ئوپەراسیونێن ئەنفالان “عملیات الأنفال” یێن حکومەتا عیراقێ ل سالێن ١٩٨٧ / ١٩٨٨ دهێنە هژمارتن ب گوپیتکا سیاسەتا قڕکرنێ و ژناڤبرنێ یا دەولەتا عیراقێ ل هەمبەری کوردان. لەوما ژی مژارا ئەنفال – جینوساید بەری هەر تشتی پرسەکا نەتەوەیی یە و پەیوەندییەکا خورت یا ب دیروکێ، سیاسەتێ، ئابۆری، یاسایێ و جڤاکێ کوردی ڤە هەیە. لەوما ژی پروسا ئەنفالکرنا کوردان پەیوەندی ب چارەنڤیسێ کوردان وەک نەتەوە ڤە هەبوو و هێژ هەیە و رەهەندێن پڕ سەمتی ل پاش خو هێلاینە و هێژ کارتێکرنێن وێ یێن خورت ل سەر سیاسەت، جڤاک و ئابورییێ کوردستانێ هەنە.

ئەنفال پروژێ قڕکرنا کوردان بوو، کورد نە ب تەنێ ب دەهان هزاران ژ لایێ جەستەیی ڤە ل گورێن ب کۆم ل بیابانێن عیراقێ هاتنە کوشتن و ژناڤبرن، بەلکی ب سەدان هزاران مروڤ ژ گوندێن وان هاتنە دەرئێخستن، گرتن و ژ ترسا چەکێ کیمیایی و کوشتنێ بەرڤ سنوورێن ئیرانێ و تورکیا چوون. و هەروەسا پتر ژ چوار هزار گوند هاتنە خراپکرن و ژیان ل پتریا جوگرافیا کوردستانێ هاتە حەڕامکرن. وەک ئابور کوردستانێ ب بەرهەمێن خو یێن چاندنێ عیراق هەمی تێردکر، لێ پشتی ئوپەراسیونێن ئەنفالان و تا نها ژی کارتێکرن و رەهەندێن ئوپەراسیونێن ئەنفالان یێن پر سەمتی ل سەر کوردستانێ ماینە: پتریا گوندان هێژ نەهاتینە ئاڤەدانکرن، هژمارا مەزن یا خەلکێ کوردستانێ ل باژێران و هێژ ل «کۆمەلگەهێن ب زۆری» دژین و دەستێ وان ل بەر حکومەتێ یێ ڤەکریە و چاڤێ وان یێ ل بەرهەمێن وەلاتێن هەڤسویێن خو.

ئەنفالا هەشتان دهێتە هژمارتن ب قوناغا دویماهیێ یا ئوپەراسیونێن ئەنفالان ل دژی کوردان. ژبەرهندێ ژی دگەلەک دوکۆمێنت و راگەهاندنا فەرمی یێن حکومەتا عیراقێ دا ب «خاتمة الانفال»، ئانکو دویماهیک ئەنفال، ژی هاتیە بناڤکرن. جوگرافیا دەڤەرا بادینان ژی دکەڤیتە باکورێ هەرێما کوردستانێ و لایێ روژهەلاتی یێ روبارێ دیجلە و ئەو هەمی دەڤەرێن دکەڤنە دناڤبەرا روبارێ هیزل ژ لایێ روژهەلاتێ و تا دگەهیتە کێلەشین ل سەر تخوبێ ئیرانێ ژ ئالیێ روژئاڤای ڤە و دەڤەرێن تیاریا یێن نێزیکی جولەمێرگێ ژلایێ باکوری ڤە و تا دهێتە خوارێ بۆ باژێرێ موسل ژ لایێ باشوری ڤە بخوڤە دگریت. ژ لایێ جیوستراتیجی ڤە ژی دەڤەرا بادینان گرنگییا خو یا هەی، چونکی هەر سێ وەلاتێن ئیراق، ئیران و تورکیا پێکڤە گرێددەت و ب دەرازینکا ئێکانە یا ئیراقێ بەرەڤ ئەوروپا ڤە دهێتە هژمارتن.

دەولەتا ئیراقێ بەری دەست ب ئەنفالا بادینان بکەت، ب رێکا ئەنجامدانا ئەنفالێن پێنج، شەش و حەفت پێکول کر سنوورێن ئیراق، ئیران و تورکیا کۆنترول بکەت و هەروەسا ل روژا ١٩ێ تەمموزا ١٩٨٨ێ دەست ب هێرشەکا دژوار کر ل سەر دەڤەرا خواکورک کو دکەڤیتە سەر سێگوشێ ئیراق، ئیران تورکیا ب ئارمانجا گرتنا رێکا ئیرانێ ل خەلکێ سڤیلێ دەڤەرا بادینان.

