دیۆگێنیس ئان ب ھەر ئاوایەكێ دی، ناڤێ وی بھێتە گۆتن، دبێژن؛ فیلۆسۆفەك بوو، د كوارەكێ دا دژیا. زانایەك ب ھەمی ھزر و ھندێشە و خەیالا خوە ڤە، د كوارەكێ دا، ب ئەوا خەلك و سروشت ددەتێ بژیت، ھەم ئەزموونە، ھەم مەژ و خەیالا خەلكی ئارھاندییە، لێ ڕاوەستن و بپرسن: بۆچی كەسەكێ دشێیا، د خانیەكی ڤە بژیت، د كوارەكێ دا ژیایە؟ بۆچی كەسەكێ دشێیا كار بكەت، خوە ھێلایە ب ھیڤیا خێران و سروشتی ڤە؟ كەسەكێ د شێیا ل سەرێ دیوانا ئەسكەندەرێ مەكەدۆنی ڕوونت، ل بەر دەرێ كوارەكێ دڕوونشت؟

پێشگۆتن

ئەڤ كەسێ ساز و ئاشت د گەل خوە و نەساز و نەئاشت د گەل جڤاكێ، بوونەوەرەكێ پرسیار ھەلگرە. ژیانەكە، بۆ وی ھەژی ژینێ بوو، بۆ مە، ئیرۆ ژی، جھێ پرسیارێیە، كانێ ژیانەكا سەگوەرانە، ھەژییە، وەكو مرۆڤ ببێژینێ ژیان ئان نە. ئەڤە كەڤنە نڤیسینەكا من دئینتە بیرا من. من نڤیسی: گورگ ب گورگینی دژیت، كەر ب كەرینی دژیت، كرم ب كرمینی دژیت… ھەرتشت وەكی خوە دژیت، مرۆڤ تێ نەبت، ب مرۆڤانی ناژیت. برادەرەكی گۆتە من: ئەڤە بەری تە هاتییە گۆتن، وەختێ من ژیانا دیۆگێنیسی ب بەرفرەھی خواندی، ھەم ئەڤ گۆتنە ھاتە بیرا من، ھەم پرسیارەك؛ ئەرێ دیۆگێنیس وەكو مرۆڤ ژیایە؟

چ بەرسڤ ئا بت، ئان نە. پرسیارا ژ ڤێ گرنگتر، ئەوە؛ ئەرێ ژیانا مرۆڤانە چاوایە؟

داكو بەرسڤا دروست بزانین. ب من وەرە، ھەر سیستەمەكی ئان فەلسەفەیەكێ، دێ بەرسڤەكا جودا ھەبت. ھەر بۆ نموونە، كەسەكێ دنیادار وەكی دیندارەكی ناژیت، دیندارەكێ بسورمان و ئێكێ فلە، ئێزدیەك و جھووەك و زەرادەشتیەك، بوودایی و ھندۆس و كۆنفشیۆسی و یێن دی ژی… وەكی ئێك ناژین. كۆمێن ئەتنی و جڤاكی ژی وەكی ئێك ناژین.

ئانكو، ئەم نەشێین تەرزەكێ ژینێ بكەین و ببێژین: ئەڤە مرۆڤانە و یێن دی، ڤاڕێ بوونن. لەو، ئەم دشێین تەرزێ ژیانا دیۆگێنیسی بكەینە بزاڤەكا ئافراندنا جۆرەكێ ژیانێ، كو سەرنەگرتییە، ھەكەرچی مرۆڤان چیڕۆكا وێ پاراستییە!

بۆچی؟ ئەرێ كەیف پێ هاتییە ئان بزمارەكە، مرۆڤ ھەوجەنە ل كەلەخێ شۆپپارێزیێ بدەت، كو گەلەك ھۆشمەندی و شۆپپارێژی و ئەتەكێت و سەنی و مەنی… بارێ ژینێ ھند گران دكەن، ھەكەر ب ئاخفتن ژی بت، فەرە جارجار دیۆگێنیسی بھینینە بیرا خوە، داكو پچەكێ بارێ خوە سڤك بكەین و بزانین ژیان ئارمانجە نە ئاوایێ پێكڤەژیانێ.

