گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
ئهدهب ب خۆ مرۆڤایهتییه، ژێدهرێ ههبوونا وێ مرۆڤه، ژ بهر ئهڤێ هاوكێشێ ئهدهب د خزمهتا مرۆڤیدایه، چهمكێ هیۆمانیزم ڤهگهراندنا سهنتهربوونا مرۆڤی یه د گهردوونی دا، پیرۆز ڕاگرتنا مرۆڤییه ل ههرجههكی و دهمهكی، مرۆڤ بۆنەوەرهكێ ئالۆزه، د گەل هندێ ژی ژ لایهنێ فیزیكی، بایۆلۆجی وهكی ئێكن و ههبوونا ههر پێج ههستا هیج جیاوازی نینه، بهلێ ئهو تشێن مرۆڤان ژ مرۆڤان جیاواز دكهن، بهشێ ناڤخۆیه و گرێدای بابهتێن هزری، روحی، دهروونییە؛ ئهڤ بهشه ناهێته نیاسین و پێناسهكرن، ژ بهر ئهڤی هۆكاری، فهلسهفه، ب تایبهتی فهلسهفا ئهقلی بهردهوام، ڤەکۆلین و دیڤچوونا مرۆڤی دكهت، مرۆڤی شیانا هندێ یا ههی خۆیهتییا خۆ بهێز بكهت و ڤیانێ ئاڤا بكهت و ب ئازادی بژیت و ئهڤ چهنده بۆنەوەرێن دیتر نینه، مرۆڤ بۆنەوەرهكێ ب ئاقله، پلهیهكا بهرزتر یا ههی، چونكی شیانا هندی یا ههی ژ ئالۆزی و نهخۆشییا دهربازببیت، ئیرادا پهیداكرنا ئازادی و سهربهستی و ڤیان و لێبۆرین و پێكڤهژیانێ یا ههی، ئهڤ چهنده ژی هیۆمانیزمه.
هیۆمانیزم د گەل ههبوونا مرۆڤی ههبوویه، بهلێ وهك هزر و رێباز ل ئهوروپا سهرهلدایه و گرنگی ب بهایێن مرۆڤی دایه، مللهتێ كورد ب درێژاهییا مێژوویێ ژ مرۆڤگهرایێ بێبار نینه و د ناڤ بهرههمێن فۆلكلۆری دا، ئهڤ چهنده ب باشی دهێته دیتن، ههر وهسا د بهرههمێن كلاسیكی ژی دا ڕهنگڤهدایه، ئێك ژ وان هوزانڤانێ مهزن (ئهحمهدێ خانی)یه، د بهرههمێ (مهم و زین) دا ئهڤ چهنده دایه دیاركرن؛ ڤەکۆلینا مه ژی ل سەر ئهڤی شاكارا مهزنه، وهك میرات بۆ مه كوردا مای، مهم و زینا ئهحمهدێ خانی دهریایهكا بێ بنه و د گەل هندێ ژی باخچهیهكێ تژی گول و گولزاره، ههر تشتێ مرۆڤی دڤێت یێ تێدا، مه ژی قهستا ئهڤی باخچهی یێ كرییە، ژ بۆ ههلبژارتنا بابهتێن هیۆمانیزمێ، ڤەکۆلین ژ دو پشكا پێكدهێت، د پشكا ئێكێ دا زاراڤ و پێناسه و تایبتمهندیێن هیۆمانیزمێ بخۆڤه دگریت، پشكا دویێ پراكتیكرنا بنهمایێن هیۆمانیزمێ ل سەر شاكارا مهم و زین یا ئهحهدێ خانییە.
