ده‌ستپێكێن په‌یوه‌ندییان د ناڤبه‌را ده‌وله‌تا ئۆسمانی و میرگه‌هێن كوردستانێ دا بۆ سه‌رده‌مێ به‌رى شه‌ڕێ چالدیرانێ ڤه‌دگه‌ریت، نه‌خاسمه‌ پشتی ده‌وله‌تا ئۆسمانی هێدی هێدی سنۆرێن خوه‌ به‌ره‌ڤ كوردستانێ درێژ كرین. هه‌روه‌سا په‌یدابوونا ده‌وله‌تا صه‌فه‌وی ل ئیرانێ ل سالا 1501 و بزاڤێن وێ بۆ به‌رفرهه‌بوونێ به‌ره‌ڤ كوردستانێ و ده‌ڤه‌را میزوپوتامیا و مه‌ترسیا وێ ل سه‌ر ده‌وله‌تا ئۆسمانی وه‌كر كو ئه‌وێ دووماهیێ ده‌ست ب دانانا په‌یوه‌ندییان دگه‌ل میرێن كورد بكه‌ت. ژ ئه‌ڤان به‌لگه‌یان دیار دبیت كو میرێن كورد ل ده‌مێ داگیركرنا كوردستانێ ژ لایێ صه‌فه‌ویان ڤه‌ ل سالا 1508 هه‌تا شه‌ڕێ چالدیرانێ ل 1514 بێ ده‌نگ نه‌بووینه‌ و به‌رده‌وام دگه‌ل والیێن صه‌فه‌وی د شه‌ردی دا بوون و هه‌ول ددان كو وه‌لاتێ خوه‌ ژ داگیركاریێ قورتال بكه‌ن.

د ئه‌ڤی ته‌وه‌ری دا دێ ب رێكا به‌لگه‌نامه‌یێن ئه‌رشیفێ ئۆسمانی به‌حسێ ده‌ستپێكێن په‌یوه‌ندییان د ناڤبه‌را میرێن كود و ده‌وله‌تا ئۆسمانی دا كه‌ین و ب شێوه‌یه‌كێ سه‌ره‌كی دێ ته‌كه‌زیێ ل سه‌ر نامه‌یێن کو د ناڤبه‌را هه‌ردو لایان دا هاتینه‌ گوهۆڕین، كه‌ین.

 

نامه‌یا میرێ به‌دلیسێ:

كه‌ڤنترین ئاماژە‌ بۆ په‌یدابوونا په‌یوه‌ندییان د ناڤبه‌را میرێن كورد و ده‌وله‌تا ئۆسمانی دا بۆ سه‌رده‌مێ سولتانێ ئۆسمانی محه‌مه‌دێ فاتح (1451-1481) ڤه‌دگه‌ڕیت، ل سالا 1473 شەڕەک د ناڤبه‌را ده‌وله‌تا ئۆسمانی و ده‌وله‌تا ئاق قۆیونلوو ب سه‌ركردایه‌تیا میرێ وان ئوزون حه‌سه‌ن (1424-1478) روودا و ئه‌گه‌رێ سه‌ره‌كیێ ئه‌ڤی شه‌ڕى هێرشا ئۆسمانی ل سه‌ر میرگه‌ها ترابزۆن بوو ئه‌وا كو هه‌ڤپه‌یمان دگه‌ل ده‌وله‌تا ئاق قۆیونلوو. ل 11 ته‌باخا 1473 شەڕەکێ مه‌زن روودا كو ب شكه‌ستنا له‌شكه‌رێ ئوزون حه‌سه‌نی ب داوی هات و ئۆسمانییان باژێرێ ترابزۆن داگیر كر(١) و ئه‌ڤ سه‌ركه‌فتنه‌ وه‌ك ده‌ستپێكه‌ك ژ بۆ به‌رفرەهبوونا ده‌وله‌تا ئۆسمانی به‌ره‌ڤ رۆژهه‌لاتی دهێته‌ ل قه‌له‌مدان. ڤێ سه‌ركه‌فتنێ سنۆرێن ده‌وله‌تا ئۆسمانی نێزیكی سنۆرێ كوردستانێ كرن.

پشتی ئه‌ڤێ سه‌ركه‌فتنێ میرێ به‌دلیسێ شەرەف كوڕێ شاهـ محه‌مه‌دی نامه‌یه‌كا پیرۆزباهیێ ب زمانێ فارسی بۆ سولتان محه‌مه‌دێ فاتح هنارت و د نامه‌یا خوه‌ دا كو ب رێكا زانایه‌كێ ئایینی ب ناڤێ زه‌ینه‌ددین مه‌حموودی هنارت و تێدا پیرۆزباهیا وی كر ل سه‌ر وێ سه‌ركه‌فتنا «ل سه‌ر كافران» تۆمار كری، و داخوازا «به‌رده‌وامییا خیلافه‌ت و سه‌لته‌نه‌تا وی» كر و «ملكه‌چی و دلسۆزی و پشتگه‌رمییا خوه‌ «بۆ سولتانی دیار كر و د نامه‌یا خوه‌ دا ئه‌ڤ مالكا هۆزانێ نڤیسی: (ما ان مدحت محمدا بمقالی/لكن مدحت مقالی بمحمد)، ئانكو من د گۆتنا خوه‌ دا په‌سنا محه‌مه‌دی نه‌كریه‌ به‌لكو من ب محه‌مه‌دی په‌سنا گۆتنا خوه‌ یا كری(٢)‌.

د نامه‌یا خوه‌ دا میری خوه‌ وه‌ك «حاجی شەرەف كوڕێ شاهـ محه‌مه‌دێ به‌دلیسی» دا نیاسین و هه‌رچه‌نده‌ كو به‌روارا نڤیسینا ئه‌ڤێ نامه‌یێ نه‌هاتییه‌ نڤیسین لێ ب گومانه‌كا زۆر ئه‌و ل سالا 879مش ل هه‌مبه‌ر 1473- 1474 هاتییه‌ نڤیسین؛ چونكو ئه‌ڤه‌ ئه‌و سالە یاكو سولتانێ ئۆسمانی تێدا بسه‌ركه‌فتی(٣).