ھەمی وەستگەھێن سەرەكەیێن ژیانا دیۆگێنیسی، چیڕۆكێن پڕ شاخن. ھندەك جاران دگەھنە چار شاخێن ژێك جودا:

• وی پارە سەختە كرینە ئان بابێ وی؟ كەس پشتڕاست نینە و نابت.
• ئەو كەسێ دیۆگێنیس كڕی، ئێكسەر ئازاد كر؟ ئان پشتی ناسی و بوویە كەسەك ژ خێزانێ؟ ئان ل مالا وی، وەكو كۆلە- خولام- دادۆك، مریە؟
• تراجیدیا، وی نڤیسینە ئان ب ناڤێ وی ھاتینە نڤیسین؟ گەر وی نەنڤیسی بن، كێ نڤیسینە؟
• چاوا مرییە؟ ب خوە فەتساندنێ؟ ئان ب گۆشتێ ھەشتپێی مرییە؟ ئان سەگێ ھار گەستییە؟ ئان ژی ب پیراتیێ مرییە؟ نەخاسمە، ژێدەر باسێ 80-90 سالان دكەن، ژیا بت. بۆ وی زەمانی، كێم كەس ھەشتێ نۆت سالان دژیان، ڤێجە، كەسەكێ ب ڕەنگێ وی ژیای، ھەشتێ سال ل دەرڤەی باوەركرنێنە.

مەرەم ئەوە ببێژم، ژیانا دیۆگێنیسی ھندەك چیڕۆك و سەرھاتیێن فڕفۆتن، بۆ دۆكیۆمەنتكرنێ نەھاتینە نڤیسین، پتر بۆ دەرسوەرگرتنێ و پڕكرنا ڤالاھیان ھاتینە نڤیسین و ڤەگوھاستن.

وەختێ ئەم باسێ دیۆگێنیسی بكەین، پێدڤییە باسێ دبستانا سەگوەران Cynicism بكەین، چونكی ھەكەر دیۆگێنیس دامەزرێنەر نەبت، ستوونا ناڤینە. نەخاسمە، دیۆگێنیس ب گۆتن و كریار سەگوەر بوو.

پەیڤا سەگوەر ئان سەگین، وەرگێڕانا پەیڤا گریكی كوونیكۆس؛ كینیكۆسە κυνικός (kynikós) ژ كوون؛ كیۆن κύων: سەگ و پاشگرێ وەكاتیێ؛ -یكۆس – ικός هاتییە. دو بۆچۆن بۆ بنەكۆكا ئەڤی ناڤی ھەنە؛ ھندەك دبێژن: خەلكی ئەڤ ناڤە ل ئەوان فیلۆسۆفان كرییە، چونكی ب ژینا كۆلانان ڕازی بوون. بۆچۆنا دی دبێژت؛ ناڤێ دبستانا سەگوەران ژ پەرسگەھا ھێراكلیسی هاتییە، كو دگۆتنێ Κυνόσαργες (كوونۆسارگێس؛ كینۆسارگۆس) ژ كوون؛ كیۆن-ۆس و ئارگۆس: سپی، سیس، ئان سرت. چونكی ئانتیستێنێس دەرس لێ گۆتینە، ناڤێ وێ لێ هاتییە كرن و پاشی تنێ سەگ ژێ مایە.

ب گشتی، بنەمانێن ئەڤێ دبستانێ ئەڤەنە:

1. مرۆڤ، گیانەوەرێن ب ئاقلن.
2. چاكی ئان قەنجی خوەشیێ پەیدا دكەت و ئەوە ئارمانجا ژیانێ.
3. خەمسار بوون دەرھەقی ژیان و تدارەكا خوە، بۆ وان ئەتەكێت و تدارەك و گرنگی ب شكلی دان، گرنگ نەبوون.
4. نەناسینا ڕەوش و ڕەفتار و دەستوورێن جڤاكی. ئەڤجا، شەرم و قەدرگرتن… تشتێن بێ واتە بوون.
5. زێرەڤانێن باوەریێن خوە بوون؛ ھشكباوەر بوون.
6. كەیفا وان ب سەگی دھات، چونكی ھەڤال و دوژمنان دناست؛ ژ ڕاستیێ شەرم ناكەت.
7. سامان، ھێز، سەرفەرازی، ناڤداری، خوەگونجاندن… دەرڤەی ھەوجەیی و داخوازێن وان بوون.

