د ناڤ تۆرەیا کلاسیکا کورمانجی دا گەلەک شاهکارێن مە یێن پایەبلند هەنە، کو پشکا زۆر یان هێ باش نەهاتنە ناساندنێ، یان ژی د ژێدەران دا ب شاشی یێن زەق هاتنە وەشاندنێ. یەک ژ وان شاهکارێن بالکێش هەلبەستا “یارە گول” یا (ماجن)ێ شیرین کەلامە. ماجن کو مەخلەسا مورادخان عەندەلیبێ خۆشەبێ یە، ئەڤ هەلبەستا  ب مەتلەعا:  (ئەی دلا دا چینە گولچینێ) د سالا 1191 کۆچی یێ هەیڤی بەرانبەری سالا 1777 زایینی دا نڤیسییە.

شێخ عەبدوڕەحمانێ ئاختەپی، رووحی (1850 – ١٩١٠) ژی، نەزیرەیەک ل سەر هەلبەستا ماجنی نڤیسییە. 

مامۆستا تەحسین ئیبراهیم دۆسکی ئەڤ هەلبەستا ل پرتووکا (باغێ ئیرەم) چاپا ئێکێ ٢٠١٩  زاخۆ، ل رووپەلێن ٨١ و ٨٢ ان  دا وەشاندییە. لێ مامۆستا چاوا کو بخوە ژی د پەراوێزا پرتووکێ دا دنڤیسە، نەشییایە هندەک پەیڤێن وێ ب باشی بخوونە و گەلەک ژی ب شاشی تیپگوهێز کرییە. ئەز گەلەکی ل دو دەستخەتا ڤێ هەلبەستێ گەڕیام و تاکو ڤێ داوی یێ دەستخەتا ڤێ هەلبەستێ کەتە دەستێ من. دەستخەت ب شێوەیا رێنڤیسا فارسی هاتییە نڤیسینێ.  

ئەمێ د ڤێ نڤیسارێ دا پێش دا دەستخەتێ دەقا هەلبەستێ و یا کو ل «باغێ ئیرەم»  دا چاپ بوویە، بدەینە بەر هەڤ و نەوەکهەڤی یێن وان ل پەراوێزێ دا دەستنیشان بکەین و ل دو را بەراوردەکێ د نیڤەکا ڤێ هەلبەستێ و نەزیرە یا ئاختەپی دا ئەنجام بدەین.

 

هەلبەستا ماجنی

ناڤ: یارە گول

تەشە: تەرجیع بەند

کێش: عەرووز

بەحر: رەمەلا موسەمەنا مەحزووف

پایە: فاعلاتن/ فاعلاتن/ فاعلاتن/ فاعلون

– u – /- – u -/ – – u -/ – – u – کیتاندن:

 

دەقا هەلبەستێ:

ئەی دلا دا چینە گولچینێ جەمالا یارە گول⁽¹⁾

باغێ رزڤان و بناگۆش و بەرێ دلدارە گول

گولبون⁽²⁾ و گولشەن ڤەبشکفتن ل دێما یارە گول

خۆش گولستانەک سەفابەخشە، ڤەبوون تەکرارە گول⁽³⁾

لەب گول و غەبغەب گول و گەردەن گول و روخسارە گول

دێم گول و چوهرە⁽⁴⁾ گول و تەن گول، سەراسەر یارە گول

سەرخوەش و مەستانە مەشیا هاتە نێڤ سەحنا رەزی

سونبول و رەیحان ب کەر کەر تەڤلووهەڤ کری و کەزی⁽⁵⁾

خەمملی ئەلوان و ئەلوان ئەو بەتوولا قرمزی⁽⁶⁾

شبهـ ء⁽⁷⁾ تاووسا بهەشتی رەنگ ب رەنگ ئەو تەووزی

لەب گول و غەبغەب گول و گەردەن گول و روخسارە گول

دێم گول و چوهرە گول و تەن گول، سەراسەر یارە گول

هاتە سەیرا گولشەنێ ئەو سەبزەیا گولکەن ب مەش

کو ل دۆری سۆرگولان پێچان رەیاحین و بنەفش

گول دەوایێ دەردێ عشقێ بلبلێ ژارێ نەخوەش

خارێ خارن⁽⁸⁾ پڕ ل دل ئەز عەندەلیبێ بەخترەش

لەب گول و غەبغەب گول و گەردەن گول و روخسارە گول

دێم گول و چوهرە گول و تەن گول، سەراسەر یارە گول

 

