گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
بەرهەڤکرن: سولین لەوەند
دادپەروەری ئەو چەمکە یێ، کو د کەڤن دا بوویە خالەکا گرنگ یا پویتەپێدان و سەرنجێ ل دەڤ بیرمەند و فەیلەسۆف و جڤاکناسان. وەک ئێک ژ بنەمایێن بنەڕەتی یێن ئەخلاقی و جڤاکی هاتییە دانان و هەردەم ئەو بابەت بوویە، کو گەنگەشە و گفتوگۆیێن گەرم ل سەر هاتینە کرن و ژ هەژی باسکرنێ یە، کو چەمکێ دادپەروەری ل هەر کەلتۆر و شارستانیەتەکێ دا ب شێوەیەکێ جودا دهێتە لێکدان . بەلێ دادپەروەری بەرێ بنیاتێ یێ باوەرییەکا گشتییە و د هەمان دەم دا شەنگستەیه ژ بۆ گەشەپێدانەکا بەردەوام یا ئاشتی و ئارامیێ؛ ژبەرکو بێی دادپەروەریێ نەڕازیبوون و نە یەکسانی پەیدا دبن و دبنە ئەگەرێ نە ئارامییا جڤاکی.
ل دور گرنگییا دادپەروەرییێ، مە ئاراستەیێ خواندنا خو دانایە سەر پەرتووکا (کۆمارRepublic )، ژبەرکو تەوەرێ دادپەروەریێ گەلەک ب گرنگی و ڕژدی تێدا هاتییە باس کرن . ژ نڤیسینا (ئەفلاتۆن)ی و ژ وەڕگێرانا بەڕێز (عیمران هاواری)، کو پەرتووک ژ ١٠ پشکان پێکدهێت و هەر پشکەک باس ژ لایەنێن جودا یێن فەلسەفەیا سیاسی و جڤاکی و ئەخلاقی دکەت.
دادپەروەری Justice: دادپەروەری ژ پەیڤا لاتینی (Junger) هاتییە، کو ب ڕامانا گرێدان یان پێکڤەگرێدان ‘Jus’ دهێت. ئارمانجا دادپەروەریێ ئەوە هەمی هزر و بیروباوەرێن جودا کۆم بکەت و ل گەل هەمی پەیوەندیێن مرۆڤایەتی ل دەوروبەرێ خو رێکبێخیت، ئانکو چەمکەکێ ئەخلاقی و یاسایى یە، ئاماژەیە بۆ وێ چەندێ داکو مرۆڤ ب شێوەیەکێ سەرەدەریێ بکەن، کو ژ بۆ هەمیان ئەو سەرەدەری یا یەکسان و دادپەروەر بیت. ب ڕامانا خو یا بەرفرەهـ ئەو پرەنسیپە، کو تێدا مرۆڤ بگەهیتە ماف و بهایێ خۆ و هەر تشتەکی ژ هەژی وی بیت وەربگریت. دادپەروەری بیرۆکەیەکا بەرفرەهە و تا رادەیەکێ کاریگەریگەری ل سەر هەمی بوارێن ژیانێ هەیە.
دادپەروەری ب شێوەیەکێ سەرەکی
ژ سێ جۆران پێکدهێت:
دادپەرەرییا جڤاکی Social Justice:
دادپەروەرییا جڤاکی ب شێوەیەکێ یەکسان ل سەر هەمی کەسێن د ناڤ جڤاکی دا دهێتە پێناسەکرن، بێی هیچ جوداهییەک د بنەمایێن بیروباوەرێن ئایینی و باوەڕی و دوگمایێ و ڕەنگ و ڕەگەز یان پایە و پێگەهی.