لێ ل ڤێرێ سه‌رگێژییه‌كا مه‌زن په‌یدا دبیت! ئه‌و ژى: ئه‌رێ میر شەرەف كوڕێ شاهـ محه‌مه‌دی كییه‌؟ چونكو د سه‌رده‌مێ ئوزون حه‌سه‌نی دا میرێ به‌دلیسێ میر ئیبراهیم كوڕێ حاجی محه‌مه‌د به‌گی بوو، پاشی كوڕێ وی شاهـ محه‌مه‌د ل سالا 1495 بوویه‌ میرێ به‌دلیسێ و پشتی مرنا وی كوڕێ وی ئیبراهیم به‌گ بوویه‌ میرێ به‌دلیسێ، ل سالا 1498 میر شەرەفێ كوڕێ میر شه‌مسه‌ددینی حوكم ژ ده‌ستێ وی ئیناده‌ر و خوه‌ وه‌ك میرێ به‌دلیسێ راگه‌هاند و هه‌تا هاتنا له‌شكه‌رێ صه‌فه‌ویان بۆ كوردستانێ ل 1508 هێژتا میرێ به‌دلیسێ بوو(٤). ئانكو د ژێده‌ران دا به‌حسێ چ میرێن به‌دلیسێ ب ناڤێ حاجی شەرەف كوڕێ شاهـ محه‌مه‌دی ل سه‌رده‌مێ ئوزون حه‌سه‌نی یان سولتان محه‌مه‌دێ فاتح نه‌هاتییه‌ كرن!

ل سه‌ر بناخه‌یێ ڤان پێزانینان دێ بێژین یان ئه‌ڤ نامه‌یه‌ ژ بۆ كه‌سه‌كێ دی هاتییه‌ هنارتن كو محه‌مه‌دێ فاتح نینه‌ یان ژى ل سه‌رده‌مێ ڤی سولتانی كه‌سه‌كی ب ناڤێ حاجی شەرەف كوڕێ شاهـ محه‌مه‌دی میراتی ل به‌دلیسێ كریه‌ لێ شەرەفخانێ به‌دلیسی ناڤێ وی نه‌ئینایه‌! یان ژى دبیت ئه‌ڤ نامه‌یه‌ ل سالا 1508 بۆ والیێ صه‌فه‌وییان ل دیاربه‌كرێ (محه‌مه‌د خان ئیستاجلو) هنارتبیت، لێ تشتێ ئه‌ڤێ بۆچوونێ ژى لاواز دكه‌ت ئه‌وه‌ میر شەرەفی نامه‌یا خوه‌ بۆ (سولتان و خه‌لیفه‌یی) ئاراسته‌ كریه‌ كو د شه‌ڕێ ل دژى (كافران) بسه‌ركه‌فتیه‌، لێ محه‌مه‌د خانێ ئیستاجلو خودانێ «خیلافه‌ت و سه‌لته‌نه‌تێ» نه‌بوو و چ شه‌ڕ ل دژی «كافران» ئه‌نجام نه‌دابوون!

 نامه‌یا میرێ چه‌مشگه‌زك حاجی رۆسته‌م به‌گ:

حاجی رۆسته‌م به‌گ ل سه‌رده‌مێ په‌یدابوونا ده‌وله‌تا صه‌فه‌وی دا میرێ چه‌مشگه‌زه‌كێ بوو(٥)، ل ده‌ستپێكا هه‌یڤا ره‌بیعا ئەولی 908مش/ ناڤه‌ڕاستا چرییا ئێكێ 1502ز سولتانێ ئۆسمانی بایه‌زیدی (1481-1512) نامه‌یه‌ك بۆ ئه‌ڤی میری هنارت و تێدا ئه‌و وه‌ك «امیر معظم وكبیر مفخم ذوی القدر الاتم والمجد الاشم ملكی الصفات فلكی الذات حارس محاسن الشیم صاحب الطبل والعلم المختبث بعنایه‌ باری النسم حاجی رستم بیك مكرم دامت معالیه» بانگ كر، و د نامه‌یا خوه‌ دا دیار كر كو ئه‌وى هنده‌ك ده‌نگوباس سه‌باره‌ت ره‌وشا ئیرانێ و كریارێن قزلباشان بهیستینه‌ و ژبه‌ركو میرگه‌ها حاجی رۆسته‌می دكه‌ڤیته‌ ل ته‌نشت وه‌لاتێ ئیرانێ له‌ورا داخواز كر كو میرێ ناڤبری هنده‌ك پێزانینێن «راست و دروست و بنه‌جهـ» سه‌باره‌ت ره‌وشا ئیرانێ ب رێكا كه‌سه‌كی ب ناڤێ كه‌یوان چاووش بۆ وی بهنێریت(٦).

د به‌رسڤا خوه‌ دا حاجی رۆسته‌می دیاركر كو قزلباش ل ئیرانێ بسه‌ركه‌فتینه‌ و نوكه‌ به‌ره‌ڤ باژێرێ به‌غدادێ دچن كو ل وی ده‌می ل ژێر حوكمێ ئێك ژ والیێن ئاق قۆیونلوویان ب ناڤێ (باریك به‌گێ پوڕناك) بوو، هه‌روه‌سا ئه‌وى مه‌ترسییا خوه‌ ژى دیار كر كو قزلباش هێرشی كوردستانێ ژى بكه‌ن و د داوییا نامه‌یا خوه‌ دا سولتان هاندا كو د هه‌وارا ملله‌تێ ئیرانێ بچیت و وان ژ ده‌ستێ قزلباشان رزگار بكه‌ت. هه‌روه‌سا حاجی رۆسته‌م ئێكه‌م كه‌س بوو كو ئۆسمانی ل سه‌ر په‌یدابوونا هه‌ڤپه‌یمانییه‌كێ د ناڤبه‌را صه‌فه‌وییان و ده‌وله‌تا مه‌ملووكی ل مسر و شامێ ئاگه‌هدار كرین(٧). حاجی رۆسته‌می د نامه‌یا خوه‌ دا ئه‌وا ل هه‌مان سال (ئانكو 1502ز) نڤیسی ب ڤی ره‌نگی به‌رسڤا سولتانی دا: «… چیرۆكا ئه‌وێ ده‌سته‌كا (یاغى) [ئانكو: قزلباشان] نها ب ڤى شێوه‌یه‌: كو زیان گه‌هانده‌ ئه‌لوه‌ند خانى، و ژ وێرێ به‌ره‌ڤ عیراقا عه‌جه‌م چوو و (مورادخان) پاشڤه‌بر و شكاند، ل عیراقا عه‌ره‌ب ب كارێ (پوڕناك)ـیان ئاخڤت، دگه‌ل چه‌ركه‌سیێن مسرێ ئاشتى و ئێكگرتن دروست كر[په‌یمان گرێدا]، نوكه‌ ل به‌ره‌ بهێت دیاربه‌كر و مه‌رعه‌شێ. ره‌وشا ئیرانییان ژ به‌ر سته‌ما وى په‌ریشان، و زۆربه‌یا وه‌لاتان و ده‌ڤه‌ران ژ به‌ر زولما وى وێران بوویه‌. هێڤى و ئومێد ژ كه‌ره‌ما یه‌زدانى یه‌ كو هه‌ڕشاندن و ژناڤبرنا ده‌سته‌كا یاغییان، ب گورز و خه‌نجه‌رێن غازییان، و شوورێن خوونهاڤێژێن موجاهدێن خوونده‌كارێ ئیسلامى، و شاهنشاهێ زه‌مانى، ئاسان و د شیان دا بیت. انشا‌ء الله(٨).» 