پشكا ئێكێ
تێگههـ و زاراڤ
زاراڤێ (Humanism) زاراڤهكێ دارشتییه ژ پهیڤا (Human) كو ژێدهرێ وێ پهیڤا (Homo) و پاشگرێ(Ism) بۆ بنیاتێ فهلسهفێ دزڤریت(1). زاراڤێ هیۆمانیزم د ئینگلیزی دا(Humanism)، ب ئیتالی، ئهلمانی(Humanismus)، ب فرهنسی (Humanisme)، ب عهرهبی(الفسفة الانسانیة، الانسیة، أنسیة)، ب زمانێ كوردی ژی ب گشتی ئهڤ پهیڤه دهێنه بكارئینان (مرۆڤایهتی، مرۆڤگهرایی، مرۆڤخوازی)(2). ههبوونا زاراڤێ هیۆمانیزمێ زاراڤهكێ جیهانییه و تایبهتمهندییا گشتگیر یا وهرگرتی و یا ب ساناهی نینه زاراڤهك جهێ زاراڤهكێ رهسهن بگریت، ب تایبهتی زاراڤێن فهلسهفی، ژ بهرهندێ باشتره ئهو زاراڤێن هزری و فهلسهفی، وهكی خۆ بهێنه گۆتن، پتر دێ واتایا خۆ دیاركهت. واتا یا زراڤێ هیۆمانیزم ب گشتی ب چهند تایبهتمهندییێن ئێكگرتیڤە گرێدایه، كو ئارمانج بهختهوهرییا ژیانا مرۆڤییه و پێكڤه گرێدانا كۆمهلگههێ ل سەر بنیاتهكێ ئازاد و گهشهكرنا ژین و ژیارا وانە، ئاڤاكرنا شارستانیهكا ساخلهم، دویر ژ ههر كارهكێ هۆڤانه و توندوتیژی بهرامبهر مرۆڤ، گیانهوهر، ژینگههێ.
پێناسه
هیۆمانیزم؛ وهكی ههمی زاراڤێن هزری و فهلسهفی و رێبازێن ئهدهبی، د ئێك پێناسه دا ناهێته دورپێچكرن. ژ بهر گرنگییا وێ چهندین پێناسه و بۆچوون بۆ هاتینه كرن، ب گشتی زانستێن مرۆڤایهتی دیتن و ڕامانهكا ڤهبڕ نینه، دێ ههولدهین؛ ب چهند پێناسهكان ئهڤی زاراڤی بدهینه نیاسین، ب ئهڤی شێوهی:-
ئوكست كونت دبێژیت: مرۆڤایهتی ئاینهكه مرۆڤا پیرۆز دبینیت(3). ههروهسا ل سەر پێناسهركرنا هیۆمانیزمێ فهیلهسۆفێ ئینگلیزی (فردیناند شیلهر) دبێژیت: (هیۆمانیزم ئازادكرنا مرۆڤایه ژ دهستههلاتهكا ژ دهرڤهی سنووریێن مرۆڤی، ئازادكرنا مرۆڤی ژ خوداوهندی و كهنیسێ و دهستههلاتا داب و نهریتان)(4).ههروهسا د فهرههنگا (زانیاری پۆل ئیدواردز) دا ب ئهڤی شێوهی دیار دكهت: (هیۆمانیزم بزاڤهكا فهلسهفی و ئهدهبییه؛ ل نیڤا سهدێ چواردێ ل ئیتالیا سهرهلدای و بهرهڤ وهلاتێن دیتر گهشهكر، ئهڤ بزاڤه ئێكه ژ وان ئهگهرێن سهرهلدانا روناكبیرییا نوی)(5). ل سەر پێناسهكرنا هیۆمانیزمێ فهیلهسۆفێ ئهلمانی گۆتێ دبێژیت: (ئاراستایا مرۆڤگهرایی بزاڤهكا بهردهوامه، مرۆڤ ههولدهت، ژ بۆ گههشتن ب جوانترین نموونا مرۆڤی)(6). واته هیۆمانیزم بزاڤهكه د دهروون و هزرا مرۆڤی دا ژ بۆ ئاڤاكرنا مرۆڤ و كۆمهلگههێ ل سەر بنیاتهكێ ساخلهم دویر ژ شهرانگیزیێ و ناكوكییێ، گههشتنا كوپیتكا بهختهوهرییێ، مرۆڤ بۆنهوهرهكێ ئارمانجخوازه، بهلێ رێبازا هیۆمانیزمێ داكوكییێ دكهت، ئهو ئارمانج د بهرژهوهندییا گشتی دابن، ماف و ئهركێ تاكهكهسی بهێته پاراستن.
تایبهتمهندیێن هیۆمانیزمێ
هیۆمانیزم بزاڤهكا فهلسهفی و رهوشهنبیرییه، خودانا چهندین تایبهتمهندی و بنهمایانە، كو گرنگترین تایبهتمهندیێن ئهڤ رێبازه ل سەر هاتییه ئاڤاكرن ئهڤێن خوارێنه.