دادپەروەرییا سیاسی Political Justice:
ژ بۆ گەهەشتنا دادپەروەرییا سیاسی پێدڤییە مافێ سیاسی ب هەڤته‌بایی بیت و دەلیڤەیا بەشداریکرنێ ل برێڤەبرنێن وه‌ڵاتان بۆ هەمی کەسان هەبیت. وەلاتی ل دەنگدانێ د ئازاد بن، كو بێی ترس و جوداهی هەبیت د ناڤبەرا ئایین و ڕەگەز و چین و جهێ ژ دایکبوونێ و پێگەهێن جڤاکی دا. ل دەمێ یاسادانانێ پێدڤییە هەستێ جەماوەری و حەز و خواستا دەولەتێ بهێتە ڕێنمایی کرن و د هەر دەمەکی دا پێدڤییە گرنگییێ ب بهایێن جڤاکی و ئەخلاقی و نەریتان و هەستکرن ب راستییێ و شاشییێ بەرچاڤ بهێتە وەرگرتن.
دادپەروەرییا یاسایی Legal Justice:
دەستەواژەیا (دادپەروەرییا یاسایی) ئاماژەیە بۆ سەروەرییا یاسایێ نەک حوکمڕانیا هیچ تاکەکی. باس ل وێ چەندێ دکەت، کو هەمی مرۆڤ ل هەمبەری یاسایێ د یەکسانن یاسا ژی ب شێوەیەکێ یەکسان ژ بۆ هەمیان بگونجیت و پشتراستکرن و دلنیایێ بدەت، کو هەمی کەس ب یاسایێ دهێنە پاراستن. هیچ جوداهییەک نەبیت د ناڤبەرا زەنگین و هەژاران دا.
دادپەروەری د پەرتووکا (کۆمار)ێ دا
پەرتووکا کۆمار (ب یۆنانیا کەڤن Πλάτων، پولیتیا) ئەو پەرتووکە یا، کو ئەفلاتۆنی د ژییێ گەنجاتییا خو دا نڤیسییە و ئێکە ژ کاریگەرترین و بەرنیاسترین بەرهەمێن فەلسەفی یێن وی و تا نها ژی داخازییێن زۆر ل سەر خواندن و دانەنیاسینا وێ هەنە. هەرچەنده د پەرتووکێ دا گەلەک بابەت و پرسیار هاتینە ئازراندن، بەلێ ئێک ژ تەوەرێن گرنگ؛ تەوەرێ دادپەروەرییە و ب شێوەیەکێ باش گفتوگۆ ل سەر دهێتە کرن. ئەڤ بەرهەمە ژی وەکی هەمی بەرهەمێن دیتر یێن ئەفلاتۆنی ب شێوازێ دیالۆگێن فەلسەفی هاتییە نڤیسین و ڕۆلێ سەرەکی ژی سوکرات دبینیت، پرسیاران ل دور دادپەروەریێ دکەت و ڤەکۆلینێن رژد سەبارەت بەرسڤێن وان دکەت. پەیاما ڤێ پەرتووکێ ئێکە ژ بهێزترین پەیامێن ئەفلاتۆنی، کو ب گەلەک شێوازان پرسیار ل سەر دادپەروەریێ دهێنە ئاراستەکرن و گەرماتییا ئەنجامێن وێ ژی دهێتە دیار کرن. باس ل جڤاکاکێ نمونەیی دکەت و جۆرێن حکومەتان. وێ چەندی ژی روهن دکەت ئایا دادوەرێ دروست کییە؟ ئەو ل سەر وێ باوەری یە، کو ژ بۆ دروستکرنا جڤاکەکێ نمونەیی پێدڤییە پادشاهێن وێ فەیلەسۆف بن یان ژی فەیلەسۆف پادشاهـ بن. دیار دکەت، کو فەیلەسوف کییە و فەلسەفە چییە و ڕاستی چییە؟
