گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
عەبدولستار محه‌مه‌د
ڕەخنا ئەدەبی, بیاڤەكێ مەزن د ناڤ ئەدەبیاتا جیهانی دا گرتییە و هەر د كەڤن دا بوویە جهێ سەرنجا زانا و ئەدیبان، دید و بۆچوونێن جیاواز ل سەر ئەدەبیاتێ هەبووینە و هەلسەنگاندنا نڤیسەر و بەرهەمێن وان ل دویڤ چەند بنەمایەكێن دیاركری بوویە.
زاراڤ:
ئەگەر ژ لایێ زاراڤەیڤە سەحكەینە پەیڤا ڕەخنە یا كوردی بەرامبەر (Criticism) ئینگلیزی هاتییە و د زمانێ عەرەبی دا پەیڤا (نقد) هاتییە، كو د هەرسێ زمانان دا بۆ ئیك ڕامان و مەبەست د هێنە بكارئینان، ئەو ژی رەخنەگرتنە ل بەرهەمێن ئەدەبی(1).
هەروەسا پەیڤا ئەدەب ل سەر پەیڤا ڕەخنە هاتییە زێدەكرن (Literary criticism) ئەڤە ژی بۆ مەبەستا گەهاندنا وان شێوازان یان ئەوان رێكان، ئەوێن بۆ شرۆڤەكرنا دەقێ ئەدەبی گرتینە بەر، ژێكجوداكرنا یێن باش و لاواز، چ لایێ نڤیسەرێن نوی بن یان یێن كەڤن، دیاركرنا ڕوویێ جوانێ ئەدەبی یە.
تێگەهێ ڕەخنێ:
تێگەهێ ڕەخنێ؛ وەكو پرانییا تێگەهێن د بیاڤێ ئەدەبیاتێ دا تێگەهەكێ ئالوزە، بەلێ ب سادەترین شێوە دشێین بێژین، كو ڕەخنە هۆنەرێ هەلسەنگاندن و شرۆڤەكرنا بەرهەمێن ئەدەبی و هۆنەرییە، ل سەر بنەمایەكێ زانستی، پشكنینا زانستی یا دەقێن ئەدەبی یە، ژ لایێ ژێدەرێن وێ و ڕاستییا ناڤەڕۆکا وێ و سەرهلدانا وێڤە، هەروەسا ژ لایێ سیفەتێن وێ و مێژوویا وێڤە، كەواتە ڕەخنە بۆ دیاركرنا لایەنێن باش و خراب یان ب هێز و لاواز یێن بەرهەمەكێ ئەدەبی، ل سەر بنەمایەكێ زانستی و دویر ژ میزاجێ كەسوكی دهێتە بكارئینان. ئەڤ چەندە ژی ژ بۆ وێ چەندێ یە، كو نڤیسەر مفای ژێ ببینیت؛ نەك شكاندنا نڤیسەری یان بەرهەمێ ئەدەبییە.
دەربارەی ڕەخنا ئەدەبی گەلەك پێناسە یێن بۆ هاتینەكرن، ئەو ژی ژ لایەكیڤە دەولەمەندییا ڕخنا ئەدەبی دیاردكەت و ژ لایەكێ دیترڤە هەبوونا گەلەك جۆڕ و بیاڤان بخۆڤە دگریت، بۆ نموونە (رینی ویلك) دبێژیت: ڕەخنە یا پێكهاتییە ژ وەسفكرن و شرۆڤەكرن و پێداچوون و هەلسەنگاندن و بڕیاردانێ ل سەر بەرهەمێ ئەدەبی، ل گەل دیاركرنا بنەمایێن ئیستاتیكی و گەنگەشەكرن.(2) كەواتە ل دویڤ بۆچوونا (ویلك)ی پێدڤییە لایەنێن ئیستاتیكیێن بەرهەمێ ئەدەبی بهێنە دیاركرن، تا ب رەخنە دهێتە هژمارتن.
هەروەسا (ئوسكار وایلد) دبێژیت: ((دڤێت رەخنە تشتەكێ نوی ل سەر كارێ ئەدەبی بكەت))(3).
هەروەسا دەربارەی پێناسەكرنا ڕەخنێ (تۆلستۆ)ی دبێژیت: ئەگەر وە هەلسەنگاندنەك ژ ڕەخنێ بڤێت، ئەڤە ئاخفتنەكا ڤاڵایە، لێ راڤەكرنەكا نوی ببینەڤە ئەڤە كارەكێ باشە و خودان رامانەكا ژهەژییە.(4)
ژ بەر بەرفرەهییا ڕەخنا ئەدەبی، چەندین پێناسە بۆ هاتینە كرن، ژ ئەڤان پێناسان دیاربیت؛ ئەركێ ڕەخنێ هەلسەنگاندن و شرۆڤەكرن و ڕاڤەكرن و بهایێ دەقێ ئەدەبی یە، ئانكو ڕەخنا ئەدەبی ل وان بنەمایێن هۆنەری و هزری ڤەدكۆلیت، كو دەقێ ئەدەبی ل سەر دهێتە ئاڤاكرن و ب رەنگەكێ زانستی بهایێ وان بنەمایا دهێتە دیاركرن، ژ ئەڤێ كریارا زانستی، بهایێ بەرهەمێ ئەدەبی بۆ خاندەڤانی و داهێنەرێ بەرهەمی دیاردبیت، ژ بەر هندێ پروسسا ڕەخنێ كاركرنە ل سەر بەرهەمەكێ دیاركری و دبیتە دووەم ئافرێنەر، ئەڤە ژی بخۆ دبیتە دەولەمەندكرنا بەرهەمێ ئەدەبی.
