەڤ جۆرە ڕێگرییە ژی بۆ پاڵدەر كو ئەو بەرهەمێ من هەیی ژی بهێتە نڤاندن. ژ ئالییەك دیڤە گرانییا چاپێ ژی ئەگەرە، كو كارێ ئەم دكەین بۆ ژیانێ و پەیداكرنا پارییێ نانی و پێدڤییێن مالێیە. لەوا ئەركێ چاپكرنا پەرتووكان دكەڤیتە سەر ملێ دەزگەهێن چاپ و وەشانێ، ئەو ژی دڤێت گەلەك ب ئینساف و وژدان كار بكەن و بلا رەفتارا وان ل گەل ناڤان نەبیت، بەلكو دڤێت رۆخسار و ناڤەرۆكا هەر پەرتووكەكێ ل بەر چاڤ بگرن.
تنێ من دڤێت بێژم ئەڤە وێ چەندێ دیار دكەت كو ئەو پشتەڤانییا ل ڤی بەرهەمی دهێتەكرن، گەلەك لاوازە، هەكە نەبێژم نینە.
زیندانییێ سیاسی ژی هەر پێشمەرگەیەكێ نهێنی بوو، كار بۆ كوردینیێ یا كری و هەر ژ بەر كوردینییێ یێ كەتییە زیندانێن رژێما بەعس. قەت ژ قەستا كەس ل (ئەبو غرێب) نەهاتییە زیندانكرن. ئەو چاپەمەنی و بەلاڤۆكێن ژ ناڤ پێشمەرگەی بۆ رێكخستییێن نهێنی دهاتن هەر ب ڕێكا وان پێشمەرگه‌یێن نهێنی دهاتنە بەلاڤكرن.
ل مالا مە باخچەیەك هەبوو دایكا من ره‌حمەتییێ هەردەم ل هاڤین و پاییزان، رحان و گولچیچەك دچاندن و ب دەهان جاران د ناڤ وان گولچیچەك و رحانان دا بەلاڤۆك و درووشمێن كوردینییێ ب ڕێكا هندەك هەڤالان د ناڤ دا دهاتنە ڤەشارتن، هەتا بۆ جهێن شۆلەژێ دهاتنە رادەستكرن. ئەڤە ب خوە كارەكێ پر مەترسی بوو بۆ وی سەردەمی، لێ ڤیان بۆ نەتەوەیى؛ رێكێ ددەت هندەك قوربانی ژی هەبن.
هەكە بێژم ب هزاران مرۆڤێن كورد د زیندانێ ڤە هەبوون، نەوەیی نینە، ل ڤێرە هەر ئێك ژ وان شعرەكە، ڕۆمانەكە، فلمەكە، چیرۆكەكە و هەمی ژی نوكە كەرەستەیەكێ خامن و پرۆژەنە بۆ نڤیسینێ. چونكو هەر كێلیكەكێ مرۆڤ ل ژێر دەستێ زەلامێن رژێمێ دهاتە برینداركرن، دهاتە كوشتن، ئەڤە ب خوە بابەتن بۆ چیرۆك و ڕۆمان و هەر جۆركێ دی یێ ئەدەبی، لێ ژ بەر كو ئەڤ جۆرە كارە دەم و پشتەڤانی بۆ دڤێن یێن ماینە هلاویستی.
ئەدەبێ زیندانێ هەتا وەكو دیرۆك ژی یێ گرنگە، چونكو بەحسی ماوەیەکێ دەستنیشانكری دكەت، كو دەمەکێ تژی نەخۆشی و رویدان و ئازارە، راستە ئەدەبێ زیندانێ ل هەمی دەم و جهان دهێتە نڤیسین، چونكو هەمی رژێمان زیندان هەنە، لێ یا مە ئەوە دبێژین؛ مرۆڤێ كورد د ماوه‌یه‌كی دا تووشی ئێشان و قڕان و نەخۆشی و دەردەسەرییان بوویە و ڕەنگڤەدانا ڤان بوویەران د ئەدەبی دا، گرنگییەكا پێدڤی پێ نە هاتییە دان. بۆ نموونە، دو گەنجێن تلكەبەرێ ب ناڤێن (حسێن 17 ساڵ) و (تاهر 16 ساڵ) بوون، ل ساڵا 1986ێ ب تومەتا بەلاڤكرنا ترسێ و پەقاندنا چایخانەیەكێ ل زاخۆ، هەردو گەنج خەندقاندن و ئەو ب خوە د راستی دا قنینێ غازی ل چایخانێ پەقی بوو، ئەو بوونە قوربانی. ل جهەك دی، هوورتر دێ باس كەین- ئەڤە ب خوە د شیان دایە ببیتە دراما.
ژێدەر وەسا دیار دكەن، ئەدەبێ زیندانێ ب تێگەهێ خوە ئەوە، كو نڤیسەر ل جهەكی بێی حەزا خوە یێ دەستەسەركری یان حوكمكری بیت، یان ژی ئاكنجیبوون و مان ل جهەكی خورتی.