هه‌ژى گۆتنێیه‌ كو ل سالا 1507 هێرشا صه‌فه‌وییان به‌ره‌ڤ ده‌ڤه‌را چه‌مشگه‌زك ڤه‌ هات و حاجی رۆسته‌م نه‌چاربوو ملكه‌چییا خوه‌ بۆ شاهـ ئیسماعیلی دیار بكه‌ت، و ده‌مێ ل سالا 1514 شهڕێ چالدیران روودای حاجی رۆسته‌می دگه‌ل له‌شكه‌رێ صه‌فه‌ویان شه‌ڕێ له‌شكه‌رێ ئۆسمانی كر و پشتی ئۆسمانییان باژێرێ ته‌بریز ستاندی حاجی رۆسته‌می قه‌ستا ڤی باژێری كر و چاڤ ب سولتان سه‌لیمی كه‌فت و ملكه‌چییا خوه‌ بۆ دیار كر لێ سولتانی ب تاوانا خیانه‌تێ فه‌رمان دا كو ئه‌و بهێته‌ سیداره‌دان(٩).

نامه‌یا مه‌قسوودێ كورد:

ئه‌ڤ نامه‌یه‌ ل 7 صه‌فه‌را 918مش/ 24 نیسانا 1512ز بۆ سولتان بایه‌زیدێ دووێ هاتییه‌ هنارتن، هه‌رچه‌نده‌ ناڤه‌رۆكا ئه‌ڤێ نامه‌یێ چ په‌یوه‌ندی ب ره‌وشا كوردستانێ ڤە نینه‌، لێ ئاماژە‌یه‌ بۆ په‌یوه‌ندییان د ناڤبه‌را میرێ كورد و ده‌وله‌تا ئۆسمانی ڤه‌. 

مه‌قسوود به‌گ به‌گزاده‌یه‌كێ نه‌نیاسێ كوردستانێ یه‌، و د نامه‌یا خوه‌ دا ئه‌وى ناڤێ بابێ خوه‌ و جهێ خوه‌ یێ ره‌سه‌ن ل كوردستانێ دیار نه‌كریه‌، ب تنێ ل دووماهیا نامه‌یا خوه‌ خوه‌ وه‌ك «مه‌قسوودێ كورد» دایه‌ نیاسین. د نامه‌یا خوه‌ دا دبێژیت كو ئه‌و دگه‌ل باب و مامێ خوه‌ ژ وه‌لاتێ كوردستانێ هاتییه‌ و وان پشكداری د شه‌ڕێ ستاندنا مه‌جه‌ر و رۆمانیا دا [ل سالا 1499-1500] كريه‌، و پشتی بابێ وی مرى ئه‌وی دگه‌ل مامێ خوه‌ به‌رده‌وامی ب خزمه‌تا خوه‌ ل به‌ره‌یێ ئه‌وروپا دایه‌ و د نامه‌یا خوه‌ دا داخواز ژ سولتانی كریه‌ كو ئه‌و مووچه‌ و مافێن ژ بۆ بابێ وی هاتبوونه‌ ڤەبڕین ل سه‌ر ناڤێ وی بهێنه‌ تۆمار كرن(١٠). 

 

نامه‌یا میر زه‌ید كوڕێ ئێزدین شێر به‌گێ هه‌كاری:

زه‌ید به‌گ میره‌كێ به‌رزه‌یێ مالباتا میرێن هه‌كارییه‌! ناڤێ وی د چ شه‌جه‌ره‌یه‌كێ دا نه‌هاتییه‌ هه‌روه‌سا شەرەفخانێ به‌دلیسی ژى به‌حسێ وی نه‌كریه، بە‌لكو ئاماژە‌ دایه‌ كو میر عززه‌ددین شێر به‌گی ب تنێ کوڕەک ب ناڤێ زاهد به‌گ هه‌بوو(١١)، هه‌روه‌سا ناڤێ وی د نامه‌یێن مه‌لا ئیدریس به‌دلیسی دا ژى كو ل سالا 1515 بۆ سولتان سه‌لیمێ ئێكێ هنارتین نه‌هاتییه هه‌رچه‌نده‌ به‌دلیسی ب به‌رفره‌هی به‌حسێ میرگه‌ها هه‌كاری و میرێ وێ زاهد به‌گ و كوڕێن وی كریه(١٢)‌،‌ له‌وڕا ب دوور نابینین كو ئه‌ڤ كه‌سه‌ك ل ده‌مێ شه‌ڕێ چالدیرانێ 1514 و روودانێن پشتی وێ د ژیانێ دا نه‌مابیت!

ژێده‌رێ ئێكانه‌ كو به‌حسێ میر زه‌یدی كری گه‌ڕۆك و بازرگانه‌كێ ئیتالییه‌ كو ل سالا 1508 سه‌ره‌دانا ده‌ڤه‌را وان و وه‌ستانێ كربوو، ئه‌ڤی بازرگانی ب به‌رفره‌هی به‌حسێ میرێ وانێ «زه‌یدی به‌گی» كریه‌ و ئاماژە‌ ب شەڕەکی د ناڤبه‌را وی و سه‌ركرده‌یێ صه‌فه‌وی به‌هرام به‌گێ قه‌ره‌مانلوو دایه(١٣)‌. 

زه‌ید به‌گ كوڕێ عززه‌ددین شێر به‌گی كوڕێ پیری به‌گ كوڕێ مه‌لك محه‌مه‌د به‌گ كوڕێ عززه‌ددین شێر به‌گێ ئێكێ یێ به‌رنیاس ب (مه‌لكێ كوردستانێ)یه‌. ژ ئه‌ڤێ نامه‌یا وی دیار دبیت كو ئه‌و ل 1513 میرێ وه‌ستانێ بوو، ژبه‌ركو هه‌ر ژ سالا 1507 صه‌فه‌ویان ده‌ستێ خوه‌ دانابوو سه‌ر كه‌لا وانێ و كه‌سه‌ك ب ناڤێ (كورد به‌گێ شەرەفلو) وه‌ك حاكم ل سه‌ر باژێری دانابوو و حوكمێ وی هه‌تا سالا 1514 به‌رده‌وام بوو و هه‌كاری نه‌چاربوون پایته‌ختێ خوه‌ بۆ وه‌ستانێ ڤه‌گوهێزن(١٤). 

ل سالا 1513 سولتانێ ئۆسمانی نامه‌یه‌ك بۆ زه‌ید به‌گی هنارت و تێدا داخواز ژێ كر كو هنده‌ك پێزانینان سه‌باره‌ت ره‌وشا ناڤخوەییا ئیرانێ بۆ وی بهنێریت، له‌ورا زه‌ید به‌گی ل ناڤه‌راستا هه‌یڤا صه‌فه‌ر 919مش/ ده‌ستپێكا گولانا 1513 ئه‌ڤ نامه‌یه‌ بۆ سولتانی هنارت و تێدا خوه‌ وه‌ك «حاجی یزدین شیر اوغلی میر زید = میر زه‌یدێ كوڕێ حاجی ئێزدین شێر به‌گی) دا نیاسین. هه‌روه‌سا ئه‌وى موهرا خوه‌ ژى دانایه‌ سه‌ر نامه‌یێ و د ناڤ موهرا وی دا هاتییه‌ نڤیسین: «الواثق بالملك الكبیر زید بن یزدن شیر». (بنێره‌ وێنه‌یێ موهرا وی).