دبێژن؛ ئێكەمین فیلۆسۆفێ سەگوەر ئانتیستێنیس Antisthenes بوو؛ شاگردێ سوكراتی و (سەیدایێ) دیۆگێنیسی. ئانتیستێنیس، پتر وەكی دەروێش و زاھێدان بوو ژ سەگوەران. ھزرڤانەكێ دووری خوەشیێن سامانی و ھێزێ بوو. لێ بنسترێن ئەڤێ دبستانێ ژ وی دەست پێ دكەن.

پشتی دیۆگێنیسی، شاگردێ وی، كراتێسێ تیڤایی (365-285 ب.ز.) Κράτης ὁ Θηβαῖος دھێت. كراتێسی دەست ژ پارەیێن خوە بەر دا، داكو ل كۆلانێن ئەتینا بژیت. وەختێ ھیپپارخیا مارۆنیایی ππαρχία ἡ Μαρωνεῖτις ناسی، ئەڤاند و ھەردو وەكو سەگوەر ل ئەتینایێ ژیان و خەلكی ڕێز لێ دگرت. ھندەك پارچەنڤیسارێن كراتێسی ماینە و ھندەك یێن ھیپپارخیایێ، لێ ھزرێن وان، پتر ژ شێوازێ ژیانا وان دھێتە زانین.

ئێك ژ سەرھاتیێن وی ئەوە، وەختێ ئێك ژ كراتێسی دپرست: دێ چ گەھتە من پشتی دبمە فیلۆسۆف؟ كراتێسی گۆتێ: تو دێ شێی ب سانەھی بەریكا خوە ڤەكەی و لەپێ خوە تێ ھلنی و مەردانە دەست ژێ بەردەی، ل جھای وەكی ئیرۆ، وەكی دەست-فالنجیان دشەپلی و دودلی و دلەرزی. ھەكەر بەریكا تە پڕ بت، دێ ئەو ب سەرێ تە ھێت؛ بەس ھەكەر ڤالا بت، تو تێك ناچی. ھەر وەختێ تە ڤێیا پارەی بكاربھینی، تو دێ ب سانەھی بكارھینی؛ لێ ھەكەر تە چو نەبن، تو مەرەق ناكەی، لێ تو ب یا تە ھەیە ڕازی بی، نە دلێ تە دچتە یێ تە نەھەی، نە ژی بۆ ھەرتشتێ بھێتە ڕێكا تە دقەھری.

ھندەك پارچە ھەلبەست ژی ژ كراتێسی ماینە، باسێ وەلاتێ سەگوەران یێ نموونە دكەن. ناڤێ باژێڕی كرییە «»پێرا»» كو ب گریكی ناڤێ توورك ئان تۆڕبەیێ سەگوەرانە، ھەر سەگوەرەكی ئێك ھەبوو، تشت بۆ خوە دكرنە تێدا.

باژێڕێ پێرا ل نیڤا مژەكا ڕەنگ تارییە

داد و بەردارە، ل ھەرجھی پیسە، ھیچ نینە

چو مشەخۆرێن خشیم گەمیان نابنێ،

نە ژی چو فەلیتەیێن ب تلكێن لەشفرۆشان گەش دبن،

لێ جاترێ و سیران و ھەژیران و نانی چێ دكەت،

بۆ وێ باژێڕی شەڕێ ئێك و دو ناكەن،

نە وان چەك ھەنە، پێ پارەی ئان ناڤەكی پەیدا كەن.

كراتێس سەیدایێ زینۆنێ كیتی Ζήνων ὁ Κιτιεύς  (334-262 ب.ز.) بوو. لێ ل شوونا زینۆن ئان زینۆ ئاڤاھیەكی ل دبستانا سەگوەران زێدە بكەت، بنسترا دبستانا ئەیوانیان (بەرسفكیان) Stoicism دانا. زینۆنی ھزرێن ئەخلاقی یێن سەگوەران و گرنگیەكا زێدە ب قەنجیێ و تەناھیا مەژی دا و ئەڤە ب دروست و چاك ژینێ د گەل سروشتی دھێت.

ھۆسا ھزرێن سەگوەران یێن یاخی ل سیستەمێ جڤاكی، هاتنە كەزاختن و گونجاندن، داكو د گەل جڤاكێ ئاشت ببن و بنواشێن دیرۆكێ دانن.