نەترک و بشکۆژ و بەربەن گێلگێلە⁽⁹⁾ و گەردەنی

زینەت و زیوەر ل هەڤ، کۆترکە و تیت و ئەنی⁽¹⁰⁾

دل کرن خوەش، خوەش گوهار و قشت و سەرزیک و بەنی⁽¹¹⁾

چوومە گولچینێ جەمالێ⁽¹²⁾ بووم ژ وەردان ئەز غەنی

لەب گول و غەبغەب گول و گەردەن گول و روخسارە گول

دێم گول و چوهرە گول و تەن گول، سەراسەر یارە گول

ساعد و تەتوان⁽¹³⁾ و بازن دلڕوبا و دلگرن

قاتل و خوونرێز و خوونخوەر، غەمز و ناز و ئاڤڕن

چەشم نەرگس، لێب و دندان شبهـء یاقووت و دوڕن⁽¹⁴⁾

چوومە گولچینێ جەمالێ⁽¹⁵⁾ بلبلێ شەیدا پڕن

لەب گول و غەبغەب گول و گەردەن گول و روخسارە گول

دێم گول و چوهرە گول و تەن گول، سەراسەر یارە گول

 

دلدەهێ خالا رەشم، پابەندێ زولفا سەر ملی

کوشتی یێ ئاهێ نگاهێ خوون ل مێلاکێ کەلی

من ژ جانان قەت نەهن گازندە و شکوە، گلی⁽¹⁶⁾

من ژ باغێ موحبەتێ قسمەتە خالەک فلفلی⁽¹⁷⁾

لەب گول و غەبغەب گول و گەردەن گول و روخسارە گول

دێم گول و چوهرە گول و تەن گول، سەراسەر یارە گول

 

ئەز دبێشم لەو ژ بەر ڤێ گولروخا گولشەنخەرام

بوو موسەمما «حبّذا او مطلعا وردیّنام»⁽¹⁸⁾

ئەی مورادخان ڤێ موعەممایێ نزانن خاس و عام

بەلکوو حەل کەت نوکتەیێ ئەو ماجنێ شیرینکەلام

لەب گول و غەبغەب گول و گەردەن گول و روخسارە گول

دێم گول و چوهرە گول و تەن گول، سەراسەر یارە گول

 

نەزیرەیا شێخ عەبدوڕەحمانێ ئاختەپی «رووحی»

تەشە: غەزەلا شۆخانە

کێش: عەرووز

بەحر: رەمەلا موسەمەنا مەحزووف

پایە: فاعلاتن/ فاعلاتن/ فاعلاتن/ فاعلن

– u – /- – u -/ – – u -/ – – u – کیتاندن:

 

 