د نامه‌یا خوه‌ دا زه‌یدی به‌حسێ هه‌ڤركیێن صه‌فه‌وی و ئوزبه‌كان ل سه‌رده‌مێ ته‌یموورخانێ ئوزبه‌كی كر هه‌ر‌وه‌سا ئاماژە‌ ب یاخیبوونا سلێمان میرزا برایێ شاهـ ئیسماعیلی ل باژێرێ ته‌بریزێ دا. و ئاماژە‌ ب هه‌ولێن میرێن كوردان ژ بۆ رزگاركرنا كوردستانێ ژ ده‌ستهه‌لاتا صه‌فه‌ویان دا. ده‌قێ نامه‌یا میر زه‌یدی ب ڤی ره‌نگی یه‌:

« … بۆ سولتان سه‌لیم خانی خلد الله ایام دولته الى یوم الدین… زه‌لامێ من نووره‌ددین ژ ئیرانێ زڤرى و ئه‌ڤ پێزانینه‌ دانه‌ من: ته‌یموورخان(١٥) به‌ره‌ڤ رووبارێ (ئامو)(١٦) هاتییه‌ و شاهـ ئیسماعیلی له‌شكه‌ره‌ك ب سه‌رۆكاتییا (نه‌جم).(١٧) به‌ره‌ڤ وی هنارتییه‌، لێ ئوزبه‌ك ب سه‌ر كه‌فتن و له‌شكه‌رێ قزلباشان پاشڤه‌ ره‌ڤین و هنده‌ك ژ وان هاتنه‌ كوشتن و پترییا وان د رووباری دا خه‌ندقین(١٨)، و دبێژن نوكه‌ ته‌یموورخان به‌ره‌ڤ (ئیستەرئابادێ) هاتییه‌. ده‌مێ ئه‌ڤ ده‌نگوباسه‌ گه‌هشتینه‌ شاهی ئه‌و ل ده‌شتێن لۆرستانێ ب نێچیرێ ڤه‌ مژوول بوو، ئه‌وى فه‌رماندا كو سه‌رێ وان قاسدان بهێته‌ لێدان! لێ ئێك ژ وان قاسدان شیا خوه‌ قورتال بكه‌ت و خوه‌ گه‌هانده‌ (رۆسته‌مێ لۆر)(١٩)، له‌ورا رۆسته‌می بله‌ز له‌شكه‌ره‌ك به‌رهه‌ڤ كر و چوو سه‌ر شاهـ ئیسماعیلی و د شه‌ڕی دا ئیسماعیل بریندار بوو و دبێژن كو به‌ره‌ڤ ده‌ڤه‌را فیرووزكوهـ ره‌ڤییه‌. ل ته‌بریزێ سه‌یید سلێمانێ برایێ ئیسماعیلی خوه‌ وه‌ك شاهـ راگه‌هاند لێ ئه‌و دگه‌ل هه‌ڤال و پشته‌ڤانێن خوه‌ هاته‌ كوشتن(٢٠)، و ئه‌میر به‌گ كوڕێ گولابی(٢١) ژى به‌ره‌ڤ به‌غدادێ ره‌ڤی، هه‌روه‌سا ده‌سته‌كا قزلباشان ل مووسل ژى هاتنه‌ كوشتن و عەبدولڕەحمان به‌گى(٢٢) ده‌ستێ خوه‌ دانا سه‌ر باژێری و ئه‌و قزلباشێن ل دۆرێن باژێری ژى قڕ كرن. هه‌می كوردستان و لۆرستان ل دژى قزلباشان راپه‌ڕییه‌ و میرێن كوردان شیاینه‌ جاره‌كا دی كه‌لایێن خوه‌ ژ ده‌ستێ قزلباشان رزگار بكه‌ن، نوكه‌ هێزێن قزلباشان ل كوردستانێ ماینه‌ د دۆرپێچێ دا و نه‌شێن بڕەڤن. ئه‌ز دێ دگه‌ل هنده‌ك میرێن كورد یێن جهێ باوه‌ریێ وه‌كی میرێ جزیرێ عه‌لی به‌گ و شێخ ئه‌میر به‌گی(٢٣) و هنده‌كێن دی رێكه‌ڤم و ان شاءالله دێ هێرشێ به‌ینه‌ سه‌ر باره‌گایێ محه‌مه‌د به‌گێ ئیستاجلو ل [دیاربه‌كرێ]. هه‌ر چ پێزانینه‌كا دی بگه‌هیته‌ من دێ جه‌نابێ ته‌ ئاگه‌هدار كه‌م.. ل ناڤه‌راستا صه‌فه‌را سالا نه‌هسه‌د و نۆزدێ‌ هاتییه‌ نڤیسین››.

[موهر]

موشتاقێ دیدارێ میر زه‌ید كوڕێ حاجی یەزدان شێری(٢٤)‌

 

نامه‌یا میر سه‌یید به‌گێ سۆرانی:

میر سه‌یدی یان سه‌یید به‌گ وه‌ك ئێكه‌مین میرێ سۆران ل سه‌رده‌مێ ئۆسمانی دا دهێته‌ ل قه‌له‌مدان، شەرەفخانێ به‌دلیسی دبێژیت كو سه‌یدی به‌گ كوڕێ میر شاهـ عه‌لی كوڕێ عیسا به‌گی یه(٢٥)‌. لێ د نامه‌یا خوه‌ دا ئه‌وا بۆ سولتان سه‌لیمێ ئێكێ هنارتی میرێ سۆران خوه‌ ب ناڤێ (سه‌عید به‌گ) دایه‌ نڤیسین و ل ده‌ستپێكا نامه‌یا خوه‌ دا ئه‌ڤ گۆتنه‌ نڤیسیه‌: «كێمترین به‌نده‌یێن ده‌رگاهی سه‌عید شاهـ عه‌لی یێ سوهرانی». لێ پێدڤییه‌ بێژین كو ئه‌ڤ میره‌ د هه‌می به‌لگه‌نامه‌یێن ئۆسمانی و په‌رتووكێن وی سەر‌ده‌می دا ب (سه‌یدی یان سه‌یید) هاتییه‌ نڤیساندن(٢٦). 

