گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
شیان کانیساڕکی
نوکە د بەهرا پترا مللەت و وەلاتان دا گرنگییەکێ زێدە ب زارۆکان و وێژەیا وان ددەن، دبیت بەری نوکە هوسا چاڤێ خۆ نەددایێ، لێ پشتی ئەو ب سەر هەلبووین و زانی د بنەکوکا خۆ دا ( کا زارۆک چییە و کییە؟! ) ڕابوون ب هەردوو ملان بۆ بنڤیسن و هەوڵبدەن هەر ژ تەڕی و بچوویکاتی مێشکێ فەیلەسۆفەکی و زانایەکێ ژ بۆ پاشەڕۆژێ بکەنە د سەری دا. مانێ ئەون زەلامێن سوباهی و دوزبا، پرسیار ل ڤێرێ ئەوە ئەم ژی مللەتەکین کومەکا مەزنا ملیوناینە ئانکۆ نە د کێمین، ئەرێ دێ کەنگی ئەم هشێن خۆ ئینین سەرێ خۆ و بۆ وان زەلامێن د ئایندەی دا حوکمی ل مە بکەن نڤیسین؟! ئەڤ پرسیارە ژی پتر بۆ تەخا نڤیسکار و ڕەوشەنبیران یا ئاراستەکرییە. ئەڤ پەرتووکا یان ئەم د شێن ناڤبکەین بەڵاڤۆکا ب ناڤێ (غەزالۆك) کۆ د ئەڤ سالەدا 2023 ژ لایێ نڤیسکار « کۆڤان خانکی» ڤە هاتییە نڤیسین.
ژ کۆمەکا هەلبەستێن جوان یێن زارۆکان ب زمانەکێ نەرم و خۆش و شرینێ کوردی هاتینە لێکئینان و ڤەهاندن، کۆ دەمێ من ژی خواندین دلێ من پێ خۆشبوو وەکی مەزنەک. ئەم دشێن ڤێ پێنگاڤێ بکەینە نموونەیەکا بچویک و خێرێ بەرەڤ گرنگیپێدان ب نڤشێن ئایندەی ڤە، گەنجێن سوباهی. وێژەیا زارۆکان Children›s Literature ژ وێژەیێن هونەری یە، کۆ چیرۆک، پەرتووک و هەلبەستێن زارۆکان ب خۆ ڤە د گریت، ئەڤ وێژەیە د بنە دوو جۆر؛ بابەتی و جیاوازیغا تەمەنی. ئەڤ زاراڤە ژی د زڤریتە ڤە بۆ چەندین چەرخ و سالێن کەڤن کۆ د وی دەمی دا ئامیرێن چاپکرنێ و نڤیسینێ نەبوون، بتنێ ژ دەڤی بۆ دەڤی دهاتنە ڤەگوهاستن ب ڕێکا گوتنا هندەک ستران و هەلبەستێن زارۆکان کۆ دەیک و بابێن وان بۆ دگوتن. دبیت ل دەستپێکێ زوی ب زوی کەسێ گرنگی ب ڤی وێژەیی نەددا هەتاکۆ ل چەرخێ پازدێ دیاربووی کۆ ئەڤ وێژەیە هەلگرا چەندین نامەیێن ڕەوشتی و جوانیێ یە بۆ بەرەبابێن نوی و یێن بهێت، هەتاکۆ ژ دویماهیا چەرخێ نوزدێ و دەستپێکا چەرخێ بیستێ هاتیە ناڤکرن ب « چەرخێ زێرین یێ وێژەیا زارۆکان «، چونکی د وان سالان دا چەندین پەرتووکێن گرێدایی زارۆکان هاتنە چاپکرن و بەلاڤکرن.