(عەلی حەسەن ئەلمەجید) ئەندازیار و رێکخەر و بەرپرسێ یەکێ یێ ئوپەراسیونێن ئەنفالان ژبەر ڤان فاکتەران دەڤەرا بادینان وەک قوناغا دویماهیێ «خاتمة الانفال» یا پروسا ئەنفالکرنا کوردان هەلبژارت:

جوگرافیا ئوپەراسیونا ئەنفالا هەشتان دهێتە هژمارتن مەزنتر ژ هەمی دەڤەرێن قوناغێن دی یین ئەنفالێن دی.

ژبەر هەبوونا گەلەک دۆل، گەلی و چیا کونترولکرنا وێ ژ لایێ حکومەتا عیراقێ ڤە یا ب زەحمەت بوو.

ژبەرکو ڤێ دەڤەرێ سنوورەکێ درێژ دگەل تورکیا هەیە وگەلەک خەلک دێ رەڤیتە تورکیا و دەنگوباسێن گرتن، کوشتن و بکارئینانا چەکێ کیمیایی دێ ل جیهانێ بەڵاڤ بیت.

فاکتەرەکێ دی ژی یێ گرنگ یێ ئەنفالا بادینان ئەوە کو دەڤەرا ڤێ ئوپەراسیونێ دویر ژ سنوورێ ئیراقێ و ئیرانێ، ئانکو دویر ژ بەرەیێن شەرێ ئیراقێ و ئیرانێ، و پشتی راوەستاندنا شەرێ ئیراقێ و ئیرانێ هاتیە ئەنجام دان. ژبەر ڤان ئەگەران بۆ رژێما ئیراقێ گەلەک یا گرنگ بوو، کو قوناغا هەشتێ یا دەڤەرا بادینان ب زویترین دەم ب دویماهی بهێت. لەوما ژی حکومەتا ئیراقێ گەلەک هێزێن عەسکەری دگەل تانک، توپ، فروکە وچەکێ کیمیایی و هژمارەکا مەزن یا جاشان بۆ ئەنجامدانا ڤێ قوناغا ئوپەراسیونا ئەنفالان بەرهەڤکر. ب تایبەتی ژی پشتی راوەستیانا شەرێ ئیراقێ و ئیرانێ گەلەک هێزێن سەربازی ژ بەرەیێن شەری هاتنە ڤەکێشان بۆ کوردستانێ.

نێزیکی ٣٨ لیوایێن پیادە و دوو لیوایێن تانک و سێ کەتیبێن توپان و ١٧١ فەوجێن جاشان کو هژمارا وان یان گشتی دبیتە پتر ژ ٢٠٠٠٠٠ هزار سەرباز و جاش و جیش الشعبی د ‌هێرشا ئەنفالکرنا دەڤەرا بادینان دا. پشتەڤانیا ڤان هێزان ژلایێ فروکە و یەکەیەکا چەکێ کیمیایی هاتە کرن.

لیوا یونس محمد الذرب فەرماندێ فەیلەقا پێنج یێ سوپایێ ئیراقێ کو سەروکاتیا عەسکەری یا ئوپەراسیونا هەشتان یا دەڤەرا بادینان دکر، ڤێ چەندێ د شروڤەکرنەکا عەسکەری دا ل دور شەرێ دویماهیک ئەنفال «معرکة خاتمة الانفال» کو دناڤبەرا ٢٨ تەباخێ تا ٣ ئەیلولا ١٩٨٨ێ، ئانکو دنیڤا ئوپەراسیونا ئەنفالا هەشتان، دا نڤیسییە و ژ ٢٩ روپەلان پێکدهێت، پشتراست دکەت و دبێژێت: «ا. دەڤەر ب شێوەیەکی گشتی چیایی و سەختە ل پشکێن باکوری و روژهەلاتی یێن دکەڤنە سەر هێلا سنوورێ ئیراق و تورکیێ هەمی بیستان و دارێن سروشتینە. توپوگرافیا دەڤەرێ پێکهاتیە ژ ئەردێن کەڤرین و کلسی ل دەڤەرێن بلند و بنارێن چیایا تێکەلەکە ژ ئەردێن رەق دگەل تەخەکا تەقنێ و ئاخێ دەست پێدکەت ب نزامبوونێ ژ روژئاڤا و «باشوری» تا دەشتا سلێڤانەییا و دەشتا ئاکرێ و کۆمەکا نهال و و شیڤ و شکەفت و جوکێن ئاڤێ ل ڤێ دەڤەرێ هەنە کو بەلاڤ دبنە باشوری و روژهەلاتی و روژئاڤایی(…) و ژبەر هەبوونا زنجیرێن چیایێن بلند لڤینێن کەرتان (یێن عەسکەری) هاتینە سنووردارکرن».