هەروەسا پێدڤییە ڕەخنەگرێ ئەدەبی ژ لایێ دارێتنا بەرهەم و نڤیسینا گۆتارانڤە، كەسەكێ شارەزا و خودان شیان بیت، هەروەسا پێزانینێن تمام ل سەر ئەدەبێ خۆ و دەوروبەران هەبن و شارەزایی د مێژوویا مللەتێ خۆ دا هەبیت، هەروەسا شارەزایی د بوارێ (سیاسی و كومەلایەتی و ئابووری و ڕەوشنبیری)دا هەبیت. دا بشێت ب دروستی د بەرهەمێ ئەدەبی بگەهیت و وان بنەمایێن ڕەخنەیی ل سەر جێبەجێبكەت.
ژ بەر هندێ هاتییە گۆتن: ڕەخنە ژی، وەكو ئەدەبی كریارەكا پەیوەندیكرنێیە و ئامرازێ سەرەكی زمانە(5)
كەواتە بۆ مە ئاشكرا دبیت، پەیوەندییا ل ناڤبەرا زمانی و ڕەخنێ، بۆ دیاركرنا واتایێن فەشارتییە د ناڤ بەرهەمێ ئەدەبی دا، بەلێ مەرەما رەخنێ شرۆڤەكرنا واتاێی و رووهنكرنا وێیە، ڕەخنا ئەدەبی مەودایێن دوور و درێژ هەنە و ب چەندین میتوودان بەرهەم دهێتە شرۆڤەكرن، ئەو میتوود یێن نوی بن یان یێن كەڤن بن، هەر ئیك ل دویڤ بنەمایێن خۆ ب كاكلا بەرهەمی دگەهیتە.
مێژوویا سەرهلدانا رەخنا ئەدەبی:
ڕەخنا ئەدەبی، ب گشتی گرێدای سەرهلدانا ئەدەبییە، بابەتێ ڕەخنێ ژی، وەكو هەمی بابەتێن دیتر بۆ ئەدەبێ یۆنانی دزڤریت، سەرهلدان و بزاڤا هەلسەنگاندنا كارێن هۆنەری ب چەند شێوەیان ل وێرێ پەیدابوویە، كو ل دەسپێكێ رەخنە د بیاڤێ شانویێ دا پەیدا ببوو، ئەڤ جۆڕێ هەلسەنگاندنێ ل دەڤ یۆنانیان ب ڤی شێوێ ل خوارێ بوو:
پینگاڤا ئیكێ: هەلسەنگاندن و بریاردانا ل سەر شانۆگەریێن یۆنانی بوو، ئەو ژی (تیسپیس و ئسخیلۆس و سۆفۆكلیس و یوربیدس) بوون، لژنەك دهاتە دانان و د ناڤ ئەڤێ لژنێ دا هەلسەنگاندن و هەلبژارتنا باشترین شانۆگەری د هاتە دیاركرن، ئەڤە ژی چالاكییەكا ڕەخنێ بوویە، چونكی ل سەر چەندین پیڤەرێن ڕەخنەیی و هزر و هۆنەری بوویە، د ئەڤان شانۆگەریان ژی دا، بابەتێ تراجیدی و كومیدی هەبوون.
پینگاڤا دووێ، ل سەردەمێ هەردوو فەیلەسوفێن یۆنانی (ئەفلاتوون) (472-347پ.ز) و (ئەرستو) (384-322پ.ز) بوو، جهێ گرنگیدان و پیتەپێدانێنە، چونکی (ئەفلاتوون)ی د كومارا خۆ دا، باس ل هەمی بیاڤێن ژیانێ كرییە، پشتی بەرهەمێن شاعیران خواندین و هەلسەنگاندین، گەهشتە وێ بوچوونێ، كو هۆزانڤان نەشێن ڕاستییا دیار بكەن و بگەهنە ڕاستیێ و خەلكی فیری كارێ باش بكەن، ل جهێ وێ، خەلكی بەرەڤ خرابیێ دبن و دەروونێ وان تێكدەن، ژ بەر هندێ جهێ هۆزانڤانان د (كومارێ)دا نەكر و دەرخستن.