هەمی مللەتان ژی گرنگییەكا مەزن ب ئەدەبێ زیندانێ دایە، كوردان ژی گەلەك نەخۆشی و زیندان دیتینە، لەوا دبێژم پێدڤی با نوكە پەرتوكخانا كوردی ب دەهان پەرتوك ژ ئەدەبێ زیندانێ و یێن ل دۆر ئەدەبێ زیندانێ هەبان، كو ئەدەبێ زیندانێ ژی پشكەكە ژ پشكێن ئەدەبی و ژێ ناهێتە دابڕین، بەلكو ب ئەدەبەكێ راستگۆ ژی دهێتە ناڤكرن.
شعر، یان نڤیسینا تێكستەكێ ئەدەبی، یان بیرهاتنەكێ ژی بۆ نڤیسەرێن زیندانی، ئالاڤەكێ تژی هەست و سۆز بوو، كو هندەك تاوەیێن ئازادیێ ب شۆپینیت، چونكو شفشەیێن زیندانێ بزاڤ و لڤینا لەشی سنووردار دكەن، ل ڤێرە نڤیسین تاكە رێك بوو، كو نڤیسەر ب ئاشۆپا خوە و ب دزیكی ڤە ژ ناڤ دیوارێن زیندانێ دەركەڤیت و ل ڤالاهی و فەزایەكا بەرفرەهتر بگەڕیێت.
نڤیسەر و شاعر (كرستینا دۆمینیك) دبێژیت: «داكو ببیە شاعر، دڤێت تو بچییە جەهنەمێ و ژێ بزڤڕی». كو ئەڤ شاعرە ل باژێرێ بوینس ئایرس یێ ئەرژەنتینی زیندانكری بوو و وێ دیاركرییە كو باشترین بەرهەمێ خوە د زیندانێ ڤە و ل دۆر زیندانێ نڤیسییە(15).
دۆمینیك دبێژیت: «شاعرى رۆلەكێ گرنگ د ئازادكرنا جانی و تێگەهشتنا دەروونی دا هەیە، و د زیندانانڤە شاعر و شعرێن ب جان دیار دبن، چونكو پترییا جاران دەربڕین ژ خوەییێ ل پشت شفشان دهێتە كرن»(16).
ئەڤ جەهنەما زیندانێن رژێما بەعس یا مە دیتی، كو دەربڕین و ل دۆر نڤیسین نەكارەكێ هێسانە، بەلكو دەم بۆ دڤێت و هەكەر ئەم ئەو بن كو بنڤیسین، دەم ل بەر مە هندەكا یێ كورتە و ل بەر هندەكا یێن درێژە. بەلێ دیسا دێ پرسم، ما ئەم دەرحەق پەسنكرن و سالوخەتدانا ڤێ جەهنەمێ دەركەتینە؟ بەرسڤ یا ئاشكرایە كو نەخێرە. هەكە ئەم لێنێڕینەكێ ل جیرانێن خوە یێن ترك و عەرەب بكەین، دێ بینین كو ب دەهان بەرهەم ل دۆر ئەدەبێ زیندانێ هەنە.
ل ناڤ عەرەبا كو د سالێن حەفتییان دا ژ چەرخێ بۆری ئەدەبێ زیندانێ دەركەتییە ناڤ پەرتوكخانا عەرەبی، كو بوویە ئەگەرێ شەرمزاركرنا حالەتێن سەركوتکرنێن سیاسی، ئەو ژی ب ڕێكا بكارئینانا هێمایێن ئەدەبی. وەكی ڕۆمانا (شرق المتوسط) یا عبدالرحمن منیف و (تلك العتمة الباهرة) یا نڤیسەر (الطاهر بن جلون)، كو ل سالا 2004 خەلاتێ دبلن یێ ئەدەبی پێ هاتییە پەخشین و ل دووماهییا ساڵا 2000ێ ژی خەلاتێ ئیمباك یێ ئەدەبی وەرگرتییە. نڤیسەری بابەتێ رۆمانا خوە ژ دانپێدانێن زیندانییەكی ب ناڤێ (عەزیز بنبین) وەرگرتییە، كو د ئێك ژ زیندانا وەڵاتێ مەغرەبێ دا هاتبوو زیندانكرن. ل ڤێرە نڤیسەر گەلەك ب هووری، نەخۆشی و ئێشانێن ڤى زیندانى و هەڤالێن وی وێنە دكەت. دیسا ڕۆمانا (اعجام) یا نڤیسەرێ ئیراقی (سنان انطون) كو باسێ قوتابییەكێ كرستیان د زیندانێن بەعسا ژ ناڤچوویی دكەت، بۆ چەند زمانان ژی هاتییە وەرگێران. هەروسا ڕۆمانا (القوقعة) یا نڤیسەرێ سووری (مصطفی خلیفة)، كو ل ساڵا 2008ێ هاتییە چاپكرن، باسی قوتابییەكی دكەت، كو كار د دەرهێنانا سینەمایێ دا دكەت و ژ فرنسا دهێتە وەڵاتێ خوە؛ دا كار بكەت، بەلێ دكەڤیتە داڤێن ڕژێمێ و ب تومەتەكا سیاسی دهێتە گرتن. یان ڕۆمانا (طریق جهنم) یا نڤیسەر (ئەیمەن ئەلعەتوم)، كو نڤیسەرەكێ ئوردونییە و ل دۆر گرتن و ژیانا زیندانییەكی د زیندانێن لیبیا دا ل سەر دەمێ قەزافی باس دكەت كو (30) ساڵان دمینتە د زیندانێ ڤە و تووشی هەمی جۆرێن نەخۆشی و ئازاران و شكەستنێن جەستەیی و دەروونی دبیت.