ب دروستی دیار نینه‌ كا سه‌یدی به‌گی كه‌نگی حوكمێ سۆران وه‌رگرتییه‌ لێ ئه‌و ل به‌رى شه‌ڕێ چالدیرانێ میرێ سۆران بوو، و مه‌لا ئیدریسێ به‌دلیسی د پتریا نامه‌یێن خوه‌ دا ئه‌وێن ل سالا 1515 بۆ سولتان سه‌لیمی هنارتین ناڤێ ئه‌وى وه‌ك میرێ سۆران ئینایه(٢٧)‌. ئه‌ڤى میری شیا ل سالا 1515 هه‌ردو باژێرێن هه‌ولێر و كه‌ركووكێ ژ ده‌ستێ قزلباشان رزگار بكه‌ت و ب سه‌ر میرگه‌ها خوه‌ڤه‌ به‌رده‌ت(٢٨). هه‌روه‌سا ناڤێ وی وه‌ك «میرێ سۆران سه‌یید به‌گ» د نامه‌یه‌كێ دا هاتییه‌ كو بۆ سالا 1520 ڤه‌دگه‌ڕیت و ل ڤێ سالێ ئه‌وى دگه‌ل هنده‌ك میرێن دی شیابوون هێزێن صه‌فه‌وی ب سه‌رۆكاتییا چایان سولتانی ل ده‌ڤه‌را (هیران و نازه‌نین) تێك بشكێنن(٢٩).

ب دروستی دیار نینه‌ كا میر سه‌یدی به‌گ كه‌نگی مریه‌ یان كه‌نگی حوكمێ وی ب دووماهی هاتییه‌. دووماهیك به‌لگه‌یا كو ناڤێ ڤی میری ئینای بۆ دووماهیێن سالا 1530 ڤه‌دگه‌ڕیت و د ئه‌ڤێ به‌لگه‌یێ دا كو نامه‌یه‌كا والیێ دیاربه‌كرێ یه‌عقووب پاشایه‌ به‌حسێ رۆلێ «میرێ سۆران سه‌یدی به‌گی» د پاراستنا باژێرێن به‌غداد و مووسلێ ل هه‌مبه‌ر هێرشه‌كا صه‌فه‌ویان دا كریه(٣٠)‌. لێ سالا 1534 میرێ سۆران كه‌سه‌ك بوو ب ناڤێ عززه‌ددین شێر به‌گ كوڕێ سه‌یدی به‌گی(٣١) و ژ ئه‌ڤان پێزانینان دهێته‌ زانین كو سه‌یدی به‌گ د ناڤبه‌را سالێن 1530-1534 دا مریه‌ یان حوكمێ خوه‌ ژ ده‌ست دایه‌.

دیرۆكا دروست یا نڤیسینا نامه‌یا سه‌یدی به‌گی بۆ سولتانێ ئۆسمانی دیار نینه‌ لێ ل ده‌مێ روودانێن وێ دخوینین دیار دبیت كو ئه‌وى نامه‌یا خوه‌ ل سالا 1513 نڤیسیه‌، ژبه‌ركو د ئه‌ڤێ نامه‌یێ دا به‌حسێ شەڕەکی د ناڤبه‌را له‌شكه‌رێ صه‌فه‌وییان و هێزێن ئوزبه‌كان دكه‌ت و ئاماژە‌یێ دده‌ت كو شاهـ ئیسماعیل ب خوه‌ ژى د ئه‌ڤی شه‌ڕی دا ئاماده‌ بوو، و ده‌مێ ل ژێده‌رێن دیرۆكی دنێڕین دێ بینین كو شاهـ، ئیسماعیلی پشتی شكه‌ستنا هێزێن وی ل شه‌ڕێ غه‌جده‌وانێ ئه‌وا ل دووماهیێن سالا 1512 روودای هێزێن خوه‌ به‌رهه‌ڤ كربوو و ل ده‌ستپێكێن سالا 1513 به‌ره‌ڤ خوراسانێ ب رێ كه‌فتبوو. هه‌روه‌سا پشتی شه‌ڕێ چالدیرانێ ئه‌وا ل 1514 روودای شاهـ ئیسماعیلی چ جاران سه‌رۆكاتیا له‌شكه‌رێ خوه‌ ل دژى ئوزبه‌كان نه‌كریه(٣٢)‌.

نامه‌یا میر سه‌یدی به‌گی به‌رسڤه‌ك بوو بۆ نامه‌یه‌كا سولتان سه‌لیمێ ئێكێ كو تێدا داخواز كربوو كو پێزانینان سه‌باره‌ت ره‌وشا ئیرانێ بۆ وی بهنێریت، د نامه‌یا خوه‌ دا دبێژیت كو ئه‌وى هنده‌ك ژ زه‌لامێن خوه‌ هنارتبوونه‌ ناڤ ئوردوویا شاهی و ئه‌و زه‌لامه‌ ماوه‌یه‌كێ مابوونه‌ د ناڤ له‌شكه‌رێ شاهی دا و نوكه‌ زڤرینه‌ڤه‌ و شیاینه‌ هنده‌ك ده‌نگوباسان كۆم بكه‌ن. د ناڤ وان دنگوباسان دا هاتییه‌ كو «ده‌مێ شاهـ ئیسماعیل گه‌هشتیه‌ چیایێ لاچینی هه‌ردو خانێن ئوزبه‌كان عوبه‌یدوللاهـ و ته‌یموورخان ب هێزێن خوه‌ڤه‌ هێرشی وی كرن، د ئه‌نجام دا ژ هه‌ردو لایان گه‌له‌ك كه‌س هاتنه‌ كوشتن و هێزێن قزلباشان شكه‌ستن و خوه‌ د چیایێ لاچین دا ئاسێ كرن و ئوزبه‌كان ب سه‌ر ئوردوویا وان دا گرت و خیڤه‌ت و ده‌وار و كه‌لوپه‌لێن وان تالان كرن، نوكه‌ قزلباش ل چیای دا ماینه‌ ئاسێ و دبیت ل ده‌مه‌كێ نزیك بهێنه‌ تارومار كرن». هه‌روه‌سا سه‌یدی به‌گ به‌حسێ هنده‌ك ژ جاسووسێن ئۆسمانییان ژى دكه‌ت كو د ناڤ هێزێن صه‌فه‌ویان دا بوون و ژ لایێ ئوزبه‌كان ڤه‌ هاتبوونه‌ گرتن، لێ ئه‌وان ئاشكرا كربوو كو ئه‌و كرێگرتیێن سولتانینه‌ و داخواز كربوون كو عوبه‌یدوللاهـ خان نامه‌یه‌كێ بۆ سولتانی بهنێریت داكو راستیا گۆتنا وان دووپات ببیت، لێ ده‌مێ هه‌لگرێ ئه‌وێ نامه‌یێ به‌ره‌ڤ ده‌وله‌تا ئۆسمانی دهات برێڤه‌ كه‌فتبوونه‌ دەستێن هێزێن قزلباشان ب سه‌رۆكاتی دیو عه‌لی روملوو و نه‌چار بوون ئه‌وێ نامه‌یێ بهاڤێژن داكو گیانێ خوه‌ ژ مه‌ترسیێ بپارێزن. و ل دووماهیا نامه‌یا خوه ‌دا میر سه‌ید دیار كر كو هژمارا هێزێن ئوزبه‌كان نێزیكی 150 هزارانه‌ و یێن قزلباشان 40 هزار كه‌سن(٣٣). 