لێ قوتابیێ وی (ئەرستو)ی، بەروڤاژی (ئەفلاتوون)ی هزر دكر، ئەوی بەرهەمێن هۆزانڤانان ب گرنك و مفادار داناینە، ئەوی دگۆت: هۆزانڤان، ب تایبەتی بەرهەمێ تراجیدی، دشێت هزر و دەروونێ بینەری ژ هەست و سوزان پاقژ بكەت، د پەرتووكا خۆ یا ب ناڤ و دەنگ (هۆنەرێ هۆزانێ) دا، كومەكا یاسا و بنەمایان دارشتینە و بۆ ڕەخنا كلاسیك بووینە بناغە و بووینە بنەما بۆ رێبازا كلاسیكا نوی، ئەوا سەدێ17 ل ئەورپا سەرهلدای(6).
مێژوویا سه‌رهلدانا ڕه‌خنا كوردی:
د ئەدەبێ كوردی دا، وەكو ئەدەبێ مللەتێن دی، شعرێ بەری ژانرێن دیتر جهێ خۆ گرتییە، لەورا سەرهلدان و پەیدابوونا ڕەخنێ ژی دڤی بواری دا، زووتر ژ بوارێن دی بوویە(7). بۆ نموونە ئەگەر ئەم بەرێ خۆ بدەینە ئیكەم هۆزانڤانێ كوردێ كلاسیك، دێ (بابا تاهرێ هەمەدانی) بیت (937-1010زاینی) (8). ب ئیكەم دەقێ نڤیسی بدانین، دێ دیرۆكا وی پتر ژ هزار سالا بیت و بەرهەمەكێ كلاسیكە، ب ئاست و شێوازەكێ بەرز و بلند بوو(9). ئەڤە ژی بەلگەیە، كو ڕەخنە ل وی دەمی بەربەلاڤبوویە، چونكی ڕەخنە ب پەخشان دهێتە نڤیسین و ب پەخشان كریارێن ڕەخنەیی (شرۆڤەكرن و هەلسەنگاندن و بریاردان) دهێنە كرن،(10) زێدەباری وێ كریارێ، یا ب زەحمەتە، ئەو هەرسێ كریار ب شعر بهێنە ئەنجامدان، چونكی شعر ب زمانەكێ ئالوز و زەحمەت دهێتە نڤیسین، ژ بەر هندێ ئەڤ هەرسێ كریارە زەحمەتە ببنە شعر. كەواتە بەرهەمێن ڕەخنەیی نە هاتینە پاراستن وەكو هۆزانێ(11).
هەروەسا ژ لایەكێ دیترڤە، ئەگەر ب هویری بەرێ خۆ بدەینێ، دێ بینین؛ كو هندەك ئاماژەیێن ڕەخنەیی د ناڤ بەرهەمێن فۆلكلۆری دا دهینە دیتن، بۆ نموونە د گۆتنێن مەزنان و بەیت و ستران و سەرهاتیان دا، بەلێ هندەك بۆچوون هەنە، كو ڤان بەرهەمان ب رەخنە نادانن، چونكی ئەو ب خۆ بەرهەمێن ئەدەبینە و چ هەلسەنگاندن بۆ نەهاتینە كرن.
بەلێ دشێین بێژین، كو ئاماژەیێن ڕەخنێ د شعرێن هۆزانڤانێن كلاسیكێن كوردی دا هاتینە دیتن، كو ئیكەم هۆزانڤانێ ئاماژە دایە پەیڤا ڕەخنە و بابەتێ ڕەخنێ، دێ هۆزانڤانێ ب ناڤ و دەنگێ كلاسیكێ كورد (مەلایێ جزیری) بیت، ب شێوازەكێ جوان د هۆزانێ دا بكارئینایە ب ڤی شێوەی د ئەڤان دێران دا:
ئەحسن ژ ڤی نەزمێ لەتیف
چەندێ سڤك هاتی خەفیف
مەحبوب بدەستێ خوی شەریف
نەقدێ مە مووهر سككەدا
ئەحسن ژ ڤێ وەسفێ رەفیع
ئەشكال و ئەوزاعێن بەدیع
تێتن ژ نورێ وەك رەفیع
بێ عەیب و نەقس و رەخنەدا(12)
د ئەڤان دێران دا (مەلایێ جزیری) ژی پەیڤا ڕەخنە، ب واتایا نۆکە دهێتە بكار ئینان بكار ئینایە، بنەمایێن ڕەخنێ دەست نیشان دكەت و ڕەخنەكا ڕووهن و سڤك بیت. هەروەسا (مەلایێ جزیری) د مالكەكا دیتر دا ژی، ئاماژە ب بابەتێ ڕەخنێ دایە، ب ڤی شێوەیی:
گەر لوئلوئی مەنسور ژ نەزمی تو دخوازی
وەر شعرێ (مەلێ) ببین تە ب شیرازی چ حاجەت
ئەڤە بۆ مە دیار دكەت، كو (مەلایێ جزیری) خەلكێ خۆ ئاگەهدار دكەت، كو بەرهەمێ وی ل ئاستەكێ بلندە، واتە دگەل یێ (شیرازی) هەڤبەركرییە، ئەڤرۆ هەوە محتاجی ب بەرهەمێن بیانی نینە، وەرن ئەڤە شعرێن منن و مە پێویستی ب شعرا بیانی نینە، كەواتە بۆ مە دیار دبیت، كریارا ڕەخنێ ل وی دەمی هەبوویە، چونكی دیاركرنا ئاستێ هۆزانان ب كریارەكا رەەخنەی دهێتە كرن، ئەڤە ژی بۆ هەبوونا ڕەخنێ باشترین بەلگەیە.