لەب گول و گەردەن گول و غەبغەب گول و روخسارە گول⁽¹⁹⁾

دێم گول و چوهرە گول و تەن گول، سەراسەر یارە گول

قەد گول وقامەت گول و خەددێ موننەوەر گولگولی

جەبهەتێ بەیزا گولە، گول توڕەیێ تەڕاڕە گول

چەند نازک حەرەکاتە بوتێ گولپیرەهەنم⁽²⁰⁾

عشوە گول، نازی گول و روونشتن و رەفتارە گول

نینە کەس یارەک وەکی یارێ مە یەکسەر گول بتن

زولفێ مشکینبووی گول، هەم کاکولێ مەکارە گول

مسلێ بلبل بێهشێ یارێ گولئەندامم چڕا؟

چونکە گیسوو حەلقەدارن، پەرچەمێ عەییارە گول

هەم زە نەخدان گول، هەمە گول، سینە گول، بەر گول تەمام⁽²¹⁾

گۆشوارێ زەر ل سەر گول، نەکهەتێ دلدارە گول

عاشقم وەک بلبلێ فەسلا بوهارێ گول ب دەست

لەو د نێڤ جامێ مە ئێخفایە گول و ئێزهارە گول

زەند و بازوو گول بزانە، کەف گول و ئەسبەعە گول

غونچەدەم لەو عاشقان سوبح و مەسا ئەزکارە گول

چەشمێ من عەینێ گولابە ژ، تیتنا یارێ عەزیز

خەندە گول، بووسە گول و ئاڤڕ گول و دیدارە گول

دلبەرێ گولبون چو گول حینا ڤەبن دەر عالەمێ

ئەووەل و ئاخر گولە، عالەم هەمی گولزارە گول

یارێ من تەرکیبێ ئەندامێ گولە، یەکسەر گولە

وردێ من دائم گولە، هەم قەلبێ من ئەفکارە گول

ئافەتێ عشقا تە سەر مە گولێ تینە گولشەنێ

مەقسەدێ عاشق چو گول بت، سەنگە گول، هەم خارە گول

غالبا (رووحی) موشەڕەف بوو ب وەسلا گولروخێ

لەو غەزەل گول گول دبێژیت سەر بە سەر تەکرارە گول

 

گاڤا کو مرۆڤ ڤان هەردو هەلبەستانە ددە بەرهەڤ و بەراوردەکێ د نیڤەکا وان دا دکە، مرۆڤ دبینە کو هەردو ژی د پلەیەکە بلند دا هاتنە ئافراندنێ. ئاختەپی هەلبەستا خوە ل ژێر کارتێکرنا هەلبەستا ماجنی دا نڤیسییە و یەکەمین مالکا هەلبەستا ئاختەپی، لێڤەگەڕا هەلبەستا ماجنی یە. ئاختەپی هەلبەستا خوە ل سەر خیمێ ڤێ هەلبەستێ دانایە و کێش و سەروا ژی هەمان کێش و سەروایا هەلبەستا ماجنی یە. ب گۆتنەکە دی ئاختەپی نەزیرەیەک ل سەر هەلبەستا ماجنی نڤیسییە، بێی وێ هندێ کو ناڤێ ماجنی بئینە.

هەر کەسێ کو ل گەل جیهانا هەلبەستێن کلاسیک ناسیار بە، دزانە کو د دەما تەزمین و تەخمیس و ئقتباس و نەزیرەنڤیسی یێ دا هەلبەستکارێ دویەم ل گەل مەخلەسا خوە، مەخلەسا هەلبەستکارێ یەکەم ژی دنڤیسە. بەرزراگرتنا ناڤێ هەلبەستکارێ بەری خوە و ئینانا ناڤێ وی تشتەکی پێدڤی و ئاکاری یە.

بۆ نموونە مەلایێ جزیری هەلبەستا حافزێ شیرازی تەزمین کرییە و ل داوییا هەلبەستێ دا پێکێشکا حافزێ شیرازی هند بلند کرییە و ژێ را قوتبێ شیرازی دبێژە.

لێ مخابن ئەم د هەلبەستا ئاختەپی دا راستی ڤێ ئەمانەتداری یێ نایێن.  ئەو ژی دکارە ل بەر دو هەگەران بە: 

یەک: ئاختەپی وە هزرییە کو ئەڤ هەلبەست، هەلبەستەکە ناسکری و ناڤدارە و هەر کەس دزانە کو ئەو یا ماجنی یە و پێدڤی نەدیتییە کو ناڤێ ماجنی بئینە. هەرچەند کو دەبییا بئانیبا.

یا دویێ: کو ئحتمالا وی کێمە، دبە کو ناسخان ئەڤ هەلبەست دەستڤەدایی کربن. لێ تا جیهێ کو ئەز دزانم و هایا من ژێ هەیە، هەموو دەستنڤیسێن مالباتا ئاختەپی د مالا وان دا ئارشیڤکرینە و هەلبەست و بەرهەمێن وان چاڤ دیتر کلاسیکێن کوردی کێمتر هاتنە دەستتێوەردانێ.

بەرواوردکاری

تەرجیع بەندا ماجنی ژ هەفت بەندان پێک تێ، کو د هەر بەندێ دا شەش مالک جی دگرن. دومالک یێن لێڤەگەڕێنە، کو ل دو چارمالکێن دەستپێکێ را دهێن.