پاشی ئەو ل جهەکێ دی وەک بەرسڤەک بۆ ڤان ئاستەنگان دنڤێسیت: «مانا بەردەوام یا کەرتان ل دەڤەرێن ئاستەنگی لێ هەین و یێن سەرسنور و دەستنیشانکرنا لڤینێن تێکدەران. دەڤەرێن چیایی، دەڤەرێن ئاسێ نە، دڤێت لێگەریانێن هویر و باش ل ڤان دەڤەران بهێنە کرن و پتر دەم پێتڤی یە».

ئەڤ شروڤەیا توپوگرافی، عەسکەری و سیاسی کو ناڤێن هەمی روبار، چیا و دولێن ئاسێ تێدا هاتینە رێزکرن، بۆ مە گەلەک ب رۆنی ئاشکرا دکەت کو ئوپەراسیونێن ئەنفالان گەلەک ب هویری و پێشوەخت ژ لایێ عەسکەری و لوجستیکی ڤە هاتینە پلانکرن و هەمی شیان بۆ سەرئێخستنا وان د دەمەکێ کێم دا هاتینە تەرخانکرن. لیوا یونس محمد الضرب دڤێ پلانا خو یا ئوپەراسیونا ئەنفالا هەشتان دا هوسا ئارمانجا خو یا عەسکەری دڤان هەر سێ خالان دا دیاردکەت:

«ا. دڤێت ئارمانج ژناڤبرن و نەهێلانا تێکدەران بیت.

ب. بهێنە دۆرپێچکرن و دورگرتن.

ج. بکارئینانا دژوارترین دلڕەقیێ دگەل تێکدەر و پشتەڤانێن وان.»

و هوسا ژی ل دویف ڤێ پلانێ و ب دلڕەقی دەست ب هێرشێن ل سەر دەڤەرێن ئەنفالا هەشتان هاتەکرن و ئەڤ هێرشە هاتنە پارڤەکرن بۆ سەر یازدە تەوەران:

١. ژ زاخو بۆ گەلناسکێ و چیایێ بێخێری

٢. ژ زاخو بەرەڤ دەشتا خابور

٣. ژ کانی ماسێ بەرەڤ زێوە و ئامێدیێ و رەشاڤا

٤. ژ بێگوڤا بەرەڤ ئێکمالێ و بامەرنێ و چیایێ مەتینا

٥. ژ بالندا بەرەڤ شەمدینان و بیبو

٦. ژ شێروان بەرەڤ بارزان

٧. ژ دینارتە بەرەڤ بلێ و بارزان

٨. ژ بێگوڤا بەرەڤ مانگێش و زاویتە

٩. ژ سەرسنگێ بەرەڤ مێرگەتی و چیایێ گارە

١٠. ژ ناحیا ئەتروش بەرەڤ گوندێن سیار و سپیندارا

١١. ژ سیارەتیکا بەرەڤ سپیندار و ئەتروش.

ل شەڤا ٢٤/٢٥ ێ مەها هەشتان حکومەتا ئیراقێ دەست ب هێرشا ل سەر بادینان کر. ل پێشیێ فروکەیان ب چەکێ کیمیایی بارەگایێ لقێ یەک یی پارتی دیموکراتی کوردستان، گەلیێ بازێ و گوندێن دەڤەرێن ئامێدیێ، کانی ماسێ، بێگوڤا، مانگێشکێ و زاویتە ب تایبەتی ژی گوندێن برجینی، تویکا، گەلناسکێ، تلاکور و وەرمێلێ، بازێ، بلیجانی، بانێ، ئاڤوکێ، سیارێ، سپیندارێ، باورکا کەڤری، مێرگەتی، سەرگە و گیزێ و شێران بۆمبەبارانکرن. پتر ژ ٧٧ گوندان کەتنە بەر ڤان هێرشێن کیمیایی. ئوپەراسیونا ئەنفالا هەشتان ب هێرشێن کێمیایی، وەکی فەرماندێ فەیلەقا پێنج یونس محمد الضرب دبیژێت ب «بکارئینانا دژوارترین دلڕەقیێ دگەل تێکدەر و پشتەڤانێن وان» هاتە دەستپێکرن. ئارمانجا ژ بکارئینانا چەکێ کیمیایی ئەو بوو کو ڤێ قوناغا «دویماهیک ئەنفال» ب زویترین دەم ب داوی بینن و ورەیا پێشمەرگەی و خەلکی بشکێت ژ چەپەر و گوندێن خو دەرکەڤن و دەست ژ بەرەڤانیێ بهێتە بەردان. و هوسا ژی خەلک ب ساناهی بهێتە گرتن و ژناڤبرن.

