گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
هیڤی بەرواری / بەرلین
د درێژییا ژیانێ دا مرۆڤان گەلەک قوناغێن سەخت و دژوار دەرباز کرینە، چ ژ لايێ ئۆلی،نەژادی یان ژى وان سیستەمێن جودا جودا یێن ل سەر توخمێ مرۆڤی هاتینە سەپاندن، بێگومان ئەڤە ژی رێژه‌ییە و ل گوڕی کەڤنەشوپیێن جڤاکی، ئولی و سیستەمێ حکومداریێ ل هەر جهه‌كى دهێته مەشاندن، بگرە ژ سیستەمێ کۆلایەتی بەری چەندین هزار ساڵان کو توخمێ مرۆڤ ژ هەر لايه‌كى ڤه هاتیە چەوساندن. لێ د هەر قوناغەکێ دا وەک پێدڤييا دەمی هند تاکێن جڤاکى بوونە سەرکێش و رێنیشاندەرێن راستی و وەکهەڤییا مرۆڤان، بێگومان ئەڤ یەکە ژی بێی قوربانی دان نەهاتیە ئەنجامدان. د دیرۆکا مرۆڤان دا د هەر قوناغەکێ دا بگرە بەری زاینێ و تاکو هاتنا پێغەمبەران هەر پێغەمبەرەک د قوناغەکا جودا دا ب رۆلێ خوە وەک چاکسازیێن جڤاکی بوونە رێزانێن توخمێ مرۆڤى، ب ئاوایەکی قەیرانێن سەخت و دژوار دەرباز کرینە. لێ د دیرۆکا مرۆڤاتیێ دا ئەو تاکێن بووینە قوربانێن دۆزا مرۆڤاتی و وەکهەڤیێ، ناڤێت وان ب تیپێن زێرین هاتیە نڤێسین بووینە سەمبول د بیردانکا دیرۆکا مرۆڤ تێدا پیرۆز تێن دیتن و هەرده‌م زیندی دمینن.
یەک ژ وان سەمبولێن پیرۆز و تژی هەستێن مرۆڤاتی خانما (هاریێت توبمان)ە، ئەم دێ هندەک ل سەر بەرخوەدانا وێ راوەستین، کا چاوان ئەو وەک ژنه‌كا کۆلە، ڕەش پیست و زەعیف، شیيا قەدەرا خوە و هەزاران کۆلە و ڕەش پیستان بگوهریت؟ ده‌مێ ئەڤ خانمە ژ دایک بووی ناڤێ وێ (ئارامنتا روس) بوو. ئەڤ ژنه چالاکڤانەکا ڕەش پیستە ژ ڕەگەز ئەفریقی، دناڤبەرا سالێن(١٨٢٠ – ١٩١٣)ێ دا ل ئەمریکا ژيیایە. وەکى ديار تاکو ڤان سالێن داویێ ژی ل ئەمریکا مرۆڤێ ڕەش پیست وەک کۆلە رەفتار د گەل دهات کرن، ب تنێ کارێن سەخت پێ دکرن و دیسان وەک هەر تشتەکی بازرگانی پێ دهاته‌دکر و دهاتن فرۆتن. وەک تێزانین ئەڤ خانمە ژ دایک و بابه‌كێ کۆلە ژ دایک ببوو، دایک و بابێت وێ ٩ زارۆك هەبوون ئەو ژی ئێك بوو ژ وان زارۆکان. لێ دیسان ڕیالیتەیا کۆلەتیێ وەکر کو ئەو د ژييه‌كێ بچۆیک دا ژێک بهێنه جوداکرن، ژ بۆ کاری ئەو دفرۆتن و دهنارتنە هنده‌ك جهێن دویر، واتە ئەو ملکی خوە نەبوون. دایک و بابێن توبمانێ هەر دو کۆلە بوون، دایکا وێ وەک کۆلەیەک خارن بۆ مالباتا (برودیس) دروست دكر، بابێ وێ ژی د دار قەتکرنێ دا یێ زیرەک بوو و دناڤ کێلگەیێدا دار قەت دکرن. ژیانا وان گەلەک يا ب زه‌حمەت بوو. وه‌كى ديار خودانێ وان ئانكو ئەو مالباتا دایک و بابێت وێ ل دەف کار دکرن، ئەو ب ملکێ خوە ددیتن، ئه‌گه‌ر وان ڤييا ئەشکەنجە بدەن یان وەک هەر تشته‌كى بفرۆشن مافێ وانە، لەوما خودانێ ڤێ مالێ سێ زارۆكێن وان، ل به‌ر چاڤێن وان فرۆتن و ئەو نە دشيیان تشتەکی بکەن، زارۆكێن وان بێ چارەنڤیس دهنارتنە وەڵاتێن دی وەک هەر تشته‌كێ بێ بها. د ڤێ رەوشا بەردەوام دا دۆر گەهەشتە زارۆكێ وان یێ کوڕ دا بفرۆشن، لێ دایکا وی بەری دەمی کوڕێ خوە ل دەف هندەک پیست رەشێن ئازاد ڤەشارت، هندی خودانێ وانێ ستەمکار گەف لێکرن کو