هەلبەستا ماجنی تەرجیع بەندە و یا ئاختەپی غەزەلە، کو ژ سێزدەهـ مالکان پێک تێ.

گاڤا ئەم بەرا خوە ددن ڤان ھەر دو ھەلبەستانا، ئەم دبینن کو زمانێ ماجنی فاخر و رۆمانتیکترە و تێ دا پەیڤێن دلدارییێ و ھەلبەستانە و شۆخانە زێدەترن. د گەل وێ ھندێ زمانێ وی ب راستی ژی سێحراوی یە و بێتونە نینە کو ماجن ژ خوە را (ماجنێ شیرین کەلام) دبێژە. ھەرچقاس کو ھەژمارا پەیڤێن عەرەبی و فارسی د ھەر دو ھەلبەستان دا ژی زۆرن، لێ پەیڤێن ماجنی پەیڤێن دلڤەکەر و کارتێکەرن. د ھەلبەستا ماجنی دا ھەژمارا پەیڤێن کورمانجی و فارسی زۆرترن. ئەو ناڤێ گەلەک ژ خشل و خەملێن ژنانە یێن کوردی ب کار دبە، کو رۆژا ئیرۆ ژ گەلەک کەسان را نەناسن. لێ ھەلبەستا ئاختەپی زمانێ وێ و ھەڤبەندێن وێ لاوازن، ئەو زۆرتر پەیڤێن ئایینی و ھەڤبەندێن عەرەبی یێن وەکی جەبھەتێ بەیزا و خەددێ موننەوەر ب کار دبە. لێ د ھەلبەستا ماجنی دا ھەژمارا پەیڤ و ھەڤبەندێن فارسی و کوردی یێن هەڤپار گەلەکن: گولشەنخەرام، شیرینکەلام، گولچین، گولبون، دلدەھ، سەرخۆش، مەستانە، روخسار، سەفابەخش…

پەیڤێن رەمزاوی و مەجازی د ھەلبەستا ماجنی دا بالکێشترن. جوانکارییێن تۆرەیی ل ھەلبەستا ماجنی دا سەردەستترن. بۆ نموونە: د یەکەمین نیڤمالکێ دا دبێژە: “ئەی دلا دا چینە گولچینێ،”  لایەکی دا چین و گولچین جناس و تەکریرێ ساز دکن و لایێ دی دا پەیڤا گولچین ئستعارە یە. د نیڤمالکا دویەم دا بەر و بناگۆش و جەمالا دلدارا خوە دوەکینە باغێ بھێشتێ کو تەژی گولە. د نیڤمالکا سێیەم دا دلدارا خوە و بەژن و بالا وێ دوەکینە گولستانەکە سەفابەخش.

د بەندا تەرجیعێ دا ھەم تەشبیھ و جناس ھەیە و ھەم ژی تەناسوب و موراعاتوننەزیر.

د بەندا دویەم دا دیسان ھەڤبەندێن سەرخوەش و مەستانە، کو تەرادوفێ ساز دکن، دھینە و کەزییــێ دلدارا خوە و سونبول و رەیحانان تەڤلیھەڤ دکە و ژ دلدارا خوە را بەتوول، واتە ژنا دامێنپاک دبێژە، کو وەکی تاووسا بھەشتی رەنگ رەنگی خەملییە. ئەو رەنگی رەنگی خەملاندنا دلدارا خوە ب ئانییا ناڤێ خشلێن ژنانە یێن جوڕ بە جوڕ ژی تەسویر دکە.

د بەندا سێیەم دا ژ دلدارا خوە را سەبزەیا گولکەن دبێژە و ھەڤبەندەکە نوو و رۆمانتیک ب کار دبە.

ھەر د وێ بەندێ دا تەفەشا دلدارا خوە دوەکینە سۆرگولێ و بسک و پۆڕکێن وێ دوەکینە بەنەفشە و رەشرحانان و وێ دکە گول و دەرمانێ دەردێ دلێ بلبلێ دلبکول و بەخترەش، کو ماجن بخوەیە.