ئەگەر ئەم بەرێ خۆ بدەینە هۆزانڤانەكێ دیتر یێ كلاسیكێ كورد، ئەو ژی (ئەحمەدێ خانی)یە، د گەلەك هۆزانان دا ئاماژە ب پەیڤا ڕەخنە كریە، لێ ئەم دێ ب تنێ چەند دێرێن هۆزانەكێ وەرگرین، ئەو ژی ب ڤی شێوەیە.
ئەی خامە تە ژی گەلەك درێژ كر
ئەڤ نامە بەسە، تە پر قرێژ كر
هەر چەند كەلام شوبهێ دوڕ بت
بێ قەدر دبت دەما كو پوڕ بت(13)
خانی ژی، بابەتەكێ زۆرێ گرنگێ ڕەخنەیی د ئەڤان دێران دا دیار دكەت و دڤێت پەیامەكا كورت بگەهینیت و مەبەستدار بیت، لەورا ژی ڕەخنێ ل خامێ خۆ دگریت، كو هەر هزرەكا هەبیت نە دارێژە یان دڤێت نڤیسینەكا كورت و پەیامدار بیت و ئەو كەسێن دخوینن، ژێ بێزار نەبن.
هەروەسا د هۆزانێن هۆزانڤانێن كلاسیك (نالی و سالم و حاجی قادرێ كویی) دا، چەندین هۆزانێن ڕەخنەیی هەنە.
پشتی جەنگا جیهانی یا ئیكێ و پشتی نویكرنا ئەدەبێ كوردی، هەروەسا دەركەتنا رۆژنامە و گۆڤاران و بزاڤا چاپ و چاپەمەنیێ ل دەڤەرێ بوونە ڕێخوشكەرەك، ژ بۆ پەیدابوونا ژانرێن دیتر، ژ بلی هۆزانێ، تایبەتی پەخشانێ سەرهلدا و كریارا ڕەخنێ بەرەڤ پێش چوو، كو بابەتێن ڕەخنێ ژ هۆزانێ دەركەفتن و بوونە چالاكیێن پەخشانی، پتر خزمەتا ڕەخنێ هاتەكرن و ب دروستی كریارا (هەلسەنكاندن و شرۆڤەكرن و بریاردانێ) هاتە بجهئینان، هندەك پەرتووكێن ڕەخنەیی دەركەفتن. ژ وان ژی (ئەمین فەیزی) ل سالا (1920) پەرتووكەك ل ژێر ناڤێ (ئەنجومەنێ ئەدیبان)(14). د ڤێ پەرتووكێ دا بەحسی ژیانناما چەند هۆزانڤانان دكەت و دگەل بابەتێ ڕخنەیی تێكەلكرینە، هندەك بیر و بوچوونێن خۆ یێن ڕەخنەیی ئێخستینە بەرچاڤ. هەروەسا پەرتووكەكا دیتر د بوارێ ڕەخنەیی دا، یا (علی كمال باپیر ئاغا)یە، پەرتووكا (گولدەستەی شوعەرای هاو عەسرم)(15) ل سالا (1939) دەرئێخست. هەروەسا ل سالا (1941) (رفیق حلمی) پەرتووكەك ل ژێر ناڤێ (شعر و ئەدەبیاتا كوردی) دەرێخست و پێنگاڤەكا زۆر یا باش بوو دبوارێ ڕەخنەیی دا، پشتی هنگی (عەلائەدین سجادی) پەرتووكەك ب ناڤێ (مێژووی ئەدەبی كوردی) د ڤێ پەرتووكێ دا، بەحسێ (هەلسەنگاندن و فەلسەفە و مێژوو)یێ كرییە. هەروەسا (كامل حسن بصیر) دوو پەرتووك د بوارێ ڕەخنێ دا دەرخستینە، ئەو ژی (كامەران شاعیر من كوردستان) و (مێژووی رەخنەسازی)، هەروەسا (حسین عارف) پەرتووكەك ل ژیر ناڤێ (كامەران و هونراوەی نوێ)(16). د ڤێ پەرتووكێ دا پتر خزمەتا ڕەخنێ هاتییەكرن. ئەڤە وەك پەرتووك ل دەسپێكا سەرهلدانا ڕەخنێ. هەروەسا د گۆڤار و رۆژنامەیێن كوردی دا ، وەكو رۆژناما (ژیان –ژیانەوە) ل سالا(1926) و (رۆژناما پێشكەوتن و بانگی كوردستان و رۆژی كوردستان) گرنگیەكا زۆر ب بابەتێن ڕەخنەیی هاتییە دان. ئەڤ رۆژنامە و گۆڤارە رێخوشكەربوون بۆ پەیدابوونا بزاڤا ڕەخنەیی، گۆڤارا (شەفەق) ل سالا(1958) ل كەركوكێ دەرچوو، ببوو ئامرازەكێ دلخۆشكەر بوو نڤیسەران، کو بابەتێن خۆ تێدا بەلاڤ بكەن، وەك (مارف بەرزنجی و رفیق حلمی و جمیل رۆژ بیانی و شێخ نوری شێخ سالح)..هتد.