کوڕێ خوە بینن ژبەر کو بکڕەک هاتبوویێ، لێ دایکا وی نەچار بوو ڤێ جارێ ل هەمبەر وی ب راوەستیت و گوتێ: “تو من پارچە بکەی ئەز ناهێلم ئێدی تو زارۆكێن من ژ من بستینی و بفرۆشی.” خانما توبمان هێژ زارۆك بوو گەلەک دترسيیا، لێ پشتی وێ دیتی نەرازیبوونا دایکا وێ ئەنجام هەبوو، بۆ وێ ديار بوو کو بەرخوەدان و ئیرادە دشێن وان ژ کۆلەتیێ ڕزگار بکەن. ئه‌وێ وەک هەر زارۆكه‌كا کۆلە د ژیانا خوە دا گەلەک ئازار و ئەشکەنجدان دیتن. ژبەرکو دایکا وێ بۆ نانێ ژیانێ د ناڤ مالان دا کار دکر، لەوما بەرپرسيیا خویشک و برایێت وێ دستویێ وێ دا بوون. ده‌مێ ژييێ وێ بوویە شەش ساڵ ئەو وەک چاڤدێرا زارۆكان ل مالا خانمه‌كێ هاته وەرگرتن دا چاڤدێریا زارۆكێن وان بکەت. د ڤێ مالێ دا وێ گەلەک توندوتیژی دیت، گەر زارۆكه‌كێ وان كربا گرى ئەو دهاته‌قوتان، توبمان خوەیا دکەت و دبێژیت: “ڕۆژەکێ بەری شیڤ خارنێ ئه‌ز پێنج جاران هاتمه جەلدەدان و ئەشکەنجەدان.” شینوارێت وێ ئەشکەنجەدانێ تاکو داویا ژیانا وێ مابوون. هه‌روه‌سا خوەیا دکەت د ڤێ مالێ دا ئەو ب دزینا پارچەکا کێکێ هاتبوو تومەتبارکرن، لەوما وێ حەفتیەکێ خوە دناڤ بەرازاندا ڤەشارت و شەڕێ ژیانێ دگەل بەرازان دکر، ده‌مێ برسی دبوو دهات دا خارنێ بخۆت به‌لێ جاره‌كا دى دهاته ئەشکەنجەدان. دهێته گوتن جارەکێ خودانێ مالێ توبمان فرێکەرە بازاری دا هنده‌ك تشتان بۆ بکڕیت، به‌لێ ده‌مێ ئه‌و چوویە د دوکانه‌كێ ڤه د وی دەمی دا وێ دیت دوكاندار یێ شەڕێ وی زارۆكێ ڕەش پیست دکەت ئەوێ ل دەف وی کار دکر، زارۆك دا ڕەڤیت، خودانێ دوکانێ گۆتە توبمانێ رێ ل بەر وی بگرە دا نەڕەڤیت، لێ ئه‌وێ رێ دا وی بڕەڤیت، وی دەمی خودانێ دوکانێ توڕە بوو، دو کیلوییت ئاسنی هاڤێتنە زارۆكى و ب سەرێ توبمانێ کەفت، ئه‌و ئێکسەر کەفت و خوینبەربوون بۆ سەرێ وێ چێبوو و های ژ خوە نەما، توبمان وەک گیانەوەرەکی برە مال و بۆ دو ڕۆژان ما بێ خودان و کەسێ چ چارەسەری بۆ نەدکر. ئێدی ئەڤە بۆ وێ بوو ئارێشەکا مەزن، هەردەم نەخوشى و سەر ئێش هەبوو. دگه‌ل وێ چه‌ندێ ژى خودانێ وێ فڕێ دكره کاری و هنده‌ك جاران خوین و خوها وێ تێکەل دبوون. د ڤێ ڕەوشێ دا وێ گەلەک نەخوشی دیتن لێ وێ خوە ب ئول و ئیمانێڤە گرێدا دا بشێت خوە لبەر بگریت. دیسان دایکا وێ هەردەم چیروکێن پەرتوکا پیروز بو ڤەدگێران. گەلەک جاران بکڕ دهاتن دا وێ بكڕن لێ ده‌مێ وان ددیت یا نەخوشە نەدكڕين. پشتی خانما توبمان زانی دێ خودانێ وان خێزانا وێ ئێك ئێكه ژ ئێک ڤەکەت و فرۆشیت، بۆ نەهێلانا نەژاد پەرستی و وەکهەڤیا مرۆڤان ده‌ست ب بەرخوەدانێ كر و ل هەمبەر ڤێ زوڵمێ دەرکەفت. ب ڤی ئاوایی دو رێ ل بەر سینگێ خوە دیتن، ئازادی یان ژی مرن. وێ گوت: “ئێدی دەم هات پێدڤييه بڕیارا خوە بدەم. «و خالا سەرهلدانا وێ ل هەمبەر کۆلەتی و چەوساندن و نەژدا پەردستیێ ل ڤێرێ دەستپێکر. ئەڤە بوو سەدمێ هندێ خانما (توبمان) ل ساڵا(١٨٤٩)ێ دگەل خۆیشک و برایێت خوە بڕەڤیت، وان د کێلگەهەکێ دا کار دکر، لێ پشتی دەمەکی خۆیشک و برایێت وێ ترسیان و ڤەگەریانەڤە.