د بەندێن چارەم و پێنجەم دا ب ئانینا ناڤێن خشل و خەملێن جوڕ بە جوڕێن ژنانە، ھەم تەناسوبێ ساز دکەت و ھەم ژی تەشبیھێ و وەھا ناڤێن زیوەر و زینەتێن ژنێن کورد ل دو ھەڤ را دھەژمێرە: نەترک، بشکۆژ، بەربەن، گێلگێلە، گەردەنی، کۆترکە، تیت، گوھار، قشت، سەرزیک، بەنی، تەتوان و بازن.

ل دوو خشل و خەملێ را ل سەر ئەندامێن لەشێ دلدارێ دنڤیسە. د ڤێ بەندێ دا ژ بلی تەشبیھێ لەف و نەشرا مورەتەب و ئستعارە ژی ھەیە. چاڤێ دلدارێ دوەکینە نێرگزێ و لێڤێن وێ دوەکینە یاقووتێ و ددانێن وێ دوەکینە دوڕ و مروارییان. ل دو خالا رەشە فلفلین، زولفێن ل سەر ملان، ئاڤڕێن دلدارێ، بەژن و بالا وێ دوەکینە باغێ ئەڤین و موحەبەتێ و ل دوو را گولروخا خوە وەکە تاووسەکا مەست، مەش ب مەش دشینە گولشەنێ. داوییێ دا ب حسابێ ئەبجەدێ دیرۆکا نڤیسینا ھەلبەستا خوە وەھا رادگەھینە:

بوو موسەمما: (حبّذا او مطلعا وردیّنام)

٨+٢+٢+٧٠٠+١=٧١٣  حببذا

١+٦= ٧ او 

٤٠+٩+٣٠+٧٠+١= ١٥٠   مطلعا

 ٦+ ٢٠٠+ ٤+ ١٠+ ١٠+ ٥٠+ ١+ ٤٠= ٣٢١ ورد یینام 

کۆم:  ١١٩١

ماجن ل ڤرا دیرۆکا نڤیسینا ڤێ ھەلبەستێ، کو سالا ١١٩١ێ هجری و بەرانبەری ١٧٧٧ میلادی یە رادگەهینە.

 

غەزەلا ئاختەپی

ھەلبەستا ئاختەپی ب بەندا لێڤەگەڕا تەرجیعبەندا ماجنی دەست پێ دبە. ماجن دو پەیڤێن لەب و غەبغەبێ ل دو ھەڤدو را دھینە و ھەڤاھەنگی و ھەڤدەنگییێ د ھەلبەستێ دا دئافرینە، لێ دییار نینە کا چما د ھەلبەستا ئاختەپی دا ئەو ھەڤاھەنگی و رێز و بەرەکا دەستڤەدایی بوویە و ل دو پەیڤا لەب را گەردەن ھاتییە، کو نارێکییێ دخە ناڤ رێزکا ھەلبەستێ و ھەم ژی ھەڤاھەنگییا ھەلبەستێ دشکینە و سلسلەمەراتبێ تێک ددە.

ئاختەپی د دویەمین نیڤمالکا مالکا یەکەم دا، دەست ب ئینانا ناڤێ ئەندامێ دلدارێ دکە و وەھا ل دو ھەڤ را رێز  دکە:  دێم، چوھرە، تەن، قەد، قامەت، خەدد، جەبھەت، توڕە، زولف، کاکول، گیسوو، پەرچەم، زەنەخدان، بەر، سینە، زەند، بازوو، کەف، ئەسبەع (تپل) و ل دو ئەندامان را حەرەکاتێن دلدارێ دوەکینە گولێ: عشوە، نازی، روونشتن، رەفتار، نەکھەت،  خەندە، بووسە، ئاڤڕ، دیدار و ل دوو را دبێژە تەرکیبا ئەنداما یارا من یەکسەر گولە.