کەسەک بن ناڤێ (پولمارخۆس) سوکراتی مێهڤان دکەتە مالا خۆ و ل وێرێ دانوستاندنێن وان دەست پێدکەن. سوکرات دادپەروەریێ دکەتە د بازنەیا پرسیارکرنێ دا و دبێژیت: پێناسەیا دادپەروەریێ و تێگەهەشتنا وە ژ بۆ دادپەروەریێ چییە؟ (پولمارخوس) دەستپێشخەریێ دکەت و دبێژیت: دادپەروەری ئەوە هەر کەسەکێ دەینەک یان ئەمانەتەک ل دەف تە هەبیت ب باشی بۆ وی بپارێزی و هەر دەما وی داخوازا زڤراندنێ کر بۆ بزڤڕینی. بەلێ سوکرات ب کویری هزر د بەرسڤا وی دا دکەت و رەخنێ لێ دگریت و دبێژیت: ئەگەر کەسەک د تەندروستییەکا تمام دابوو و چەکەکی ب ئەمانەت بدەتە ف هەڤالێ خو و پشتی دەمەکی ئەو کەس تویشی نەساخییەکا دەروونی یا ب هێز ببیت ئانکو (دین) ببیت د هەمان دەم دا بهێت و داخازا چەکێ خو بکەت ئایا یا دروستە چەکێ وی بدەینێ؟ بێگۆمان نەیا بەر ئەقلە چەکی بکەینە د دەستێ مرۆڤەکێ نەدروست ژ لایێ دەروونی ڤە. ژبەر وێ چەندێ ژی پێناسەیا دادپەروەریێ نابیتە پاراستنا ئەمانەتێ خەلکی ژبەرکو هەردەم یا دروست و ب مفا نابیت. ل دویڤ دا (پولمارخوس)ی دەست ب ئاخفتنێ کر و ئەڤجارە پێناسەیەکا دیتر دا دادپەروەرییێ و گۆت: دادپەروەری ئەوە مفای بگه‌هینییە هەڤالان و زیانێ بگەهینیە دوژمنان د هەمان دەم دا سوکراتی داخاز ژ (پولمارخوس)ی کر ڕامانا دروست یا هەڤال و دوژمنان بو وی ڕون بکەت.
(پولمارخوس)ی د بەرسڤێ دا گۆت: مفا گەهاندنا هەڤالا ژبەر باشییا وان و زیان گەهاندنا دوژمنان ژبەر خرابییا وان. سوکرات دووبارە پرسیارێ ژ (پولمارخوس)ی دکەت و دبێژیت: ئایا هیچ ڕەوشەک هەیە، کو زیان گەهاندن یا ئەخلاقی بیت؟ یان ژی چ ڕەوشێن ب ڤی شێوازی نینن؟
بۆ نموونە ئەگەر ژ بۆ پەروەردەکرنا گیانەوەرەکی زیانێ بگەهینیێ بێگۆمان ئەو گیانەوەر پەروەردە نابیت بەلکو دێ خرابتر لێهێت. ل گەل مرۆڤان ژی ب هەمان شێوە ئەگەر ب زیان گەهاندنێ مرۆڤەکی پەروەردە بکەی یان سزا بدەی دبیت ئێدی ئەو مرۆڤ بهایێن خو یێن مرۆڤایەتی ژ دەست بدەت و ببیتە کەسەکێ ستەمکار و توندڕەو. نابیت ب هیچ شێوەیەکی ئەنجامێ دادپەروەریێ زیان گەهاندن بیت.