– پێكڤهژیان:
بابهتهكێ سهرهكی یه د هیۆمانیزمێ دا، پێگڤه ژیان و ئاشتییا كۆمهلگههێ ئارمانجا مرۆڤگهرایێیه، ژ بۆ ئارامی بهختهوهرییا ژیانهكا ئازاد، یهكتر قهبوولكرن و لێبۆرین و ڤیانێ، ئهڤه دبیته كاملبوونا مرۆڤهكێ ژیر. (بزاڤا هیۆمانیزمێ ل سەر وێ چهندێ یه، مرۆڤ پیڤهرێ ههمی تشتهكی یه، مهبهست ئارمانجا ههر تشتهكی خزمهتكرنا مرۆڤی بیت و ههمی رهنگێن بزاڤا خزمهتا مرۆڤایهتیێ ب گشتی بیت)(7). هیۆمانیزمێ گرنگی ب مافێ مرۆڤی دایه:((ههمی مرۆڤان مافێن سروشتی ههنه و د وهكههڤن، پاڕاستنا مافێن كهمینه یێن (ئایین، نهتهوه، نهژاد) د وهلاتی دا، وهكو ههر وهلاتییهك ڕەفتار ل گهل بهێنهكرن و ماف و ئهركێن خو ههبن))(8). بۆ مه دیاردبیت، كو هیۆمانیزم بزاڤا بهختهوهربوونا مرۆڤی دكهت.
– برایهتی و ههڤالینی:
بنهمایهكێ گرنگ د کۆمهلگههێ دا، ههڤالینی ب خواست و ڤیانا مرۆڤییه بۆ ههلبژارتنا كهسهكی، كو دبیته ههڤال و پهیوهندی پیرۆز دبیت، دبیته برایینی. ((گرنگیدان ب رێحهزییا مرۆڤایهتی، دادپهروهری، وهكههڤی و برایهتی))(9). (مرۆڤ بۆنەوەرهكێ كۆمهلایهتییه و نهشێت ب تنێ بژیت، لهورا ههردهم ههولدهت ههڤالهك ب خۆشی ههبیت، ههڤالینییا دروست ڤیانهكا دروست دڤێت و هوسا ڤیان د ناڤبهرا مرۆڤایهتیێ دا زێدهتر لێدهێت)(10). ژ ئهڤان بۆچوونان بۆ مه دیاردبیت، هیۆمانیزم وان پێدڤییا ب ئهركێ مرۆڤایهتی دههژمیریت، كو د خزمهتا کۆمهلگههێ دا بن، گرنگیدان ب پهیوهندیێن برایهتی و ههڤالینی د ناڤ ههمی مرۆڤان دا.
– لێبۆرین:
بهایێن مرۆڤی؛ ههلگرێن پهیامێن لێبۆرینێ قهبوولكرنێنه، (ئهو كهسێ شیانا لێبۆرینێ ههبیت، شیانا ههمی تشتهكی یا ههی، چونكی لێبۆرین ب تنێ خێر و باشیێ بهرههم دئینیت)(11). (هیۆمانیزم واته ژبیركرنا رابردووی ب ههمی شیانێن خۆ، ههروهسا دویركهفتن ژ ئێشاندنا ئێكی، ژ بهر كهرب و كینهكا رابردووی(12). ئانكو هیۆمانیزم هێزا لێبۆرینی ل دهف مرۆڤان پهیدا دكهت، كو رابردوو بهێته ژبیركرن.