 

ئەنجام:

ھەر دو ھەلبەست ژی ژ شاھکارێن تۆرەیا کوردی تێنە ژمارێ. لێ یا ماجنی مشتە ژ جوانکارییێن تۆرەیی و ھەڤبەند و پەیڤێن لھەڤھاتی و ب پێکا دەما خوە نوو. ھەڤبەندێن وەکی سەبزەیا گولکەن و گولچینا جەمالێ…

ئاختەپی باش ل کەفت و لەفت و ھەژ و لڤ و رەفتار و ئاکارێن دلدارێ دبێژە. نە تەنێ ئەندام بەلکوو رەفتار و کردار و رووحییاتا دلدارێ ژی ژێ را گرنگە. ماجن ژی کردار و رەفتارێ دلدارا خوە د پەیڤێن وەکە قاتل، خوونرێژ، خوونخۆر رادگەھینە و ل سەر غەمز و ناز و ئاڤڕێن وێ و مەشا وێ یا تاووسی و سەرخوەشی و مەستانەبوونا دلدارێ رووحییاتا دلدارا خوە نیشان ددە.

ل بال ئاختەپی جووانکارییێن تۆرەیی کێمن، تەنێ ل سەر تەشبیھا سادە  راوەستایە و چەند تەرکیبێن تەکراری و دوبارەبوویی دهینە: یێن وەکی توڕەیێ تەڕار، جەبھەتێ بەیزا، زولفێ مشکینبوو، پەرچەمێ عەییار، نازکحەرەکات …

ژ جلووبەرگ و خشلان ئاختەپی تەنێ ناڤێ پیرەھەن و  گۆشواری دھینە. د ڤێ بارێ دا مرۆڤ دکارە بێژە: ئاختەپی نیڤەباژارییە و دلدارا وی نازکحەرەکاتە و تەنێ کراسەکی ژ گولێ ل بەرە و گوھارەکی زێڕ ل گوھان دایە، لێ ژ سەرتاپا، ب لەش و ھەشێ خوە ڤا گولە. دلدارا ئاختەپی گەرمییانی، لێ دلدارا ماجنی زۆزانی یە.

ماجن کوڕێ عەشیرەتێ یە و دلدارا وی خوە ب ھەموو خەمل و خشلێ کوردینییێ ڤەرپێچایە و خەمل و تیتالێن رەسەن پاراستییە. لێ مخابن ماجن تەنێ ناڤێ خشل و خەملان دھینە، ئەو قەت ل سەر پۆشاکان یێن وەکی: کراس و فیستان و چۆخک و کورتک و پشت و شووتک، قلچک/لەوەندی و زەندک و مێزەر و پێشگر و بەرکابک  و کۆفی و کتان و کەسرەوان وگردێلەیان تشتەکی نانڤیسە.

ماجن دلگەنجە و ب دل ئەڤیندارە و ئاختەپی شێخ و سۆفیمەشرەبە و ھەر یەکێ پڵە و پایەیا خوەیا جڤاکی نیشان دانە. لێ ماجن ژ ئاختەپی ئەڤیندارتر و شاعرترە. 

ماجن دیرۆکا نڤیسینا ھەلبەستا خوە کو سالا ١١٩١ێ هجری و بەرانبەری سالا ١٧٧٧ میلادی یە رادگەھینە، کو سالەکێ پشتی نڤیسینا چیڕۆکا زەمبیلفرۆشی یە. لێ ئەم نزانن کا ئاختەپی کینگا ئەڤ ھەلبەستا خوە نڤیسییە. 

ئاختەپی د داوییا غەزەلا خوە دا رەنگەکی عرفانی دایە غەزەلێ و ئەو ھزرا سۆفییان یا کو ل بال گەلەک ھەلبەستکاران دوبارە بوویە، دبێژە.

“مەقسەدێ  عاشق چو گول بت، سەنگە گول، ھەم خارە گول.”

 

مرۆڤ دکارە بێژە کو رێچا ھەلبەستێن سەعدییێ شیرازی و بابا تاھرێ ھەمەدانی د ڤێ مالکا وی دا دییارە. سەعدی یێ شیرازی دبێژە:

(موحد ھمان بیند اندر ابل

کە در خوبرویان چین و چگل)

 

یانێ: یەکتاپەرەست ئەو جوانییا کو د خوەشکۆک و بەدەوێن چینی و چێگێلی دا دبینە، دکارە ل (بەژنا خلوخار ا) ھێشترێ دا ژی ببینە.