هندەک ژ زانایان دبێژن کۆ هەر ژ چەرخێ دوازدێ ئەڤ وێژەیە هەبوویە و « شانوگەریا دانیالی» دکەنە نموونە کۆ یا تژیە ژ ڕەوشت و تیتالێن ڕێزگرتنێ و جوانیێ، نموونەک ژی پەرتووکێن نڤیسکار « جیمس جاینوایی» وی دەمی گەلەک یا بەرنیاس بوو، لێ یا باشتر پەرتووکا « جون بنیان»ی بوو ل سالا 1678ێ بەلاڤببوو. هەروەسان خالا هەرە جوان یا من خواندی ئەوبوو لگەل ژێدەران هاتبوو نڤیسین کۆ ب دەهان هەلبەست و پەرتووک بۆ زارۆکان د مێژوویێ دا هاتینە نڤیسین، لێ ژبەر گرنگی و ناما وان یا جوان و جهێ سەرنجێ، هاتینە ڤەگوهاستن بۆ وێژەیا مەزنان ژی، ئانکۆ خەلکێ هەمیێ مفا ژێ وەردگرت نەبتنێ زارۆکان. ئەم ژبیرنەکەین ژی بەری ڤان هەمیان فەیلەسوف و هەلبەستڤانێ کوردپەروەر « ئەحمەدێ خانی 1650م – 1707م «ێ ئەڤ بابەتە ئێکلاکرییە و بەرهەمەکێ خۆ تایبەت ژ بۆ زارۆکان نڤیسیە ب ناڤێ « نووبوهار» کۆ تێدا وانەیێن جوان پێشکێشی زارۆکێن کرمانجان دکەت.
د ڤێ نموونا جوانیێ دا، ماموستا « خانکی» هەر چ بابەتێ گرنگ و جهێ سەرنجێ ژبۆ زارۆکان کرییە هەلبەست و نیشان دایە کا ئەو تشت یان بابەت چەند یێ گرنگە دناڤ جڤاکی دا هەبیت» یان هەبوو». گەلەک خال و بابەت ب خۆ ڤە گرتینە وەکی: ژینگەهـ، حەزژێکرنا وەلاتی، کەلتوور و ئامیرێن کەڤن یێن باب و باپیران ل گوندان، سرۆشتێ جوان، زمانێ شرینێ کوردی، گرنگیا خواندنا پەرتووکان و هندەک ژ گیانەوەریان و پاراستنا وان….هتد دێ چەند نموونەیەکان»مالکەکان» ژ هەلبەستێن ڤێ پەرتووکێ بۆ هەوە نڤیسین داکۆ ب خواندنا وان شاد ببن، نموونە نڤیسکار د ڤێ هەلبەستا ب ناڤێ (کتێب) دا پشتەڤانیا زارۆکان دکەت کۆ پتر بەرەڤ خواندنێ و هەڤالینیا پەرتووکێ ڤە بچن، کۆ بتنێ زانین و زانستە دێ دەرگەڤێن خێرێ و پێشکەفتنێ ل تە ڤەکەت، دەمێ دبێژیت:
بخووینە ب سال و مەها
خوەش بکە دارێ ژ رەها
ب رێزانی، نـە نەزانـــی
تو دێ ڤەکەی دەرگەهان
وەکی مە گوتی، ژیانا گوندان و باب و باپیران ب تایبەت کومەکا وان ئامیرێن ڕۆژانە دهاتنە بکارئینان هەلبەست پێ ڤەهاندینە، ئەگەر هوین تەماشە بکەن دێ بینن کا چەوا باسێ «دستاری» کا ژ چ پارچە پێکدهێت و بۆ چ مەرەم بکاردهات. یان «مەشک» کا بۆ گوندیان چ چێدکر و چەوا کارێ وی دهاتەکرن. دبێژیت:
دســـــتارە دســــتار، دســـتارە
قەتـــەک بەرە، قەتـــەک دارە
بێ بەندکە، بێ هەڤسارە، دستارە.
دســـتارە دســتار، خونــدکارە
نا ســـەکنت قەت چ جـــــارە
گەنم و جەهی دکەتن ئارە، دستارە.