– ئازادی سهربهستی:
ههر ژ دستپێكا پهیدابوونا مرۆڤان و كۆمهلگههێ، مرۆڤی ههولا ئازادی و سهربهستیێ دایه، هیچ شارستانییهك نینه، كو ههولا داگیركرنێ ل دهف نهبیت، بهلێ جهێ دلخۆشیێ ئهوه، د ئهڤان كێشان دا ههر مرۆڤه، ژ بۆ ب دهستڤهئینانا ژیانهكا ئازاد، ههولا ئازادیێ ددهت. (ئهوی وهختی ئازادی سهرهلدهت، واته ئهوی دهمی مرۆڤ ژ بوونهوهرهكێ سرۆشتی بۆ بوونهوهرهكێ مهدهنی دهێته گوهۆرین و كهسایهتییهك بۆ دروست دبیت، بهردهوام ههولا ئهوان تشتان بدهت، كو دبێژنێ ئازادی)(13). ئازادی كۆمهلگههێ بەرەڤ بنیاتهكێ ئێكگرتی دبت (ئازادی د زۆربهیا كۆمهلگههێن مرۆڤایهتی دا بههادارترین بهایێ مرۆڤییه، ههمی ئهو تایبهتمهندی و هزركرنا باش و بهرز و پیرۆزن لایێ مرۆڤ و مرۆڤایهتیێ)(14).
– ڤیانا خاك و ئازادییا وهلاتی:
ڤیانا وهلاتی ئێك ژ بنهمایێن سهرهكی یێن رێبازا هیۆمانیزمێیه. ڤیانا وهلاتی گرێدایه ب ئازادی و بیر و باوهران، ههستكرن ب ههبوونا خۆ د ناڤ ئاخا وهلاتێ خۆ دا، ئهڤێ ژی پهیوهندییا ب بزاڤا مرۆڤایهتییێ ڤه ههی(15). (هیۆمانیزم ب دامهزراندنا دهولهتێن نیشتیمانی و نهتهوایهتی یێن سهربهخۆ، دژی دابهشبوونا وهلات و مللهت و ههبوونا داگیركهرانن)(16). ئانكو ڤیانا وهلاتی ناهێته ههبوونێ ب ههبوونا گیانهكێ لێبۆرینێ و برایهتی و دویركهفتن ژ رهگهزپهرستییێ و جیاوازییا چینایهتییێ نەبیت.
ژ بهر سروشتێ مرۆڤی ئالیێ ژیانێ ژ ڕامان و بابهتێن فهلسهفی تژییه، ب وێ مهبهستی گههاندنا پهیاما خۆ یا مرۆڤایهتییێ ژ ههر بابهتهكی پترە. هیۆمانیزم خودان گهلهك هزر و بنهمایه، ئهوێن مه دیاركرین هندهك ژ وان بنهمایانه و گهلهكێن دیتر وهك (ئازادی دژی شهر و جهنگ، وهكههڤییا دادوهری، مافێن مرۆڤی، رێزگرتن و بیروباوهران، خێرخوازی، مافێن ئافرهت و زارۆكان، برایهتییا گهل و وهلاتان، دژایهتییا رهگهزپهرێسیێ…)هتد.
پشكا دويێ
پراكتیکكرنا بنهمایێن هیۆمانیزمێ ل سەر مهم و زینا ئهحمهدێ خانی:
مهم و زینا ئهحمهدێ خانی ل سالا 1693-1694 یا ڤههاندی(17). ئهحمهدێ خانێ د مهم و زینێ دا گهلهك بیروباوهر و هزرێن خۆ دارشتینه و ناڤهرۆكا شاكارا خۆ ژ پهیامێن فهلسهفی و ئاینی و نشتیمانی و پهروهردهیی دهولهمهند كرییه، ژ بهر هندێ دبێژیت:
شهرحا غهمی دل بكهم فهسانه
زینێ و مهمێ بكهم بەهانه(18)
شاكارا مهم و زین، بهرههمهكێ زۆرێ زهنگین و پرێ پهیامه، هندی ل سەر بهێته نڤیسین ههر كێمه، د. عزالدین مستهفا رسول دبێژیت: چهند خهلكی مافێ خانی دایێ، هندێ خواری ژی(19). ژ ئهڤێ گۆتنێ دیاردبیت؛ مهم زین جیهانهكا بهرفرههه. وهكی مه پێشتر گۆتی دهریایهكا بێ بنه و د گەل هندێ ژی باخچهیهكێ تژی گول و گولزاره. سهیدایێ محهمهد ئهمینێ ئوسمان دبێژیت: مهم و زینا ئهحمهدێ خانی تانجێ سهرێ تورهیێ كوردایه و شاعرێ مهزن ئهحمهدێ خانی گهوههرا وێیه(20). واته شاكارهكێ گرنگه ژ بۆ ئهدهبیاتا كوردی. ئهڤێن خوارێ ژی هندهك بابهتێن گرێدای هیۆمانیزمێنه.