ژیان

دیۆگێنیس Διογένης ئان ذیۆیێنیس ئان دیۆگین ئان دیۆجین(1)، چەندەكێ ژ زەمبیلفرۆشی جوداتر، پشتی، سەرا پارە زڕكرنێ، جڤاكێ ژ ناڤ خوە قەوارتی و تووشی كۆمەكا دەردەسەریان بووی، بڕیاردایە؛ جڤاك و پێشكەفتن، ھۆكارێن ئاڕێشەیێن مرۆڤانن و فەرە مرۆڤ، ڤەگەڕتە ژیانا سروشتی، لێ ھۆشمەدییا خوە، نە ب خوەڕسكێن گیانەوەری.

ئەڤی كەسی، چاوا؟ و بۆچی؟ دەست ژ ژیارا شۆپگەرانە بەردایە و ڤەگەڕایە سروشتێ مرۆڤێ نەخری، لێ ب ھۆشمەندیەكا بلند، بەرسڤ دێ د ژیانا وی دا ھێتە دیتن ئان ھندێشەكرن.

ڕاستە سالا بوونا وی بەرگومانە، لێ ھەمی ژێدەر باسێ 413-403 ب.ز. دكەن، ل باژێڕێ سینۆپێ Sinope ل سەر دەریا ڕەش، مرنا وی ل ناڤبەرا 324-320 ب.ز. ل كۆرینتێ دادنن.

دیۆگێنیس كوڕێ پارەگوھۆڕەكی بوو، ب گریكی دگۆتنێ: تراپێزیتێس τραπεζίτης، ژ τραπέζα: مێزە، كو پارەگوھۆڕان مێزە ھەبوون و پارەیێن خوەجھ د گەل یێن بیانی دگوھۆڕین.

دبت بابێ وی ھیكێسیاس Ἱκεσίας د بنەكۆك دا مسگەر بت، چونكی وەكی هاتییە ڤەگوھاستن، ئەو ئان ژی بابێ وی ب زڕكرن و دەستكاریكرنێ د پارەی دا ھاتنە سووچداركرن و ڤێڕا، ئان ڕەڤین ئان ژی ھاتینە دەركرن و قەوارتن ژ باژێڕی و ھندەك دبێژن بابێ وی گرتن و د زیندانێ ڤە مر. ئەز پتر د گەل ڕەڤینێمە، چونكی ل وی وەختی ئێك پارەیێ میری دەستڤەدەت، كریارەكا بچووك نەبوو، نەخاسمە ئەو دەڤەرە ل ناڤبەرا گریك و ئاریان بوو.

نەدیارە پشتی ژ سینۆپێ دەركەفتین چ ب سەری هاتییە. چ د گەل خوە برینە؟ پشتی سینۆپێ، بابێ وی ھندا دبت! چ لێ هاتییە؟ ئەرێ وەختێ باسێ كۆلەیێ خوە دكەت و دبێژت: وەكی مانێس بشێت بێی من بژیت، بۆچی ئەز نەشێم بێی وی بژیم. ل كیشك وەختی ڕوودایە؟…ھتد.

سەرھاتییا ساختەكرنا پارەی ژی سەرهاتییەك ھەیە. سەرھاتی دبێژت: جارەكێ دیۆگێنیس ژ خوێبزانكا دێلفی، كو دگۆتنێ پیتیا Πυθία پرسی: دێ چاوا ناڤدار بم؟ ئەوێ ژی گۆتێ نۆمیسما νόμισμα ساختە بكە. پەیڤا نۆمیسما ھەم پارە ھەم گرێدایی نۆمۆسە، كو عەدەت و قانوون و ڕەوشتە.

ئەوی ژی پارەیێ سیاسەتێ ساختەكر، نە یێ جڤاكێ.

ب من وەرە ئەڤ سەرهاتییە، وەكو تڕانە هاتییە ڤەھاندن، داكو ھەردو دیۆگێنیس پێ بھێنە شرۆڤەكرن؛ دیۆگێنیسێ پارەگوھۆڕ و چاڤ ل پێشكەفتنێ د ناڤ كۆمەلەكێ دا، دیۆگێنیسێ سەگوەر و دژی ھەمی ستاندەردێن جڤاكی.