 

نامه‌یا میرێ بۆتان شاهـ عه‌لی به‌گ:

میر شاهـ عه‌لی به‌گ كوڕێ به‌در به‌گ كوڕێ ئیبراهیم به‌گ كوڕێ عه‌بدوللاهـ به‌گێ یێ به‌رنیاس ب (زه‌ینه‌ددین میر ئاڤده‌ل)ییه‌، به‌رى ئه‌و ببیته‌ میر برایێ میر شەرەف به‌گی حوكم ل میرگه‌ها بۆتان دكر(٣٤) و ل دۆرێن سالا 1509 د گه‌ل هژماره‌كا میرێن كوردستانێ قه‌ستا شاهـ ئیسماعیلێ صه‌فه‌وی كربوو و ملكه‌چییا خوه‌ بۆ وی دیار كربوو، لێ شاهـ ئیسماعیلی ئه‌و دگه‌ل میرێن دی ل باژێرێ (خوی) ده‌سته‌سه‌ر كرن و كه‌سه‌ك ب ناڤێ (ئولاش به‌گ) وه‌ك حاكمێ صه‌فه‌وی ل جزیرا بۆتان هاته‌ دانان. به‌لێ ب هه‌ر ره‌نگه‌كێ هه‌بیت شاهـ عه‌لی شیا خوه‌ ژ زیندانا صه‌فه‌وییان رزگار بكه‌ت و به‌ره‌ڤ میرگه‌ها خوه‌ڤه‌ هات‌ و كه‌فته‌ د شه‌ڕ و هه‌ڤركییان دا دگه‌ل ئولاش به‌گی و ل دووماهیێ شیا باژێرێ جزیرێ ژ ده‌ستێن وی بینیته‌ ده‌ر و هه‌ر وه‌ك شەرەفخانێ به‌دلیسی دبێژیت پشتی شاهـ عه‌لی میرگه‌ها خوه‌ رزگار كری ملكه‌چییا خوه‌ بو ده‌وله‌تا ئۆسمانی دیار كر و ده‌ست ب هاندانا ده‌وله‌تا ئۆسمانییان كر كو به‌ره‌ڤ كوردستانێ بهێن(٣٥).

ده‌مێ ئه‌م نامه‌یا میر شاهـ عه‌لی دخوینین دێ بینین ژ لایێ ناڤه‌رۆك و دارشتن و پێزانینان ڤه‌ گه‌له‌ك وه‌كی نامه‌یا میر زه‌یدێ هه‌كارییه‌، و هه‌روه‌ك ل به‌رى نوكه‌ مه‌ گۆتی میر زه‌یدی د نامه‌یا خوه‌ دا ئاماژە‌ ب شاهـ عه‌لی دابوو و گۆتبوو كو ئه‌و میره‌كێ جهێ باوه‌ریێیه‌ و ئه‌و دێ ب هه‌ماهه‌نگی دگه‌ل وی به‌ره‌ڤ دیاربه‌كرێ چن و ژ ده‌ستێ صه‌فه‌ویان رزگار كه‌ن(٣٦).

شاهـ عه‌لی نامه‌یا خوه‌ بۆ كه‌سه‌كی ب ناڤێ (قاسم به‌گ) ئاراسته‌ كریه و ئه‌و ب «أمیر أعظم أكرم مفخر الامراء فی الزمان» دایه‌ نیاسین. د نامه‌یا خوه‌ دا شاهـ عه‌لی ژى به‌حسێ ره‌وشا قزلباشان ل ئیرانێ كریه‌ و دیار كریه‌ كو ره‌وشا قزلباشان «گه‌له‌ك په‌ریشان بوویه‌، ته‌یموورخانێ [ئۆزبه‌ك] خوراسان داگیر كریه‌ و [میرێ لۆرستانێ] شاهـ رۆسته‌م ب دووازده‌ هزار چه‌كداران ڤه‌ چوویه‌ سه‌ر شاهـ ئیسماعیلی و بریندار كریه‌ و نوكه‌ شاهـ یێ به‌رزه‌یه‌ و كه‌س نزانیت ل كیڤه‌یه‌. ئه‌ز دگه‌ل میرێن دی یێن كوردستانێ بوویمه‌ ئێكدل و ئه‌و جهێن دوژمنان داگیركرین مه‌ رزگار كرینه‌، مه دوژمن دۆرپێچ دایه‌ و ژ هه‌می لایان ڤه‌ شه‌ڕێ وان دكه‌ین و دوژمن ژ ترسا له‌شكه‌رێ كوردان نه‌شێت پێن خوه‌ ژ به‌ڕكا خوه‌ درێژتر بكه‌ت. ان شاء الله ئارمانجا مه‌ ئه‌وه‌ كو ب زووترین ده‌م بچینه‌ سه‌ر دیاربه‌كرێ و چ ده‌لیڤه‌یان نه‌دینه‌ دوژمنی و شه‌ڕ و جه‌نگێ وان بكه‌ین… 

سلاڤێن موشتاقێ دیدارێ میر شاهـ عه‌لیێ جزیری».(٣٧)

 

هه‌رچه‌نده‌ به‌روارا نڤیساندنا ئه‌ڤێ نامه‌یێ نه‌هاتییه‌ نڤیسین لێ پتر گومانا مه‌ دچیت كو ئه‌ڤه‌ ژى وه‌كی نامه‌یا میرێ هه‌كارى ل ناڤه‌راستا سالا 1513 هاتبیته‌ نڤیسین؛ چونكو ئه‌و روودانێن د ئه‌ڤێ نامه‌یێ دا هاتینه‌ به‌حس كرن بۆ ئه‌ڤێ دیرۆكێ دزڤرن.

 

نامه‌یا میرێن مه‌ردیسی قاسم و یه‌عموور به‌گ:

مه‌ردیسی مالباته‌كا ده‌ستهه‌لاتدارێن كوردن كو ب چه‌ندین لقان دابه‌ش بووینه‌ و هه‌ر لقه‌كێ حوكم ل میرگه‌هه‌كا كوردستانێ كریه‌. ل دویڤ گۆتنا شەرەفخانێ به‌دلیسی مه‌ردیسی بۆ سێ لقان دابه‌ش دبن کو ئه‌و ژى ئەڤەنە: بلدوقانی كو حوكم ل میرگه‌ها ئاگیلێ دكرن، میرێن پالۆ و میرێن چه‌رمووكێ(٣٨). 