سێیەمین پێناسە ژ بۆ دادپەروەرییێ ژ لایێ کەسەکی ب ناڤێ (سراسوماخوس)ی ڤە هاتە ئاراستە کرن و ب بۆچوونا وی دادپەروەری بۆ کەسێ خودان دەستهه‌ڵات یا ب بهاییە و هەر کەسێ بێ دەستهه‌ڵات بیت دادپەروەریێ چ مفا و گرنگییا خو نینە. بەلێ ب بۆچوونا سوکراتی ئەڤ پێناسەیە ژی نە یا دروستە و پرسیارێ ژ (سراسوماخوس)ی دکەت ئایا ئەڤ پێناسەیە د هەمی ڕەوشان دا یا دروستە؟ بۆ نموونە ژ بۆ نوژدارەکی ژی ئەڤ پێناسەیە یا دروستە بەلێ نوژدارێ دروست، کو ب ڕامانا ناڤێ خو نوژدار بیت؟ نابیت بو بەرژەوەندییا خو کار بکەت، پێدڤییە هەردەم بۆ بەرژەوەندییا نەساخێ خو کار بکەت و ئەڤ ئاخفتنە دادوەر و فەرمانرەوایان ژی بخوڤە دگریت. د ئەنجام دا ئەڤ پێناسەیە ژی ژ بۆ دادپەروەریێ نەیا دروستە. د بەردەوامییا گفتوگۆکرنێ دا سوکرات دبێژیت ب بۆچوونا من دادپەروەری ئەوە هەر مرۆڤەک ئەرکێ خو ب ڕاستگۆیی ئەنجام بدەت و ستەم ئەوە، کو خەلک مایێ خو د کارێن ئێکودو دا بکەن و کارێ خو ب دروستی ڕاستگۆیی ئەنجام نەدەن، ئانکو هەرکەسەک ب ڕۆلێ خو یێ دروست رابیت و پەیوەندی ب چ کارێن دی و کەسێن دی نەبیت. ژ بو جڤاکەکێ دادپەروەر پێدڤییە ئەو چەندە بهێتە دیارکرن، کو هەر مرۆڤەکی بەهرەیەکا تایبەت ب خو ڤە هەیە و ل سەر وی پێدڤییە پیشەیەکێ گرێدایی بەهرەیا خو هەبیت ب تنێ کار د پیشەیێ خو دا بکەت. هەروەسا سوکرات وێ چەندێ ژی دیار دکەت، کو هەر مرۆڤەک بۆ هەر کارەکی نەیێ گونجاییە بو نموونە ئەگەر کەسەک یێ شه‌هرەزا و زیرەک بیت د برێڤەبرنا سوپای دا؛ ڕامانا وێ ئەو نینە ،کو دێ یی زیرەک و شه‌هرەزا بیت د خودان کرن و برێڤەبرنا هەسپا ژی دا.
هەر تاکەکێ د جڤاکی دا دژیت ئەرکێ وی یە کارەکی بکەت داکو مفای بگەهینیتە جڤاکی.
ڕۆلگێران خرابترین جۆرێ نە دادپەریێ یە و پێدڤییە دادپەروەرییا دروست بهێتە خواندن و زانین. مەرەم د ڤێ چەندێ دا ئەوە دەمێ کەسەک خو ب دادپەروەر دیار دکەت و ڕۆلێ دادپەروەریێ بگێریت بەلێ چ ڕاستی ژ بۆ دادپەروەرییا وی نەبن.