پشتی ئەڤێ قووناعێ، قووناعەكا دیتر دەست پێكر، ئەو ژی ڤەبوونا زانكۆیێن ب زمانێ كوردی، پتر خالەكا وەرچەرخانێ بوو دبوارێ پێشكەفتنا ڕەخنێ دا و بزاڤا ڕەخنێ ل كوردستانێ خورت بوو و بابەتێن رەخنەیی چوونە د ناڤ دان و ستاندنێن ئەكادیمی دا و بوونە نامێن دەرچوونێ ل زانكۆیان، بۆ نموونە، (د.عزالدین مستەفا رسول) ناما دكتورایێ ب ناڤێ (ریالیزم د ئەدەبی كوردی دا) نڤیسییە، هەروەسا (د.مارف خەزنەدار)(17) ناما دوكتورایێ ب ناڤێ (كورتە مێژووی ئەدەبیاتی هاوجەرخی كوردی) نڤیسییە. ئەڤە ل بوارێ ڕەخنێ وەك بزاڤێن ل دەسپێكێ ژ گەشەكرنا بزاڤا ڕەخنێ بوون، ئەڤە ژی هەمی ل كرمانجییا خوارێ بوون.
ڕەخنە ل دەڤەرا بەهدینان:
سەرهلدانا بزاڤا ڕەخنێ ل دەڤەرا بەهدینان درەنگ سەرهلدایە، حەتا رێكەفتناما 11 ئادارێ بەرهەمێن ڤێ دەڤەرێ هەمی ب شعر بووینە، هەروەسا بسپورێن ڕەخنەیی نەبوون، هەلسەنگاندنا ئەڤان بەرهەمێن هۆزانی بكەن و دەلیڤە رێخوشكەر ژی نەبووینە، لێ پشتی بەیانناما 11 ئادارێ دەلیڤە خۆش بوون، رۆژنامە و گۆڤاران ل دەڤەرێ سەرهلدان، بوونە ئەگەرێ پێشخستنا بزاڤا ڕەخنەیی.
د ئەڤێ سەردەمی دا، كەسەك هەبوو، ئەو ژی مامۆستا (سادق بەهائەددین ئامیدی) بوو، هۆزانڤانان بەرهەمێن خۆ دبرنە دەف، ئەوی ژی تێبینی و سەرنجا خۆ ل سەر ددا، وەك ڕەخنەكا سادە دهاتنە پێش، ب تنێ راستڤەكرنا خەلەتیێن ڕێنڤیسی بوو و هندەك رێنمایی دهاتنەدان(18).
پشتی هینگێ، بەردەوام هەول و بزاڤێن ڕخنەیی پەیدابوون (فەیسەل مستەفا) بابەتەكێ ڕەخنێ ل سەر دیوانا (بویكا بەهدینان) یا (سالح گولی) نڤیسییە. د ئەڤێ بابەتێ ڕەخنێ دا، هندەك پیڤەر و هندەك لایەنێن رەخنێ، ل دیڤ بۆچوونێن خۆ دیاركرینە. پشتی هنگی خۆدانێ بەرهەمی (سالح مستەفا) ل ژێر ناڤێ (بویكا بەهدینان و بەرسڤەكا پێدڤی) بەرسڤا وێ گۆتارێ ددەت(19). ئەڤە ژی، ژ بو ڕەخنێ پێنگاڤەكا خۆرت بوییە. د بەردەوامییا كار و چالاكیێن ڕەخنەیی (تەحسین ئیبراهیم دوسكی) بابەتەك ب ناڤێ (ڤەكولینەك د دیوانا ئەڤینا دل كول)(18) بەلاڤکر، د ئەڤێ ڤەكولینێ دا، بەراوردیەك د ناڤبەرا شعرێن (جزیری ومەلا محەمەد مستەفا یوسفی)دا كرییە، كو كارتێكرنا شعرێن (جزیری) ل سەرهەیە، ئەڤ باتە بوونە بنەكوكا پەیدابوونا ڕەخنێ ل دەڤەرێ. هەروەسا گۆڤار و رۆژنامان، دەورەكێ باش د پێشخستنا ڕەخنێ دا هەبوو، ژ وان ژی، (گۆڤارا چیا و رەوشەن و هیڤی و دەنگێ مە و بزاڤ) ببوونە دەرگەهەك، نڤیسەر و روشنبیرێن دەڤەرێ گۆتارێن خۆ تێدا بەلاڤ بكەن و ببنە شەنگستێ وەرارا پێشكەفتنا بوارێن ئەدەبی ب گشتی و ڕەخنێ ب تایبەت.