ئه‌ڤ نامه‌یه‌ ژ لایێ دو میران ڤه‌ هاتییه‌ نڤیسین كو ئێك ژ وان قاسم به‌گه‌؛ قاسم به‌گ كوڕێ شاهـ محه‌مه‌د به‌گ میرێ ب ناڤوده‌نگێ ئاگیلێ بوو كو شەرەفخانێ به‌دلیسی د ده‌رحه‌ق وی دا دبێژیت: «ئه‌و د مێرانی و زانین و ئه‌ده‌بێ دا ئێكانه‌ بوو، خودانێ ره‌وشته‌كێ باش و ره‌فتاره‌كا جوان بوو، هه‌روه‌سا ئه‌و د بوارێ كارگێری دا ژ كه‌سانێن ده‌ستهه‌لێن زه‌مانێ خوه‌ بوو تا راده‌یه‌كێ كو كه‌سه‌كێ دی د ناڤ میرێن كوردان دا نه‌دشییا هه‌ڤڕكییا وی بكه‌ت، ژبه‌ر هندێ حاكمێن ئاق قۆیونلوو ئه‌و وه‌كو سه‌رپه‌رشت و په‌روه‌رده‌كارێ زارۆكێن خوه‌ دانابوو و ناسناڤێ (لاله‌) دابوویێ، له‌وڕا ب لاله‌ قاسم دهاته‌ نیاسین. ئه‌وى چ جاران ملكه‌چییا شاهـ ئیسماعیلی نه‌كر و هه‌رده‌م ل دژى وى شه‌ڕ دكر، له‌وڕا شاهی فه‌رمان دا كو هێرشی وی بكه‌ن و ب ڤی ئاوایی صه‌فه‌وییان كه‌لا ئاگیلێ ستاند و كرنه‌ د ده‌ستێ ئێك ژ سه‌ركرده‌یێن قزلباشان ب ناڤێ مه‌نسوور به‌گ. پشتی شه‌ڕێ چالدیرانێ قاسم به‌گی میرگه‌ها خوه‌ رزگار كر و ب شاره‌زاییا خوه‌ شیا باژێرێ دیاربه‌كرێ ژى ژ ده‌ستێ قزلباشان بینیته‌ ده‌ر و ته‌سلیمی میرێ میران محه‌مه‌د پاشای بكه‌ت(٣٩).

سه‌باره‌ت یه‌عموور به‌گی، پێزانین ل سه‌ر ئه‌ڤی كه‌سی دكێمن ته‌نها شەرەفخانێ به‌دلیسی د ناڤ كوڕێن مالباتا میرێن پالۆ دا ناڤێ كه‌سه‌كی ب ناڤێ یه‌عموور ئینایه‌ و ئه‌م ب دوور نابینین كو ئه‌ڤه‌ هه‌مان ئه‌ڤ كه‌سه‌ بیت ئه‌وێ نامه‌ هنارتی. یه‌عموور كوڕێ میر حه‌مزه‌ كوڕێ میر ته‌یموورتاشێ پالۆیی بوو و بابێ وی ل ده‌مێ هێرشا صه‌فه‌ویان بۆ سه‌ر كوردستانێ میرێ پالۆ بوو(٤٠). ژ بلی ئه‌ڤێ چه‌ندێ ئه‌م چ تشته‌كێ دی ژ وی نزانین! لێ وه‌ك دیار ئه‌و ب تنێ ئێك ژ كوڕین میری بوو و ئه‌وی میراتی ل میرگه‌هێ نه‌كریه‌.

نامه‌یا ئه‌ڤان هه‌ردو میران ژ لایێ ناڤه‌رۆكێ ڤه‌ وه‌كی میرێن دییه‌، ژ به‌ر هندێ ئه‌و ژى هه‌ر ل سالا 1513ز هاتییه‌ نڤیسین. نامه‌ ژ بۆ سولتان سه‌لیمێ ئێكێ هاتییه‌ ئاراسته‌ كرن و تێدا هه‌ردو میران هنده‌ك پێزانین سه‌باره‌ت ره‌وشا ئیرانێ ئاشكرا كرینه‌، د ناڤ وان روودانان دا به‌حسێ شكه‌ستنا سه‌ركرده‌یێ صه‌فه‌وی (شێخ نه‌جمێ ثانی) و هێرشا رۆسته‌م به‌گێ لۆر بۆ سه‌ر شاهـ ئیسماعیلی و بریندار بوونا وی كریه‌ و ئه‌ڤه‌ هه‌مان ئه‌و روودانێن كو میرێن به‌رى وی ژى ب به‌رفره‌هی به‌حس ژێ كرین. هه‌روه‌سا ئه‌ڤی به‌حسێ پێزانینه‌كا دی ژى كریه‌ كو د نامه‌یێن به‌رى وی دا نه‌هاتییه‌ ئه‌و ژى پلانه‌كا تاجلی خانم هه‌ڤژینا شاهـ ئیسماعیلی ژ بۆ ژەهرخواركرنا شاهییه‌. 

سه‌باره‌ت ره‌وشا كوردستانێ هه‌ردو میر دیار كه‌ن كو «سه‌رانسه‌رى كوردستانێ هه‌ر ژ شیرازێ هه‌تا دگه‌هیه‌ به‌دلیسێ یاخیبووینه‌ و گه‌له‌ك كه‌لهه‌ ل به‌دلیس و ئه‌گیلێ و گه‌له‌ك جهێن دی رزگار كرینه‌ و ژماره‌یه‌كا مه‌زن ژ قزلباشان هاتینه‌ كوشتن»(٤١).  

:ژێدەر و پەراوێز 

1) حسین میر جعفری، تاریخ تیموریان و تركمانان…، انتشارات دانشگاه اصفهان، (تهران: 1385)، ص 298.

2) BOA, TSMA, E. 0576.

3) بنێره‌: میر جعفری، ژێده‌رێ به‌رێ، ل 295-298.

4) بنێره‌: شرفخان البدلیسی، شرفنامه‌، ترجمه‌: محمد علی عونی، دار الزمان، (بیروت:د.ت)، ج1، ص 355- 376، ماجد محمد یونس، امارة بدلیس فی العهد العثمانی، مركز الدراسات الكردیة، (زاخو: 2018)، ص 51-53.

5) بنێره‌: البدلیسی، المصدر السابق، ج1، ص 181.

6) فریدون بك، منشآت السلاطین، (نسخه‌ كتابخانه شوراى ملی ایران)، شماره‌ ثبت:63347، ج1، ص 353.

7) على اكبر ولایتى، تاریخ روابط خارجى ایران در عهد شاه اسماعیل، (تهران:1375)، ص 100.

8) فریدون بگ، مصدر پیشین، ج1، ل 354.

9) بدلیسی، المصدر السابق، ص 182.

10) BOA, TSMA, 750-42.

11) البدلیسی، المصدر السابق، ص 127.

12) سه‌باره‌ت شه‌جه‌ره‌نامه‌یێن میرێن هه‌كارییان و زنجیریا میرێن وان بنێره‌: نزار ایوب گولی، اماره‌ هكاری فی العهد العثمانی، سبیریز، (دهوك: 2017)، ص 37-69.