بزاڤێت وێ ل ڤێرێ ب دویماهی نەهاتن و بەردەوام بزاڤ دکرن، بۆ بدەست ڤەئینانا ئازادیا هەمی کۆلەیێن توخمێ مرۆڤان. خانما توبمان جارەکا دی ب تنێ بێی خویشک برایێن خوه، د ژيێ ٢٧ سالیێ دا ڕەڤی، ئەو ژی ب رێیا شانەیەکا نهێنی یا ڕەش پیستێن کۆلە و ئازاد، د رێیەکا نەفەرمی را چوون، دگوتنێ (تونێلا هێلا ئاسنی) ئانكو رێیا نهێنی یا بن عەردی بۆ رزگارکرنا کۆلەیان. ڤێ شانێ خەباتا نەهێلانا نەژداپەرستی و کۆلەتیێ دکر. ژ پێخه‌مه‌ت رزگاربوونێ ڤێ جارێ خانما توبمان ب تنێ (٩٠) میلان ب پێيان چوو، رێیەکا تژی مەترسی و نەخوشی و سەرما بڕى، هەتا گەهەشتیە (فیلادیلفیا). توبمانێ ل ڤێری هەوڵ دا گەلەک کاران بکەت و هندەک پارا کوم بکەت، دا ب وان پاران مالباتا خوه و کەسێن کۆلە و مرۆڤێن ڕەش پیست بێى جوداهی ئازاد بکەت.
وێ گروپەکێ ڕەڤیایی ژ (١١) کەسان پێک دهات ڕەڤاندن و ئینانە مالا ڕەش پیستێ نڤیسکار و چالاکڤانێ ب ناڤێ(فریدریک دوگلاس)، کو ژبۆ وەکهەڤی و نەهێلانا کۆلەتی و نەژاد پەرستیێ کار دکر. وەک دهێته زانين خەباتەکا گەلەک باش ژ لايێ خانم توبمان و نڤیسکار و چالاکڤان دوگلاسیڤە بۆ نەهێلانا سیستەمێ کۆلەتی و نەژداپەرستیێ دهاته كرن. ئه‌و دنڤێسینێت خوە دا دياردكه‌ت كو خانما توبمان د ده‌مێ (١١)ساڵان دا (٣٠٠) کۆلە ژ کەنارێن رۆژهەلاتێ (ل ماریلاند)، د (١٩) گەڕان دا دەرباز کرينە، خێزان و کەس وکارێت وێ ژی د ناڤ دا بوون. دیسان وێ ب پێزانینێن خوە یێت هویر و ب مەترسی پلانێت ڕەڤینێ بۆ نێزکی (٦٠) کەسان داناینە. ئه‌و ژنه‌كا چاڤ نەترس بوو و هەردەم دەمانجەکا بچویک د گەل دا بوو، دا ده‌مێ ڕەش پیستان دڕەڤینیت ئه‌گەر ئێک ژ وان لێڤەببیت یان پاشڤە بزڤریت نەهێلت، دا نهێنیيا رێكا ڕەڤاندنا وان ئاشکەرا نه‌بیت. (دوگلاس) دنڤێسینت خوه دا دبێژيت: “خانما توبمان من های ژ هەمی تێکوشین و رەنجا تە یا بەردەوام هەیە، کو ب شەڤ و ڕۆژ ب دڵسوزی و خەباتا خوەیا پیروز، بۆ نەهێلانا کۆلەتیێ بزاڤێ دکەى. ” هه‌روه‌سا وێ چه‌ندێ ژى ديار دكه‌ت كو “د ڤی بياڤى دا تێکوشەر (جون براون) نەبیت، کەسێ دی ژبلی تە ئەڤ دڵسوزی و خەبات و ئازارە بۆ ئازادیيا مرۆڤان نەدیتییە.” وەکى دهێته زانین کارێ ڕەڤاندنێ زێدەتر ب شەڤێن زڤستانێ دهاته ئه‌نجام دان، دا کەس نەبینیت. ئەڤ خانما ب قەبارەى بچویک و زەعیف، ل دەف حکومەتا ئەمریکا وەک گونەهبارەک دهادیتن، ژبەرکو وێ بەرێ خەلکی ددا ئازادیێ دژی نەژاد پەرستیێ. ژلايه‌كێ دی ڤە ده‌مێ ل ساڵا (١٨٦١) شەڕێ ناڤخویێ ئەمریکا دەستپێکری، سەروکێ گشتیێ ئێکەتیان (دیڤید هنتر) و وێ کار دکر بۆ نەهێلانا سزایێ سێدارەدانێ و بۆچوونێن وێ وه‌ردگرتن. ل گوڕی توبمانێ گەر ئێکەتی د ڤی شەڕی دا سەربکەڤن دێ پێنگاڤه‌كا سەرەکى بیت بۆ نەهێلانا نەژاد پەرستیێ، لەوما وێ دڤی شەرى دا وەک برینپێچ و جاسوس د بەڕژەوەندیيا ئێکەتیاندا و دژی کونفیدرالیان کاردکر. ل گور (واشنتن پوست)ێ خانما توبمان یەکەمین ژنه سەرکردایەتیا هێرشێن لەشکەریێن چەکداری کری، وێ ناڤەندا کونفیدرالیان ژناڤبر و (٧٠٠) کەسێن کۆلە و ڕەش پیست ل (کارولینا) باشوور ڕزگار کرن.