جۆڕ و رێبازێن ڕەخنێ:
بەرهەمێن ئەدەبی، ل دویڤ چەندین رێباز و میتودێن جیاواز دهێنە هەلسەنگاندن و چەندین میتودان، د ئەڤی بیاڤی دا سەرهلداینە و ل دویڤ قووناعێن ئەدەبیاتێ دهێنە پولێنكرن، كو هەر میتودەكێ چەند بنەمایێن تایبەت ب خۆڤە هەنە؛ ژ وان میتودێن بەرهەمێ ئەدەبی د هەلسەنگینن:
1 – رێبازا كەڤن (ڕەخنا كلا سیك):
ئەوان رێبازێن ڕەخنەیی ب خۆڤە دگریت، یێن كو گرنگیێ دەوروبەرێن دەقێ ئەدەبی ددەن، ئانكو یا گرنگ بۆ ئەڤێ رێبازێ زانینا دەوروبەرێ دەقێ ئەدەبییە، چەوا دروست بوویە؟ چ ئەگەر ل پشت هەبووینە؟ ژینگەها نڤیسەری ژ هەموو لایەكیڤە بهێتە دیاركرن، دا باشتر ب مەبەستا دەقێ ئەدەبی بگەهن.
(ئوستن وارین و رینیە ویللك) د پەرتووكا (تیوری ئەدەبی) دا، ڕەخنا دەرەكی گرنگیێ ب هۆكارێن دەرڤەی تێكستی ددەت، ل شوینا ژیانناما نڤیسەری، بارێ دەروونی، كومولایەتی، رەوشتی، مێژوویا دەم و جهی(20). ئەڤ رێبازا ڕەخنەیی د زڤریتە سەردەمێ (ئەرستو)ی، كو د (پەرتووكا هۆنەرێ هۆزانێ)دا، چەند بنەما و دەستوور بۆ داناینە. شرۆڤەركرنا دەقێ ئەدەبی گرێدای هندەك بنەما و دەستورایە، ژ بەر گرنگییا ڕەخنا ئەدەبی و جیاوازییا ئافراندنا دەقێن ئەدەبی و رێبازێن شرۆڤەكرنا دەقێن ئەدەبی، ل هەمی كوژیێن بابەتی دگەرن، ژ بەر هندێ چەندین رێبازێن ڕەخنەی ل ژێر سیبەرا رەخنا كلاسیكی پەیدابوون، وەكی (ڕەخنا كارتێكرنا چڤاكی، ڕەوشتی، دەروونی، مێژووی)*، كو هەر ئێك ژ ڤان رەخنەیان ژی، ل دویڤ بنەمایێن تایبەت ب خۆڤە، دەقێ ئەدەبی د هەلسەنگینن، بەلێ هەمی ل دۆر ئێك تشت د زڤرن، كو ئەو ژی نڤیسەر و ژینگەها نڤیسەرییە.
2 – ڕەخنا نوی:
ئەو شۆڕەشا د بیاڤێ زمانڤانی دا، ب سەركێشیا (فردیناند دی سیوسێر) و (یاكبسونی) سەرهلدای رێكخۆشكەر بوو، كو ڕەخنا نوی پەیدا ببیت و ب پلا ئێكێ گرنگی ب دەقێ ئەدەبی، نەكو نڤیسەری و ژینگەها وی بهێتەدان.
هەرچەندە ڕەخنا نوی ل سالا (1940) ب شێوەیەكێ ب دەستهەلات پەیدا بوو، بەلێ رەهوریشالێن وێ بۆ سالا (1900) دزڤرن، دوو ڕەخنەگر و نڤیسەرێن ئینگلیزی (ت.س. ئیلیۆت و ئای.ئیێ. ڕچاردز)ی، هەولدان بنەمایێن ڕەخنا نوی بدانن، ڕەخنا نوی پێداگیریێ ل سەر ڕوویێ شعرێ بیت، نە شاعیری(21). كەواتە بۆ مە دیاربیت؛ ڕەخنا نوی گرنگیێ ب بابەتێن ژ دەرڤەی تێكستی نادەت، بەلكو یا گرنگ بەرهەمە و ب تنێ شرۆڤەكرن و پێداگیری ل سەر بەرهەمییە، ژینگەها نڤیسەری دهێتە پشت گوه هاڤێتن، چونكی نڤیسەری هەر چ پەیامەك هەیە، د سەر بەرهەمی دا دارێتییە و پەیوەندییا وی دگەل بەرهەمی نەمایە و دڤێت بەرهەم دوور ژ ژینگەها نڤیسەری بهێتە هەلسەنگاندن و شرۆڤەكرن.