13) بۆ درێژیا ئه‌ڤی بابه‌تی بنێره‌: مؤلف مجهول، سفرنامه‌های ونیزیان در ایران، (شش سفرنامه)، ترجمه: منوچهر امیری، انتشارات خوارزمی، (تهران: 1349هـ.ش)، ص 401-404.

14) گولی، المصدر السابق، ص 63.

15) ته‌یمووخان حاكمێ سه‌مه‌رقه‌ندێ یێ ئوزبه‌كی بوو.

16) رووبارێ ئامو ب رووبارێ جیحوون ژى دهێته‌ نیاسین و دكه‌ڤیته‌ سه‌ر سنۆرێ د ناڤبه‌را وه‌لاتێ ئه‌فغانستان و هه‌ردو وه‌لاتێن تاجیكستان و ئوزبه‌كستانێ دا.

17) یار ئه‌حمه‌دێ خوزانی یێ به‌رنیاس ب (نه‌جمێ ثانی) جێگر و سه‌ركرده‌یێ له‌شكه‌رێ شاهـ ئیسماعیلێ صه‌فه‌وی بوو. ل سالا 1511 د شه‌ڕێ ل دژى ئوزبه‌كان دا هاته‌ كوشتن.

18) مه‌به‌ست ژێ شه‌ڕێ غه‌جده‌وانه‌ ئه‌وێ ل چریا دووێ 1512 روودای و هێزێن صه‌فه‌وی د ئه‌ڤی شه‌ڕی دا ب گرانی شكه‌ستین.

19) مه‌به‌ست ژێ شاهـ رۆسته‌مێ خورشیدی یه‌ كو ل وی ده‌می په‌یوه‌ندیێن وی دگه‌ل شاهـ ئیسماعیلی خراب ببوون.

20) سلێمان، براماكێ شاهـ ئیسماعیلی بوو و ل زڤستانا 919مش/ ده‌ستپێكێن سالا 1514 یاخیبوونا خوه‌ ژ برایێ خوه‌ راگه‌هاند، لێ ل سه‌ر ده‌ستێ خه‌لكێ ته‌بریزێ هاته‌ كوشتن. بنێره‌: منوچهر پارسادوست، شاه اسماعیل اول، شركت سهامی انتشار، (تهران: 1381)، ص 496.

21) ئه‌میر به‌گ ب ناسناڤێ ئه‌میر به‌گێ موسللو ژى دهێته‌ نیاسین و بۆ ماوه‌یه‌كێ حاكمێ به‌غدادێ ژى بوو.

22) ئه‌م نزانین ئه‌ڤ عەبدولڕەحمان به‌گه‌ كییه‌؟!

23) شێخه‌‌میر به‌گ میرێ میرگه‌ها سندییان بوو، ل سالا 1515 ئه‌ڤی میرێ دگه‌ل میرێن دی یێن كوردستانێ ب رێكا مه‌لا ئدریسێ به‌دلیسی ملكه‌چییا خوه‌ بۆ ده‌وله‌تا ئۆسمانی راگه‌هاندن. میرگه‌ها سندییان هه‌تا نیڤا دووێ ژ سه‌ده‌یێ 16 به‌رده‌وام بوو و د ڤێ قۆناغا دووماهیێ دا ل سه‌رده‌ستێ میرێن به‌هدینان هاته‌ هه‌لوه‌شاندن. بنێره: نزار ایوب گولی، غسان ولید الجوادی، مقدمه‌ فی تاریخ زاخو فی العهد العثمانی، سه‌نته‌رێ ڤه‌كولینێن كوردی، زاخو، 2019، ص 33؛ بهزاد محمدطاهر رمضان، میرگه‌ها به‌هدینان د هه‌ڤڕكیێن ناڤخۆیی دا، نامه‌یا ماسته‌رێ، زانكۆیا زاخۆ، 2023، ل 57.

24) BOA, TSMA, E- 858-59.

25) البدلیسی، المصدر السافق، ص 265.

26) سعدالدین خوجة، تاج التواریخ، طبعخانه عأمرة، (استانبول: 1279)، ج2، ص 300؛ محمد همدمی صولاق زاده، صولاق زاده تاریخی، مطبعة محمود بك، (استانبول: 1286هـ.ق)، ص378. هه‌روه‌سا بنێره‌ ته‌وه‌رێ تایبه‌ت ب نامه‌یێن ئدریسێ به‌دلیسی د ئه‌ڤێ په‌رتووكێ دا.

27) بنێره‌ ده‌قێ نامه‌یێن وی د: عه‌بدولحه‌مید حوسێنی، پێنج به‌لگه‌نامه‌ی مێژوویی سه‌باره‌ت به‌ رۆژگارى جه‌نگی چالدیران، گۆڤاری ژین، سالی حه‌وته‌م، سلێمانی: 2015، ل 332-341.

28) سعدالدین خوجة، تاج التواریخ، طبعخانه عامرة، (استانبول: 1279)، ج2، ص 303.

29) BOA, TSMA, E- 777-10.؛ هه‌روه‌سا بۆ پتر پێزانینان ل سه‌ر ئه‌ڤی بابه‌تی بنێره‌: نزار ایوب گولی، امارتا داسن والشیخان فی العهد العثمانی 1515-1755، الاكادیمیه‌ الكردیة، (اربیل: 2024)، ص 75.

30) BOA, TSMA, E-757-84.

31) رحلة نصوح افندي السلاحي الشهير بمطراقی زاده، ترجمة: ناظم صبحي توفيق، تحقيق: د. عماد عبدالسلام رؤوف، المجمع الثقافي، (ابوظبي: 2003)، ص110.

32) بۆ پتر پێزانینان بنێره‌: عباسقلی غفاریفرد، روابط صفویه‌ و ازبكان 913-1031، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، (تهران: 1376)، ص 148-154.

33) BOA, TSMA, E- 750-18

34) د. درویش یوسف حسن، الامارة البختية في جزيرة ابن عمر (بۆتان)(837-920هـ/7338-1514م)قراءة جديدة حول التأسيس والمحافظة على الهوية الكردية للامارة، بحث مقدم الى مؤتمر (شوناسی كورد له‌ نێوان ئالنگارى ومانه‌وه‌دا)، جامعة السلیمانیة، 2025، ص 11.

35) البدلیسی، المصدر السابق، ص 151.

36) بزڤره‌ بۆ نامه‌یا میر زه‌یدی هه‌كاری د ئه‌ڤی ته‌وه‌ری دا.

37) بنێره‌ ده‌قێ نامه‌یا وی د ئه‌ڤى ته‌وه‌ری دا.

38) البدلیسی، المصدر السابق، ج1، ص 190.

39) المصدر نفسه، ص 194.

40) المصدر نفسه، ص 194.

41) BOA, TSMA, E- 750-12,