چاوا بت، وەكی كوردان گۆتی: پەیا بابێ تە كوشت ئان سواران؟ گۆت: كوشت، چ سوار بن چ پەیا. دەركرن ئان ڕەڤینا دیۆگێنیسی و بابێ وی، ئان كێ پارە ساختەكرییە، ھند گرنگ نینە ھندی مشەختبوونا وی ژ وارێ وی و دەربەدەری و دەردەسەرییێن دیتین… ھەر بۆ نموونە:

دیۆكلیس Diocles دبێژت؛ پارەیێن دەولەتێ ل نك بابێ وی بوون و ساختەكربوون.

لێ Eubulides دبێژت: دیۆگێنیسی ساختەكاری كربوو و فەروەرێ سینۆپێ، ئەو ب باب ڤە دەرێخستن.

دەركرن ئان ڕەڤین و نەداری و پارسەكی و ڕەزیلییا ب ڕێڤە دیتی، کرییە مرۆڤەكێ دی.

ژ ژێدەران ئەم تێدگەھین، كو دیۆگێنیسی كۆلەیەك ب ناڤێ مانێس ھەبوو. داشتنا كۆلەیەكی، بێگومان دێ بەری ئان ل وەختێ گەھشتنا وی بت. دبێژن: مانێس ژ خودانێ خوە دیۆگێنیسی ڕەڤی(2). وا دیارە خەلكی گۆتیێ: دێ چاوا بێی كۆلەیێ خوە ژی. ئەوی ژی گۆتنا خوە یا ناڤدار گۆت: ھەكەر مانێس بشێت بێ دیۆگێنیسی بژیت، بۆچی دیۆگێنیس نەشێت بێ مانێس بژیت؟!

دیۆگێنیسێ ب نازداری هاتییە پەروەردەكرن و زەنگین ژیای، د ناڤبەرا چاڤ و برووان دا، ھەرتشتێ ھەبوو ژ دەست دا، ب خوە كۆلەیێ وی ژی، ئەو ھێلا و ڕەڤی. خوەندەوار و زەنگینێ دەربدەر و بوویە كۆلانی، ھێژ ژ كەڤنەژیانا خوە ڤەنەقەتای، خوە ھەوجەی نیاسەكی كر، كو ئۆدەیەكێ ئان خانیەكی بۆ كرێ بكەت. لێ نیاسێ وی، ھەڕۆ بەھانەیەك بۆ گرت، تاكو دیۆگێنیس تێگەھشتی: چاڤ ل دەری، خوەلی ب سەری، نەخاسمە، سارمایێ دەست پێ كر و ھەوجەی سڤاندەیەكێ بوو، خوە لێ ستارە بكەت.

ل ئەوێ ڕەوشا دەربەدەریێ و بێ خودانیێ، زەنگینێ بێ نان و بان مای، دا خوە كوژت. تاكو مشكەك دیتی، فرتفرتا وی بوو ل تشتەكی دگەڕا بخوت، تاكو تشتەك ب دەست دكەفت. كتكەك ددیت، دڕەڤی كونەكێ، ھەڤالەكێ وی ھەڤڕكییا وی كربایە، لەق و پەنج لێ ددان… دیۆگێنیسیدو ڕۆژان ل مشكی نێڕی، كانێ چاوا دژیت و چاوا خوە دپارێزت. ھینگێ گۆتە خوە: ئەڤە خوەش شۆلە! فەرە ژ مشكی فێر ببم.

– خانی بۆ چییە؟ ھەر جھێ ب دلێ خودانی، خانییە. مێدەك و سفرە و ئامان بۆ چنە؟ پاریەكێ مرۆڤ پێ ڕازی بت، ژ شیلانا شاھی چێترە.

د گەل وەختی، دیۆگێنیس بێ جلك ما. سەرملەك ھەبوو ھەم د خوە دپێچا، ھەم تێ دنڤست. ل ئەڤێ ڕەوشێ، كوارەكا شكەستی دیت، ل زڤستانا ئەتینا، تێدا ژیا. ل ھاڤینێ چۆ كۆرینتێ، ل بەر بایێ بەرزەخێ دەریایێ دژیا. لەو، ھەرجار دگۆت: ئەز وەكی شاھێن ئیرانێ دژیم؛ زڤستانێ ل بابلێ و شۆشێ دژین و ھاڤینێ ل ھینكاتییا ھەمەدانێ دژین.