هەروەسا (بەختیار سەجادی) ل دور ڕەخنا نوی دبێژیت: ((زمانێكی سادە و بەبێ هۆنەرە دەستكردەكان بەكار دەبرێ، چونكە لێرەدا زمانی رەخنە، وەكو زمانی زانست دانراوە))(22). دامەزرێنەرێن ڕەخنا نوی، دڤیان زمانێ ڕەخنێ بەرەڤ زانستی ببن و زانستی بكەن. خالەكا گرنگ دڕەخنا نوی دا دژی ڕەخنا كەڤن ڕاوستییا، ل دژی قوتابخانێن كەڤن مینا شۆڕەشەكێ بوو. ب گشتی ڕەخنا نوی وەك دەقەكێ سەربخۆ تەماشەی بەرهەمێ ئەدەبی دكەت و چ پەیوەندییا نڤیسەری پێڤە نەمایە، دڤێت بەرهەم دوور ژ هەمی لایەنێن نڤیسەری بهێتە شرۆڤەكرن و هەلسەنگاندن و بەحسێ كارتێكرنا نڤیسەری بۆ خاندەڤانی نەهێتە كرن.
ڕخنا نوی ژی، وەكی یا كەڤن گەلەك ریبازێن ڕەخنەیی هەنە، وەكی (فورمالیستێن رۆس، بونیادگەری، شیوازگەری، ڕەخنا ئەنگلۆئەمریكی، سیمولۆژییا)(*). هەر ئیك ژ ئەڤان ب كوژیەكی بەرێ خۆ دەتە بەرهەمێ ئەدەبی و ل دویڤ یاسا و بنەمایێن خۆ بەرهەمی شرۆڤە دكەن.
گرنگیا ڕەخنا ئەدەبی:
بابەتێ گرنگییا ڕەخنا ئەدەبی نڤیسەرا دكەتە دو دەستە، دەستەیەك ب گرنگ نزانن و دەستا دیتر ب گرنگ دزانن، ئێكەم جار بیروبۆچوونێن دەستا ئیكێ ل دۆر ڕەخنێ ب ڤی شێوەی دێ وەرگرین، هەر دەمێ ئاخفتن دهێتە سەر گرنگییا ڕەخنا ئەدەبی، ئەڤ پرسیارە دهێتە پێش؛ ئایا بەرهەمێ ئەدەبی دشێت بێ هەبوونا ڕەخنا ئەدەبی هەبیت و بەردەوامیێ ب كارێ خۆ بدەت؟ بەرسڤ ئەڤەیە؛ ئەدەب دشێت بێ هەبوونا ڕەخنێ هەبیت، وەكی زمان بێ رێزمان دشێت پارێزگاریێ ل هەبوونا خۆ بكەت (23). هەروەسا (تۆلستۆ) ئاشكەرا دژایەتییا خۆ بۆ ڕەخنەگرا دیاردكەت، دمێ دبێژیت: ((ئەگەر ڕەخنەگران سەرچاوەی بەهرەیان تێدابوایە، ئەوا كاری ئەستەمی شیكردنەوەی بەرهەمە هۆنەرییەكانیان لو ئەرستۆ نەدەكرت))(24). گرنگییا ڕەخنا ئەدەبی ل دەف هندەك نڤیسەران چ گرنگیەكا خۆ نینە، ئەو دبێژن دەمێ هۆنەرمەندەك بەحس ل بارێ كومەلایەتی یان چڤاكی بكەت، پاشی ڕەخنەگرەك بهێت شرۆڤەبكەت، دێ چ گرنگییا خۆ هەبیت، هەروەسا ددەنە دیاركرن ((رەخنەگر كەسایەتییا خۆ و دەستهەلاتا خۆ ل سەر حسێبا دیاركرنا لاوازی و ئالۆزیێن بەرهەمێ نڤیسەری ئاڤا دكەت))(25). نڤیسەر وێ یەكێ دەنە دیاركرن، كو ڕەخنەگر نەشێت چ بەرهەمان ب ئافرینیت، دێ بزاڤ و چالاكییا ل سەر بەرهەمەكێ دی دیاركەت، كێم و كاسییان دیاركەت، كو دبیتە ئەگەرێ تێكدانێ، كو ئەڤە دەستەكەك ژ وانن، یێن ل دژی گرنگییا ڕەخنا ئەدەبی.
دەستا دووێ ژ نڤیسەر و ڤەكولەران دبێژن؛ بەرهەمێ ئەدەبی چ بهایێ خۆ نینە، حەتا نەكەڤیتە بەر پێلێن ڕەخنێ، زمانێ بەرهەمێ ئەدەبی و ئەركێ وی رژاندنا جوانیێیە و زمانێ ڕەخنا ئەدەبی و ئەركێ وی شرۆڤەكرنە(26). ئانكو هەر بەرهەمەكێ ئەدەبی پێدڤی ب ڕەخنێیە، دا بۆ خواندەڤانی بهێتە شرۆڤەكرن و بریاردان و سەنگا بەرهەمی دیار بیت. هەردەم زمانێ ئەدەبی زمانەكێ جودایە ژ زمانێ ئاسایی، ژ بەر هندێ ژی خواندەڤان (وەرگر) پێدڤی ب ڕەخنەگریە، داكو ب ساناهی د بەرهەمێ ئەدەبی بگەهیت، ڕەخنەگر هەر بەرهەمەكی ل دویڤ رێبازا ئەوی بەرهەمی شرۆڤە دكەت و دگەهینتە خواندەڤانی و كریارا (نڤیسەر و ڕخنەگر و وەرگر) دبیتە خالەكا پێگەهشتنێ.