(کلاوگن)ێ برایێ ئەفلاتۆنی ژی بەشدارییێ د گفتوگۆیێ دا دکەت و بزاڤێ دکەت ل گەل سوکراتی بگەهنە ئەنجامەکێ دروست و بۆچوونا خو سەبارەت ڕولگێرییا دادپەروەرییێ ئاراستەی سوکراتی دکەت و دبێژیت: پترییا مرۆڤان حەز دکەن ڕۆلێ ژیانەکا دادپەروەر بگێرن ژ وێ ژیانا، کو ب راستی دادپەروەر بیت، ژبەرکو پترییا وان د وێ باوەرێ دانە ژیانا ب دادپەروەری خەم و ئازار د گەل دانە. هەروەسا (کلاوگن) د وێ باوەرێ دایە، کو ئەگەر خەلک لایەنگرێ دادپەروەرییێ بن نە ژ بەر باشی و دروستییا وێ یە؛ بەلکو ژبەر وێ چەندێ یە، کو ئەو ژ ستەمێ دترسن و نەچارن لایەنگرێ دادپەروەرییێ بن. نها ژی داکو بۆ مە ڕون ببیت، کو کەسێن دادپەروەر دژی حەزا خو رەفتارێ دکەن ژبەرکو وێرەکییا ئەنجام دانا تاوانان نینە، پەنایێ بو دادپەروەرییێ دبەن. دێ ب نموونەیەکێ ڤێ چەندێ ڕون کەم: ئەگەر دو زەلام ل دەڤ ئێک بن؛ ئێک یێ دادپەروەر بیت و ئێک ژی ستەمکار و ئەم هەردویان ئازاد بکەین هەر کارەکێ وان بڤێت ئەنجام بدەن و هەر تشتێ حەز ل سەر هەبیت بکەن بێی هیچ ترس و دودلی د ئازاد بن و ئەم بخو ژی ب شێوەیەکێ نهێنی چاڤدێرییا وان بکەین، بیگۆمان هەر زوو دی بۆ مە دیار بیت، کو کەسێ دادپەروەر دێ هەمان ڕەوشتێ کەسێ ستەمکار هەلبژێریت و هەر ئێک ژ وان دێ بزاڤێ کەت دەستهه‌ڵاتا وی زاڵبیت ل سەر یێ دیتر، ژبەرکو هەمی کەس میراتگرێ دەستهه‌ڵاتێ ب تشتەکێ باش دبینن.
د بەردەوامییا گفتۆگویێ دا سوکرات دبێژیت: بەلێ د ڕاستی کەسایەتییا مرۆڤان دا چ پەیوندی ب سەر و سیمایێ وان و ئەو ڕۆلێ ئەو دگێرن ڤە نینە.
ل دویڤ دا سوکرات ئاماژێ ب وێ چەندێ ددەت و دبێژیت: ئەگەر باژێڕەک یێ دادپەروەر نەبیت د شیان دا نینە چ مرۆڤێن دادپەروەر ژی د وی باژێڕی دا هەبن و دەستهه‌ڵات ژی دکەڤیتە دەستێ ئەوان ستەمکاران ئەوێن ڕۆلێ دادپەروەرییێ دگێرن. ددەتە دیار کرن، کو پێدڤییە پادشاهـ فەیلەسۆف بن یان ژی فەیلەسۆف پادشاهـ بن ب تنێ ب ڤێ شێوەی د شیان دایە یاسا ب دادپەروەری بهێنە سەپاندن. پادشاهێ فەیلەسۆف ئەوە یێ کو د ناڤ دەروونێ خو دا یێ پڕە ژ زانین و هێزێ. داکو پادشاهـ فەیلەسۆف بیت، پێدڤییە ئەقلێ وی زاڵ بیت ل سەر هەمی بڕیارێن وی و باژێرێ خو ژی ب شێوەیەکێ ئەقلانی برێڤە ببەت. رۆحا پادشاهێ فەیلەسۆف یا دادپەروەرە ژ لایێ لەشی و دەروونی ڤە کەسەکێ ساخلەمە و یاسایان ب شێوەیەکی د سەپینن، کو د باشی و دادپەروەرییا گشتی دا بن.
بەلێ سەرەرای هەبونا رۆحەکا دادپەروەر ژ بۆ تێگەهەشتنەکا دروست یا دادپەروەریێ و کار پێکرنا وێ کارەکێ دی ژی پێدڤییە ژ بۆ سەپاندنا دادپەروەرییێ و دروستبوونا هەستێ هەڤخەمییێ و ئێکگرتنێ د ناڤ خەلکی دا هەیە ئەو ژی (درەوا شەڕەفمەندییێ) یە.