جارەكێ دا چتە باژێڕێ ئێگینا Aegina ڕێگران گرت، وەكی كۆلە ل كریتێ فرۆشتن. دبێژن وەختێ بكڕ ھاتین، خودانێ كۆلەیان، گۆتە دیۆگێنیسی تو چ دزانی؟ گۆتێ: خودانكرنا مرۆڤان دزانم. ئو دبێژن: گۆتە خودانێ خوە من بفرۆشە زەلامێ ھەنێ، دیارە ھەوجەی خودانەكییە. ئەو زەلامە، كسێنیادیس Xeniades بوو. ل مالا كسێنیادیسی بوو دادۆكێ زاڕۆكێن وی. گەلەك پێڤە نەچۆ، دیۆگێنیس بوو ئەندامەكێ خێزانێ. بۆ دوماھیێ د گەل ڤێ خێزانێ پتر ژ چیڕۆكەكێ ھەیە؛ ئێك باسێ ئازادكرنێ دكەت، ئێك باسێ مانێ، وەكو ئەندامەكێ خێزانێ تاكو مری… پرسیار ئەوە: وەكی ئەندامێ خێزانێ بوو، چاوا ل دەرڤە ل نك یارگەھەكێ دژیا؟

ل تیرمەھا سالا 336 ب.ز. دیۆگێنیسی پشكداری د ئۆلۆمپیادا 111ێ دا كر. وەختێ گزیری بانگ ھلدێرای و گۆتی: دیۆكسیپپوسی زەلامێن دی ئێخستن. ئەوی گۆت: بەرەڤاژی! ئەوی شێیا كۆلەیان، من شێیا زەلامان. وەختێ ھندەكان ژێ پرسین؛ كانێ تو هاتییە پێش ھەڤڕكیان، دیۆگێنیسیگۆت: ئەز ھاتیمە پشكدار ببم. ئەز یێ ھاتیم دا شەڕێ ئەڤان دەردان بكەم؛ تەنگژینێ، بێباوەریێ، خەمێ، كامێ و ترسێ… ما ئەڤە شەڕ و ھەڤڕكینە مرۆڤ دكەن!

ل یاریێن بەرزەخێ Isthmian Games، كو ھەر دو سالان جارەكێ ل كۆرینتێ دھاتنە كرن، وەكو قەھرەمان، شاشا كاژێ كرە سەرێ خوە، لێ خەلك پێ وەرھاتن و ژ سەری كرن.

ژێدەر دبێژن: ل پێش چاڤێن خەلكی دمیست و خوە دڤەڕەساند، د میستە ب خەلكی ڤە، بۆ ھەمیان ئەڤە دیناتییە، لێ بۆ وی خەم نەبوو خەلك ھزربكەن دینە، ھەردەم دگۆت: ئەز نەدینم، لێ سەرێ من ژ یێن وە جودایە.

ل سالێن دوماھیێ، وەختێ ژ باژێڕی دەردكەفت، گۆپالەك ڤێ بوو، گۆپال ھەم جەڤەنگێ گەڕیدەیان بوو، ھەم دەستھەلاتا گشتی. ژێدەر وەسا دیار دكەن، كو بەردەوام وەكو فیلۆسۆفەكێ گەڕۆك، ل باژێڕان دگەڕا و ھزرێن خوە بەلاڤە دكرن. جارەكێ وەختێ ل سپارتایێ، كو گەلەك دۆستێ وان بوو، ھندەكان ھەلبەستا ھێسیۆدی گۆت:

«»نەدبوو گا بمرت

ھەكەر جیران خراب نەبایە»».

دیۆگێنیسی گۆت:

«»لێ مەسینی(3) و گایێن وان مرینە

و ھوون جیرانێن وانن»».

باسێ گەلەك وەغەر و سەرەدانێن وی دھێتە كرن، لێ ھوورھوورك نەھاتینە ڤەگوھاستن. مرنا دیۆگێنیسی ژی، ب سێ چار ئاوایان هاتییە ڤەگوھاستن:

– ھەناسەیا خوە گرت تاكو مری!

– ھەشتپێیەكێ خاڤ خوار و پێ مر.

– سەگەكێ ھار گەست پێ مر.

– ب پیراتیێ مر.

دیۆگێنیس، مرۆڤێ یاخی بوو ل سەر عەدەتان و شەھرستانیێ، ئەوی باوەری ھەبوو، كەسێ پێگیر نەبت و شەھرستانیێ ژ ژیانا خوە دەرینت، مرۆڤەكێ شادە. لەو؛

– ل سووكێ دخوار، كو ھینگێ شەرم بوو.