لیستا ژێدەرا:
1- نصراللە امامی، وەرگێران،همیداد حسین و سەنگەر نازم، بنەما و میتۆدەكانی رەخنەی ئەدەبی، چاپا یەكەم-هەولێر،2028،ل 20.
2- د.نعمت اللە حامد نهێلی، رەخنا ئەدەبی، (خواندن و شرۆڤەكرن)، چاپحانا گازی،2019،ل 13.
3- عبدالخالق سولگان، پەیڤێن بێ پەردە (چەند ڤەكولینێن رەخنا ئەدەبیتە ل دۆر چیرۆكا دەڤەرا بەهدینان)، چاپخانا هاوار-دهوك،2005،ل 11،12.
4- د.عبدی حاجی، چەند تیورەكێن رەخنا ئەدەبی، چاپخانا حاجی هاشم، هەولێر،2008،ل 16.
5- نەفیسا ئیسماعیل حاجی، زمانێ رەخنەیا چیرۆكا هۆنەرییا كوردی، كتێب وەكو نمونە، (1974-2006)چاپخانا خانی، دهوك،ل 26.
6- چارلز رێسلێر. وەرگێران، عبدالخالق یەعقووبی، ڕەخنەی ئەدەبی و قوتابخانەكانی، چاپخانا وەزارتی پەروەردە- هەولێر،2002،ل 38-42.
7- د.نعمت اللە حامد نهێلی، رەخنا ئەدەبی، خواندن و شرۆڤەكرن، چاپحانا گازی،2019،ل 15.
8- دكتور مارف خەزنەدار، مێژووی ئەدەبی كوردی، بەركی یەكەم، لە سەراتا تا سەدەی چوارەم، دەزگای چاپ و بەلاوكردنەوەی ئاراس، هەولێر،2001،ل 184.
9- نەفیسا ئیسماعیل حاجی، زمانێ رەخنەیا چیرۆكا هۆنەرییا كوردی، كتێب وەكو نمونە، (1974-2006)چاپخانا خانی ،دهوك،ل 18.
10- نعمت اللە حامد نهێلی، دەراڤەك ژ رەخنێ (رەخنە و ڤەكولین، چاپخانا هاوار ،دهوك،2010،ل 55.
11- هەمان ژێدەر.
12- تەحسین ئیبراهیم دۆسكی، دیوانا مەلایێ جزیری، چاپخانا وەزارەتا پەروەردێ هەولێر، چاپا دووێ،2005،ل 68.
13- پەرویز جیهانی، مەم و زین (پشكا ئێكێ) چاپخانا حجی هاشم، هولێر، چاپا ئێكێ،2007،ل 1147.
14- نعمت اللە حامد نهێلی، دەراڤەك ژ رەخنێ (رەخنە و ڤەكولین، چاپخانا هاوار، دهوك،2010،ل 65.
15- هەمان ژێدەر.
16- هەمان ژێدەر، ل67.
17- هەمان ژێدەر، ل 67.
18- عیماد وەیسی خالد، چەڤەنگ، دهۆزانا ریالستیكا كوردی دا، دەڤەرا بەهدینان (1970-1991)چلپخانا وەزارەتا پەروەردێ-هەولێر،2004،ل 13.
19- هەمان ژێدەر ل 14
20- نعمت اللە حامد نهێلی، دەراڤەك ژ رەخنێ (رەخنە و ڤەكولین) چاپخانا هاوار، دهوك،2010،ل 72.
21- چارلز رێسلێر. وەرگێران: عبدالخالق یەعقووبی، ڕەخنەی ئەدەبی و قوتابخانەكانی، چاپخانا وەزارتی پەروەردە-هەولێر،2002،ل 83.
22– نەفیسا ئیسماعیل حاجی، زمانێ رەخنەیا چیرۆكا هۆنەرییا كوردی، كتێب وەكو نمونە، (1974-2006)چاپخانا خانی، دهوك،ل 136.
23- د.نصراللە امامی، وەرگێران، همیداد حسین و سەنگەر نازم، بنەما و میتۆدەكانی رەخنەی ئەدەبی، چاپا یەكەم-هەولێر،2028،ل 36.
24- هەمان ژێدەر.
25- نعمت اللە حامد نهێلی، ئاوازێن خامەی، لێكولین و رەخنە، چاپخانا هاوار-دهوك،2007،ل 10.
26- نەفیسا ئیسماعیل حاجی، زمانێ رەخنەیا چیرۆكا هۆنەرییا كوردی، كتێب وەكو نموونە،(1974-2006)چاپخانا خانی، دهوك،ل 33.