بابا تاھرێ ھەمەدانی دبێژە:

(ب سەحرا بنگەرۆم سەحرا تە وینۆم

ب دەریا بنگەرۆم دەریا تە وینۆم

ب ھەر جا بنگەرۆم کووھـ و دەر و دەشت

نشان ئەز قامەتێ رەعنای تە وینۆم)

یانێ: ئەز ل چۆلێ دنێڕم ئەز تە دبینم. ئەز ل دەریایێ دنێڕم ئەز تە دبینم. ل ھەر ئالی ل چییا و دەشتان دنێڕم، ئەز نیشانەکێ ژ بەژنا تەیا خوەشک دبینم. 

ئاختەپی ژی دبێژە: ئەگەر مەقسەدا ئەڤینداری گول بە، دکارە گولێ د دڕک و کەڤران دا ژی ببینە.

 

 

ژێدەر و پرتووکێن ئاریکار: 

 – فەرھەنگا دێھخودا، عەلی ئەکبەرێ دێھخودا

– فەرھەنگا ھەنبانە بۆرینە، مامۆستا ھەژار

– باغێ ئیرەم، تحسین ئیبراھیم دۆسکی

– دیوانا مەلایێ جزیری، شەرحا مامۆستا ھەژار

– دو بەیتی یێن بابا تاھرێ ھەمەدانی

– بۆستانا سەعدی یێ شیرازی

– دەستنڤیسا دیوانا ئاختەپی

– دەستنڤیسا ھەلبەستا ماجنی

 

پەڕاوێز:

1. تێبینی: مامۆستا تەحسین ئیبراهیم دۆسکی ئەڤ هەلبەستا د پرتووکا باغێ ئیرەم دا وەشاندییە، لێ سەروایا وێ کو «ئارە» یە، د هەموو سەروایان دا «ئار» ئانییە، یانێ کارێ سێیەم کەسێ یەکانە یان ژی «کۆپوولا» ژێ برییە و ب وێ هندێ هەم کیشا هەلبەستێ ئالزاندییە و هەم ژی ب وێ شیوەیێ هەلبەست ژ واتەیا وێ دوور کرییە. ماجن دبێژە ئەی دلا دا چینە گولچینێ جەمالا یارە گول. مامۆستا وەها تیپگوهێز کرییە: «ئەی دلا دا چینە گول چینە جەمالە یار گول» کو هیچ واتەیەکێ نادەت.
2. دۆسکی: گولبەن
3. دۆسکی و دەستنڤیسا ژێدەر : «خۆش گولستانەک سەفابەخش و ڤەبوون … لێ دیارە کو ئەو «و» یا زێدەیە و واتەیا هەلبەستێ ئالۆز دکەت.
4. پەیڤا چوهرە کو ب واتەیا دێم و روومەتی یە، پەیڤەکە هەڤپارە د نیڤەکا زمانێن فارسی و کوردی دا. ئەڤ پەیڤا د فارسی دا وەکە چەهرە و چێهرە دهێتە رابێژ کرنێ، لێ د کوردی دا وەکە چۆهرە و چۆرە . کورد ژ رەنگێ سوورەتی را دبێژن: چۆرەیی.
5. دۆسکی: سونبول و رەیحان ب کەرکر تۆل وهەڤ کری و `کەزی. ل داوییا پرتووکێ دا ژی دنڤیسە: «من نەشیا ئەڤێ پەیڤێ ب دورستی بخوینم. باغێ ئیرەم بەرپەر ٢٤٦»
6. دۆسکی: خەمملین- قورمزی
7. دۆسکی: شوبهی
8. دۆسکی: خارە خارن
9. دۆسکی: گولگولی (گێلگێلە جوڕەکە کەسرەوانێ یە، خاڤکەک ب گولیفانک و قۆتک و قۆتازە، هەروسان قەیتانەکە ب گولیڤانکە ژی کو ژنک یان ل دۆرا سەرێ خوە دئالینن، یان ژی ل بەر بەژنا خوە دا بەرددن)
10. دۆسکی: زینەت و زیوەر ل هەڤ کر تەرکهـ وتیت و ئەنی (کۆترکە جوڕەک خشلێ ژنانەیە کو ژ زیڤ یان ژی زێڕە و ل وێنەیا کۆترکان دایە، ناڤێ وێ ژ وێنەیا وێ هاتییە.)
11. دۆسکی و دەستخەتا ژێدەر: « قشت و سەرزک و بەنی» دۆسکی ل داوییا پرتووکێ دا دنڤیسە: «من نەشیا ئەڤێ پەیڤێ ژی ب دورستی بخوینم. باغێ ئیرەم بەرپەر ٢٤٦ « ئەو پەیڤ سەرزیکە. سەرزیک ئەو خشلا ژنانەیە کو ژبەنپۆڕ و بشکۆژ و گەوهەران پێک تێ و ژنک ل سەرێ `کەزی یێن خوە دزین وسەرێن `کەزیکان پێ گرێددن .
12. دۆسکی: چوومە گول چەنبە جەمالێ (؟!)
13. دۆسکی و دەستخەتا ژێدەر: نەتوان- (نەتوان نینە، تەتوانە. تەتوان جوڕەک بازنێ بچووک و ب قاشە کو ژێ را تەتک و چەچک ژی دبێژن)
14. دۆسکی: چەشم ونێرگز، دەستنڤیسا ژێدەر: چەشم و نەرگس- دۆسکی و دەستنڤیسا ژێدەر: لێب و دەم دەم شبهی یاقووت و دوڕن- (ب دیتنا من ئەڤ نیڤمالکا دەبی وەها بە: «چەشم نەرگس، لێب و دندان شبهی یاقووت و دوڕن.» لەورا کو د تۆرەیا کلاسیک دا لێڤ ب یاقووتێ و ددان ژی ب دوڕ/ مرواریدان را دهێنە وەکاندنێ. ئەگەر ئەم ڤێ نیڤمالکێ وەکی هەردوو ژێدەران بپەژرینن، دەم یان دما یەکەم ئەگەر ب واتەیا دەڤی بە، لێ دما دوویەم چ واتەیێ نادە ت و هەلبەست بێ واتە دمنیە.  دیارە ب شاشی هاتییە قەیدکرنێ. من ب پێکا ناڤەڕۆک و کۆنتێکستێ سەڕاست کر.)
15. دۆسکی: چوومە گول چەنبە جەمالێ (؟!)
16. دۆسکی: من ژ جانا قەت نەهن گازندە و شەکوە گلی- دەستخەتا ژێدەر: من ژ جانا قەد نەهن…
17. دۆسکی، دەستخەتا ژێدەر: من ژ باغێ موحبەتێ قسمەت ودل خالەک غەنی. ب ڤی جۆڕەیی هەم کێش ئالۆزە و هەم ژی سەروا نەیا درستە. غەنی د گەل گلی و ملی نابن سەروا و هەروسان غەنی ژ بۆ خالێ نابە شایەس و سفەت. مرۆڤ دبینە کو ناسخان پەیڤا «فلفلی» کو هەردوو لامێن وێ بەلکە هەشڤی بە، ب شاشی «غنی» خواندنە. ئەڤ نیڤمالکا دەبێ وەها بە: من ژ باغێ موحبەتێ قسمەتە خالەک فلفلی. خالا فلفلی د تۆرەیا کلاسیک دا جیهێ خوە یێ تایبەتی هەیە. حافزێ شیرازی دبێژە: (خال مهرویان سیاه و دانەء فلفل سیاه، هردو جانسوزند اما این کجا و آن کجا؟)
18. دۆسکی: حەبەسا (!؟)

ئەڤ نیڤمالکا وەها تێتە خواندنێ: بوو موسەمما حەببەزا ئەو مەتلەعا وردوییەنام. ماجن د ڤی نیڤمالکێ دا ب حسابا ئەبجەدێ دیرۆکا نڤیسینا ڤێ هەلبەستێ راگەهاندییە.

19. ل دو پەیڤا تەن گول را «و» هاتییە کو زێدەیە و د هەلبەستا ژیدەر دا ژی نەهاتییە. د دەستخەتێ دا.
20. کێشا ڤێ نیڤمالکێ ئالۆزە
21. کێشا ڤێ نیڤمالکێ لەنگە. پەیڤا هەمە ژی نە د جیهێ خوە دا یە و هەلبەست لاواز کرییە. دبە کو د بنێشی دا پەیڤەکە دی بووبە کو هاتبە گوهۆڕینێ.