– د میستە ب ھندەكان ڤە.

– خوە ل پێش چاڤێن خەلكی دڤەڕەساند.

– ڕیتە د شانۆیێ ڤە.

سەیدایێن وی

وا دیارە، جیھانا ھزرێن مرۆڤی وەكی تا و چقێن درەختەكێنە، فیلۆسۆفییا دیۆگێنیسی ژی، وەكی دھێتە گۆتن، ل ئەتینا، پشتی ڕەڤین-دەرێخستنێ بوو ژ وەلاتێ خوە، ژ دو ژێدەران دھێت؛ سوكراتیس و ئانتیستێنیس، سوكراتیس، كو دژی نۆرمێن جڤاكی بوو و ھەمی ڕەفتار و ئەخلاق و ڕەوشت بەرپرسیار كربوون. ب گۆرەی سوكراتیسی، چو تشت ژ پرسیارێ پیرۆزتر نەبوو. ھەروەسا، سوكراتیس ئێكەمین فیلۆسۆفە، فەلسەفە ژ ئۆدە و جڤاتێن دەستەكێن بژارە و بلند، بەر ب ناڤ خەلكی بری. دیۆگێنیس ژی ل سەر ھەمان شۆپێ، بەس ب كریار؛ نە ب ئاخفتن تنێ، پێ ل ھەمی نۆرمێن جڤاكی نا و فەلسەفە برە كۆلانێ. ڤەدگوھێزن؛ كو دیۆگێنیس كەسەكێ دەقشكێن و ئەزمانڕەش و ڕەخنەگرەكێ دڕ بوو… لەو پلاتۆی دەرھەقی دیۆگێنیسی گۆتییە؛ سوكراتە یێ دین بووی.

دووەم كەسێ ھنگار ل دیۆگێنیسی كری، ئانتیستێنیس(4) Antisthenes بوو. ب گۆرەی ژێدەران و لێكۆلانێ، دیۆگێنیسی ئانتیستێنیس دیتییە و نەدیتییە!! لەو، چ دیت بت ئان نە، پێ داخبار بوو؛ ژیانا ب زاھێدی، وەكی ئانتیستێنیس دخواست، كرە ژیان ب خواستنێ و ل كۆلانان، وەكی وی دگۆت: چاكی ئان قەنجی گرنگترە ژ قانوونێن جڤاكی و ڕەوشتان، ھەروەسا، كار ژ گۆتنێ پێشترە؛ ئانكو كریار بنسترە(5)، وەكھەڤییا ژن و مێران دخواست، كو ھینگێ تشتەكێ سەیر و نەبەرھۆز بوو(6).

ژێدەر دبێژن: وەختێ دیۆگێنیس گەھشتییە ئەتینایێ، چۆ ما ب ئانتیستێنیسی ڤە Antisthenes ، كو وەكو شاگرد ل بەر دەستی بخوینت، لێ ئانتیستێنیسی قەبوول نەكر. وەختێ گەلەك پاڕیێ و ژێ ڤە نەبووی، ئانتیستێنیسی ڕاھێلا دارەكی و ڤێیا پێ دەربێخست. لێ دیۆگێنیسی گۆتێ: ھەر من بقوتە، ھندی ئەز باوەر بكەم، كو تە تشتەكێ ھەی فێر ببم، ھند دار نینن من ژ تە دوور بكەن.

فەلسەفا ئانتیستێنیسی ل سەر ئەڤان ستوونان ئاڤا دبوو:

– شیانە خوە؛ بشێ خوە.

– قەنجی و چاكی؛ ئەوی باوەر دكر قەنجیكرن خوەشییە، خوەشیێن دی خرابیێن پەسەندن؛ قەنجی ئارمانجە.

– ھاڤێتنا تشتێن زێدە؛ زێدەھی بارە، بھاڤێژە.

– دەستبەردان ژ نۆرمێن جڤاكی؛ دەستوورێن جڤاكی ئاستەنگن، ھند پێگیر نەبە.

دیۆگێنیسی، ھزر و ڕەفتارێن ھەردو فیلۆسۆفان لێكدان، بەر ب كنارێن ھزر و ڕەفتاران ڤە برن.. لەو، دیۆگێنیس سوكراتەك بوو، لێ سوكراتەكێ دینۆكە. ئانتیستێنیسەك بوو، لێ كۆلانی و كوارنشین و پارسەك.