پشتی ب دویماهی هاتنا شەڕی ژی توبمانێ به‌رده‌وامى دا بزاڤا خوە بۆ نەهێلانا کۆلەتى، نەژادپەرستی و مافێ ژنان. هه‌روه‌سا بۆ بدەستڤە ئینانا مافێن مەدەنی و سیاسی، نە ب تنێ بۆ ژنان و کێم نەتەوان بەلکو بۆ مافێ کەسێن ب تەمەن و کێم ئەندام ژی کاردكر. هەر چەندە ژلايێ ماددیڤە وێ چ نەبوو، لێ دیسان ل نێزیکی مالا خوە جهەک بۆ کەسێن هەژار و ب تەمەن ئامادەکر. ڤێ خانمێ پشتی بورینا تەمەنەکێ تژی تێکوشین و بزاڤ ل ساڵا ١٩١٣کۆچا داوی کر. به‌لێ حکومەتا ئەمریکی ئەڤ سومبولا پیرۆز ژبیر کربوو، تاکو بورینا ١٠٣ ساڵان ب سەر مرنا وێ ژ نوى حکومەتا ئەمریکا هەست ب وێ ئێکێ کر کو ئەڤ ژنه ژ هەژی رێزلێنانێیە و ل سەر دەمێ سەروک (ئوباما)ى بڕیار هاته‌دان وێنێ وێ ژنا خەباتکەرا ڕەش پیست، ل سەر هژمارەکا پارێ ئەمریکی بهێته دانان، لێ ل سەر دەمێ سەروک (ترەمپ)ی هاتە پشت گوهـ هاڤێتن، پشتی هاتنا سەروک (بایدن)ی بڕیار هاته دان کو وێنێ خانما (هاریێت توبمان) ل سەر(٢٠) دولارێن ئەمەریکی دانن.
دیسان گەلەک فلمێن سینەمایی و پەیکەر بۆ هاتن چێکرن و قوتابخانه ب ناڤێ وێ هاتن ئاڤاکرن. ئەڤەیە ئەو هێزا مەزنا خودێ دایە مرۆڤی ئه‌گەر مرۆڤ بزانیت ئەڤ هێزە ژ چ دەردکەڤیت، بێگومان ئەو هێزا ڤەشارتی یا دزاتێ مرۆڤی دا ئەو ژی ئیرادە و باوه‌رى ب خوه بوونه.
ژێدەر:
1- Harriet Tubman: Conductor on ahe Underground Railroad Ann Petry 1955
2- Freiheit oder Tod: Harriet Tubmanum (1820-1913). Afroamerkanische Freiheitskämpferin, widerständige Band 9 verlag Editionn AV
3- Harriet Tubman : la femme qui libera 300 esclaves , Anouk Bloch henry ,2019
4- the story of Harriet Tubman : A Biography Book for New Readers, by Christine Platt
5- Scholastic Biography: the story of Harriet Tubman , freedom Train , by Dorothy Sterling
6- Walking The way of Harriet Tubman : Public mystic and Freedom Fighter, Therese Taylor –Stinson, Forewod by Barbara a. Holmes
7- African American leaders of Maryland : glenn o.Phillips ,Center for History and Culture Maryland
8- Harriet : the Moses of her People a Biography of Hariet Tubman
9- The Story of Harriet Tubman: Conductor of the Underground Railrood , by Kate Mcmullan