تنێ ل گەلیێ بازێو کو ٢٠٠ مال بەرەڤ تورکیا دچوون ١٣٠٠ کەس ژ ئەگەرا بکارئینان چەکێ کیمیایی شەهیدبوون. لێ ب سەدان بریندارێن کیمیای پاشی چەند روژ و حەفتیان ژ ئەنجامێ نەبوونا چارەسەریێ مرن. گازا ئەعصابا دهێرشێن ئەنافالا دا هاتە بکارئینان، چونکی یا سڤک بوو، مروڤ زی دکوشتن و وورەیا خەلکی و پێشمەرگەی دشکەست و کارتێکرنا وێ ل وان جهان نەدما، چونکی هێزێن چەکدارێن ئیراقی پشتی هێرشان دچوونە وان دەڤەران، لێ ل سالا ١٩٨٧ێ گازا خەردل دهاتە بکارئینان، چونکی یا ب سەنگ بوو و ئەو جهێ لێ بکاردئینا ل  ژێر کونترولا پێشمەرگەی بوو و بۆ دەمەکێ درێژ پیس دما و ژیان لێ نەدبوو.

چەکێ کیمیایی کارتێکرنەکا گەلەکا مەزن ل خەلکی کر. بەری هێزێن ئیراقی بگەهنە سەر سنوورێ تورکیا ب دەهان هزاران خەلک ژ هەمی سەمتان بەرەڤ سنوورێن تورکیا رەڤین، پشتی وانا هەمی مال و مولکێن خو هێلاین و گەلەک ژوانا ب رێڤە جارەکادی بوونە ئارمانجا چەکێن کیمیایی ڤە. گەلەک ژێدەر هژمارا وان کەسان یێن خو قورتال کرین و گەهاندینە سەر سنوورین تورکیا ب ٦٥٠٠٠ – ٨٠٠٠٠ هزاران ددەنە زانین.

بەروڤاژی قوناغێن دی یێن ئوپەراسیونێن ئەنفالان د ڤێ قوناغێ دا گەلەک خەلک دەما هاتینە گرتن یەکسەر ب کۆم هاتنە کوشتن. وەکی رێکخراوا چاڤدێریا مافێن مروڤی – بەشێ روژهەلاتا ناڤین PHR/MEW د لێکولینا خو یا لە سەر کۆمکوژیا گوندێ کورێمێ خویاکری، هێزێن سەربازی یێن ئیراقێ ل روژا ٢٨/٨/١٩٨٨ نێزیکی ١٥٠ – ٣٠٠ گوندیان گرتن. عەسکەری ئەو گرتی پارڤەکرنە سەر سێ گروپان: گروپا ژن و زاروکان، گروپا پیرەمێر و پیرەژنا و گروپا زەلاما. ٣٣ زەلام ژ تەمەنێ ١٣ سالیێ و پێهەل هاتنە رێزکرن و ژ لایێ ١٢ سەربازان ڤە کو پێنج مەتران ژ وان دور بوون هاتنە گولەبارانکرن. هەرچەندە هەر کەسەک ژ وان «گولەیەکا رەحمێ» ژی هاتە لێدان، لێ دیسا ژی شەش کەس ژ وێ کۆمکوژیێ رزگاربوون.

پشکەکا مەزن یا خەلکی کو نەشیان خو بگەهیننە سنوورێ تورکیا ژلایێ عەسکەرێ ئیراقێ ڤە هاتنە گرتن. لیوا یونس محمد الضرب د راپورتەکێ دا بۆ سەروکاتیا لەشکەرێ ئیراقێ ددەتە خویاکرن کو هێزێن ئیراقی ١٣٣٩٥ کەس د ئوپەراسیونا هەشتان دا گرتینە کو ٦٩٦٤ ژ وان زاروک بووینە و ٣٣٦٨ ژن بووینە و ٣٠٦٣ زەلام بووینە. لێ ئەڤ هژمارە نە گەلەکا هویر و یا دروستە، چونکی گەلەک خەلکێ دی ژ لایێ دەزگەهێن ئەمنی ڤە هات بوونە گرتن و هەروەسا ژی گەلەک کەسان پشتی راگەهاندنا لێبورینێ ل ٦ ێ ئەیلولێ خو ڕادەستی حکومەتا ئیراقێ کرن و ئەو ژی هاتنە گرتن. د ئەنجام دا ٦٦٣ گوند دڤێ قوناغا ئەنفالێ دا هاتنە تالانکرن و خرابکرن.

ژ لایێ لەشکەری ڤە ئوپەراسیونا ئەنفالا هەشتان ل بادینان ب بریارەکا سەروک کۆمارێ ئیراقێ یێ وی سەردەمی سەددام حسین ل روژا ٦/٩/١٩٨٨ ب دویماهی هات. بەلێ گرتن، زایندانیکرن و کوشتنا ب کۆم یا خەلکی تا سەرهلدانا سالا ١٩٩١ ژی یا بەردەوام بوو.