(درەوا شەرەفمەندییێ) خەلکی ب باژێڕ و جڤاکێ وی ڤە گرێددەت و فێر دکەت، کو ئەرد دایک و پەرستارە بۆ وان. ب دیتنا سوکراتی خودان دەستهه‌ڵاتێن جڤاکی دڤێت بزاڤێ بکەن ئەڤێ ئەفسانه‌یێ یان درەوێ د ناڤ ناخێ خەلکێ خۆ دا بچینن؛ داکو خەلک بەرامبەر باژێڕێ خۆ هەستێ دلسۆزییێ و هەڤخەمییێ پەیدا بکەن . درەوا شەرەفمەندییێ) وێ چەندێ د سەلمینیت، کو خەلک ل دەمێ جەنگێ دا بزاڤی دکەن باژێڕێ خۆ بپارێزن و ل دەمێ ئاشتییێ دا بزاڤێ ژ بۆ بهێز کرنا باژێڕێ خۆ ددەن.
هەر دیسان ل دور بەراوردکرنا رۆحا کەسی دادپەروەر و ئەو باژێڕێ تێدا هاتییە پەروەردە کرن؛ (کلاوگن)ی داخاز ژ سوکراتی کر، کو روحا کەسێ دادپەروەر شڕۆڤە بکەت، سوکراتی ژی د بەرسڤێ دا گۆت: رۆح و ئاخڤتن د وەکهەڤن ژبەرکو خودان ئەقل و لوژیکن و د شییان دایە رۆحا هەر کەسەکی ل ڕێیا گفتوگۆ کرنی و گوهداریکرنا شرۆڤەکرنێن وێ سەبارەت کەسایەتییا وی بهێتە زانین. ئەگەر دادپەروەری د باژێڕەکی دا جهێ خۆ بگریت، خەلکەکی دادپەروەر ژی دێ د وی باژێڕی دا پەیدا بیت و پەروەردە بیت. باژێڕەکێ دادپەروەر و خەلکەکێ دادپەروەر هەردو تمامکەرێن ئێکودونە و پێدڤی ب ئێکن.
ل دووماهییا ئەڤان ئاخفتنێن سوکراتی دا وەسا هاتییە دیار کرن، کو ب تنێ پادشاهێن فەیلەسۆف دشێن دادپەروەرییێ ژ بۆ ئاشتی و باشییا گشتی دابین بکەن و وێ چەندێ ژی ئاشکەرا دکەت، کو هەرچەندە پادشاهێن فەیلەسۆف دێ بنە پادشاهێن ژ هەژی، بەلێ ئەو ژی دێ کەڤنە بەرامبەر گەلەک ئاریشە و ئاستەنگان. خالا گرنگ ئەوە هەمی دەمان لۆژیکی بوون ب ڕامانا خوشتڤی بوون د ناڤ خەلکی دا ناهێت.
ئەنجامێن دادپەروەرییا ئەفلاتۆنی :
پشتی گفتوگۆیێن گەرم و ئەو ڤەکۆلینێن سوکراتی ل گەل هەڤالێن خو کرین سەبارەت دادپەروەرییێ، ل دووماهییێ گەهشتنە وی ئەنجامی، کو ژ بۆ ئاڤاکرنا جڤاکەکێ ئێکگرتی و دادپەروەر پێدڤییە هەمی مرۆڤ د هەمی چینان دا ئەرکێ خو ب دروستی ڕاستگۆیی ئەنجام بدەن، یەکسانی و دادپەروەری ب شێوەیەکێ گشتی ل سەر هەر تاکەکی و هەمی جڤاکی یا زاڵ بیت، ژبەرکو دبیتە ئەگەرێ ڕازیبوون و بەختەوەرییێ. ب ڤی شێوەی ژی دادپەروەری دێ وەکی بنەمایەکێ بنەرەتی ڕۆلەکێ جەوهەری گێڕیت د دروستکرنا جڤاکەکی، کو ئاشتی و ئارامی تێدا یا زاڵ بیت.
ژێده‌ر:
- https://fa.wikipedia.org/wiki/ افلاطون
- https://unacademy.com/content/karnataka-psc/study-material/polity/justice-and-its-types/
- ئەفلاتوون، كۆمار (فه‌لسه‌فه)، وەڕگێران: عیمران هاواری، چاپه‌مه‌نى گه‌نج، چاپى دووه‌م، سلێمانى- 2015.