ل ڤێرە دیار دبیت ڕۆمانڤیسان بەرێ خوە دایە دیاردەیا (زیندانێ) د ناڤ وەلاتێن عەرەبی دا، ب وێ باوەرییێ كو ڕۆمان باشتر و هوورتر؛ دێ شێت وان نەخۆشی و ئازاران بەرچاڤ كەت یێن زیندانی تووش دبنێ، چونكو ل سەر ئاستێ گۆتارا رەوشەنبیری و جڤاكی یا گشتی، ڕۆمان دشێت دەربڕینێ بكەت و بەرهنگارییا سەركوتكرنێ بكەت و ئاریشەیا بەربا كەت و خوە ل كووراتییا پاشڤەمانێ و نەزانینێ بدەت.
باسكرنا ڤان نموونان ژی تنێ بۆ هندێ بوو، كو بزانین خەلكێ دی؛ گەلەك گرنگی ب بابەتێ ئەدەبێ زیندانێ دایە وەكو پشكەكا گرنگ یا ئەدەبی. مە ژی ب دەهان زیندانیێن سیاسی هەنە كو د شیان دایە بەرهەمێن باش و ل ئاست ل دۆر بهێن نڤیسین، بەلێ وەكو مە ئاماژەكری، دەم و پشتەڤانی بۆ دڤێن.
هیڤیدارین ڕۆژەكێ هندەك بهێن بشێن وی كاری بكەن و وان بیرهاتن و روودانێن زیندانێ ژ مرنێ رزگار كەن، چونكو ب دیتنا مە؛ پاراستنا وان خالەكا گرنگە ژ ژیان و بەرخوەدانا ملەتێ كورد.
ژێدەر و پەراویز:
1- پرسیار ب ڕێكا سۆشیال میدیایێ ل رۆژا 23/3/2023ێ ژ هەردو دوكتۆرێن به‌رێز هاتییە كرن.
2- ……میرهان فؤاد، نــشــأة وتــــطــــور الســـجــون (مقال).
3- هه‌مان ژێده‌ر.
4- هادي العلوي، من تاریخ التعذیب في الإسلام، مؤسسة المدی، دمشق- 1999.
5- كامیلیا حسین، جدران العزلة مع سن القلم.
6- نوال السعداوي، مذكراتي في سجن النساء، منشورات الربیع، 2019.
7- عبدالرحمن منیف، الشرق المتوسط (روایة)،، مؤسسة العربیة للدراسات والنشر، 1972.
8- كۆڤارا (به‌یان)، هژمار (156)، ساڵا 1989.
9- بلند محه‌مه‌د، سۆتنگه‌هـ (ڕۆمان)، وەشانێن ئێکەتییا نڤێسەرێن کورد/ دهۆک- 2005.
10- ایمن سلیمان خالد، السجون في العصر العباسي 750 – 945م، رسالة ماجستیر، جامعة الأردن، 1997.
11- بیوپیۆس، عزاء الفلسفة، ترجمة: عادل مصطفى، مراجعة: أحمد عثمان، مؤسسة هنداوی، 2019.
ئانیسیۆس کانلیۆس سیڤێرنۆس بیۆتیۆس 480-524: فەیلەسۆف و سیاسەتمەدارەکێ ڕۆمانى بوو، کو زێدەتر ل چەرخێ بەختەوەرى و دڵنەواییا فیلۆسۆفیێ یێ بەرنیاس بوو. ئێک ژ بەرهەمێن وى یێن ب ناڤودەنگ بەە ل چەرخێن ناڤەڕاست.
12- ایمن العتوم، یا صاحبي السجن (رواية)، الطبعة الثانیة، 2013.
13- جوبران خەلیل جوبران، ………………………………
14- بلند محەمەد، سۆتنگەهـ (ڕۆمان)، دهۆک- 2005.
15- صحافة الجدید 29/4/2022، (النجوم والمشاهیر).
16- (صحافة الجدید)، هەمان ژێدەر