بەرانبەر ئەڤان فیلۆسۆفان، سەیر نەبینە دیۆگێنیسی دو سەیدایێن جیھانا گیانەوەران ژی ھەبن؛ مشك و سەگ. دیۆگێنیس ژ مشكی فێری ژینێ بوو؛ كانێ چاوا ب تنێ و ل ژینگەھەكا بیانی و نەدوورە دژ، بژیت، ژ سەگی فێری مرۆڤناسینێ و ئەمەكداریێ بوو… لەو، سەگی جھەكێ بەرچاڤ د ژیانا وی دا، ھەبوو.

بەرھەم

ژبلی پرت و گۆتنان و ھندەك سەرھاتییان، چو بەرھەمێن وی نەماینە. ھەكەر چی بەلگە ھەنە، پشتی وی چارسەد پێنجسەد سالان ژی، مابوو.

ب گۆرەی دیۆگێنیس لایەرتیۆس Laertius دیۆگێنیسێ سینۆپی، دایالۆگ، نامە، تراجیدیا نڤیسینە، ژێدەر ناڤێن ئەڤان بەرھەمان دئینن:

• كۆمار Politeia .
• پۆردالۆس(7) Pordalos.
• ئیختیاس Ichthyas(8).
• كیفالیۆن(9) Cephalion.
• خرێیای Chreiai(10).

تاكو ھەفت تراجیدیایان ژی ب ناڤێ وی ھەنە، ھندەك، تاكو سەدسالییا چار ژی مابوون.

ھێلین Helen و تیێستیس Thyestes: باسێ مرۆڤخوەریێ anthropophagy دكرن.

ھیراكلیس  Heracles: قەھرەمانەكێ سەگوەرە خوە ل بەر تەنگاڤیان دگرت.

ئاخیلیس Achilles و میدیا Medea: ل دۆر قەھرەمانیێن وان بوون.

خریسیپپۆس Chrysippus: كوڕێ پێلۆپسی، ئەفسانەیەكا گریكانە ل دۆر شاگردەكی و ڕەڤاندنا وی…ھتد.

ئۆدیپۆس Oedipus: چیڕۆكا وی ناڤدارە.

ب گۆرەی ژێدەران، ھندەك ژ ئەڤان شانۆنامەیان گەھشت بوونە كلیمێنێ ئەسكەندەری ل سەدسالییا ئێك بەری زایینێ. و سەردەمێ ئیمپراتۆر یۆلیانی ل سەدسالییا چارێ زایینی. لێ وەسا دیارە، كو ھند گرنگ نەبووینە، ئان نە ل ئاستێ نڤیسارێن دی بووینە، ئان نەگونجای بوونە د گەل ھزرێن سەردەست، لەو نەھاتینە ڤەگوھاستن.

ئەیوانیان ئەڤ بەرھەمە ڕەخنەكرینە، كو باسێ ھندەك مژارێن نازك و نەگۆتنێ دكەن، وەكی: مرۆڤ خوارنێ و خوەیانیپەڕێ و دەیباب كوشتنێ، ب ئاوایەكێ نە ئەخلاقی.

ئیمپراتۆر یۆلیانی، دەرھەقی شانۆنامەیێن دیۆگێنیسی گۆتییە: كیشك خواندەوارێ وان بێزێ ژێ ناكەت و كەشەفرێتیەكا زێدە تێدا نابینت، ب خوە لەشفرۆش ژی ناگەھنە وی ئاستی؟

د سەر ھندێ ڕا، ھندەك ژێدەر ئەڤان تراجیدیایان دكەنە یێن فئلئسكۆسێ ئێگینایی Philiscus of Aegina ئان پاسیفۆنی Pasiphon، شاگردێن دیۆگێنیسی.

سەرھاتی

ب گشتی و بێ زێدەبێژی، دیۆگێنیس ژ نڤیسارێن خەلكێ دی و سەرھاتیێن وی و یێن خەلكی داینە پال، هاتییە ناسین. ب گۆتنەكا دی، ئەم دشێین ببێژین: دیۆگێنیس ھندەك سەرھاتینە، دبت ڕاست بن و دبت، ھەمی ڤەھاندی بن و گریكان ڤێیا بت، كەسەكێ وەسا د ناڤ كولتۆرێ وان دا ھەبت.