یان دەمێ لدور بەژنا مەشکێ دزڤڕیت و مالکان پێ ڤەدهینیت، دبێژیت:
مەشکانێ مـــەشکانێ
تو دکـی خـــــوهدانێ
هەیی داییک قوربانێ
ژ مـــە را چـــێـدکـــی
نـیـڤـشـکــێ زۆزانـــێ.
بابەتێ من گەلەک حەزژێ کر و یێ گرنگ، ماموستایی ڤیایە هەر ژ ڤی ژیێ بچویک یێ زارۆکان عەشقا زمانێ وان یێ دەیکێ کوردیا شرین بکەت د جەرگ و دلێ وان دا، ئەوژی ب ڤەهاندنا هەلبەستان ئێک ب زمانێ کوردی، دوو شرینکرنا زمانێ کوردی، کۆ یا دیارە ئەوە ناسناما مە و هەتا سەر هەستی ئەم عاشق و دلدارێن زمانێ خوینە و ئەو « حەفتا بچویکا لسەر پیتا ئو « ئەم نادەین ب هەمی زمانێن جیهانێ، گەلەک جاران دێ دێ بینین دەیک و باب دێ هەولدەن زارۆکێن خۆ ڤڕێکەن قوتابخانەیێن تایبەت یێن زمانێ بیانی داکۆ زمانەکێ جیهانی بزانن، هزرەکا جوانە لێ نەبیتە ئەگەر کۆ زمانێ خۆ ژبیر بکەن و ئێدی نێر و مێیان ژێک جودا نەکەن. نڤیسکار و هەلبەستڤانێ عێراقی»جەليل خەزعەل» باهرا پترا هەلبەست و هوزانێن وی ب زمانێ عەرەبی نە و وان گەلەک هەلبەستێن وی کرینە د سیستەمێ خواندنێ ژی دا!! لەورا هەلبەستانێ مە یێ هێژا ڤێ چەندێ ب ڕێیا هەلبەستەکا خۆ یا قەشەنگ ب ناڤێ (زمان) دیار دکەت، ئەم ژی هیڤیدارین جهێن شولەژێ خۆ ل ڤان بەرهەمان بکەن خودان و هەر چ نەبیت ئێک یان دوو ژوان هوزانان بکەتە دناڤ پەرتووکێن خواندنێ دا بتایبەت د قوناغێن سەرەتیی دا، هوزانڤانێ مە د ڤێ هەلبەستا ڕێک و پێک دا دبێژیت:
هوون فێــر ببن زمانی
ل دەستپێکا یێن جیهانی
بگــرن زمانـــێ دەیکێ
بەرنـــەدەن تا نەمانێ.
ئەڤ زمـــان مانا وەیە
کەلتــوور و زانـــا وەیە
ئەو خوها دەیـکا وەیە
ئەرزان نەدەن خوهدانێ.
داکۆ گەلەک درێژ ژی نەبیت، دێ ل دویماهیێ هەلبەستەکا دی نیشانی خواندەڤانی دەین، کۆ هەولددەت هەر ژ تەمەنەکێ زوی هەستا نەتەوایەتی لدەف زارویێ مە پەیدا بکەت و ژ خەو هشیار بکەت داکۆ هەر ژ وی تەمەنێ بچویک لسەر کاربکەت و دەمێ پێدگەهیت ببیتە خزمەتکارێ وێ ئاخێ و وی وەلاتێ شرین، د هەلبەستەکێ دا ب ناڤێ (وەلات) ل لاپەر 9 دبێژیت:
وەلات ئاخە، وەلات ژینە
وەلات ئاڤە، وەلات ڤینە
وەلات دەیکە، وەلات خووینە.
وەلات..
خوهدانە، خوهدان خەباتە
قوربانە، قوربان کەلاتە،
دایکە، دایــک وەلات.
ژێدەر:
– غەزالۆک – کۆڤان خانکی- 2023
– ویکیبیدیا.
– لاپەرێ «المدی» یێ وێژەیی.