– پێكڤهژیان:
د مهم و زینا ئهحمهدێ خانی دا؛ د گهلهك جهان دا ئاماژه ب ئهڤی بابهتی كرییه. خانی گهلهك گرنگی دایه ههڤالینی و برایهتییا مهم و تاجدینی، تاجدین مهم یێ کرییە ههفپشكێ ژیانا خۆ، وهكی برایهكی یێ قهبولكری و ژیانا وی تێكهلێ ژیانا خۆ و برایێن خۆ کرییە، پێكڤهژیاینه، ل خۆشی و نهخۆشییا بارههلگرێن ئێكبووینه، ئهڤ دێرێن هوزانێ بۆ مه دیاردكهن، كو تاجدین مهم یێ کرییە برا، ههرچهنده وی دوو برا ههبوون، بهلێ مهم كربوو یێ سیێ، چ رۆژەكا وی نه دیتبا وهكی شهڤا چرا نهدیتی و تاری لێ دهێت، دنیا لێ تاری دبوو و نه دزانی كیڤه بچیت، مهم ههڤالێ شاهی و خهم و بارههلگرێ خهمێن وی بوو، مەمۆی ژی حهژێدكر، وهكی باب و برا، ههرچهنده برایێ ئاخرهتی بوو، بهلێ دا بێژی برایێن دونیایێ و ئاخرهتێنه.
– لێبورین:
لێبۆرین ئێك ژ بنهمایێن مرۆڤایهتییه، خانی ئهڤ هزره د مهم زینێ دا دایه دیاركرن، ل دهمێ خانی مهم و زین ب دوماهیك ئینای و كهفتییه د ناڤ دهستێن خهلكی دا، بهلێ رهوشهنبیری علم و زانینا خهلكی یا كێمه، كهس گرنگییێ نادهتێ و ب تایبهت میر، كو ئاگههداری ئهدهبیات و هونهری نهبوویه، خانی باش زانییه، كو میر و حاكم ژ بهر بهرژهوهندییا خۆ گوهـ نادهنه ئاخفتنێن زانا و فهیلهسۆفان، ژ بهر هندێ خانی دبێژیت:
لێ حاكمێ وهقتێ مهعرهفت پاك
مهسمووع نهكر ب سهمعێ ئدراك(22)
پشتی ئهڤێ چهندێ خانی دبێژیت ههرچهنده میری بهایێ مهم و زینا من نهزانی و رهوشهبیری ل دهف نینه، بهلێ د گەل هندێ ژی میرهكێ باش و قهنجه، چونكی بهرێخۆدانا وی ب گشتییه بۆ خهلكی، ژ بهر هندێ ژی وی ب تایبهت تهماشهی مه نهکرییە، خانی لێدبۆریت و لاڤا بۆ دكهت، کو حکۆمرانییا وی بۆ خهلكی یا بهردهوام بیت.
ئهمما نهظهرا وی زێده عامه
لهو خاص نهظهر ژ دل نهدا مه
ئهو رهحمهتێ عاممه بۆ عهوامێ
یا رهب بده وی تو ههر دهوامێ(23)
خانی ل جههكێ دیتر ههستێ لێبۆرینی ژ ههلویستێن میری ددهته دیاركرن، ل دهمێ میر چوویه نێچیرێ و خهلك ههمی د گەل چووین، ل وی دهمی مهم د چیته باخچێ میری و د گەل زینێ، ل دهمێ میر ژ نیچیرێ دزڤریته مال، دبینیت مهم یێ پالدایه ل ژۆر و عهبایهك ل سەر سهرێ خۆ دانایه، میر دبێژیت ئهڤه كییه ل ڤی جهی بێ دهستورا من، وهختێ زینێ گوهلێبوویی ئهو دهنگ خۆ كێشا بن عهبایێ مەمۆی، مهم ل جهێ خۆ ڕانهبوو و گۆته میری تو دزانی ئهزێ نهخۆشبووم و حهتا دوهی من ئاگههـ ژ خۆ نهبوو و ب نهچاری ژ مال دهركهفتم و من خۆ ل ڤی جهی دیت، میر لێدبۆریت و دبێژیت نەخۆش دهستورداینه و ناهێنه نێچیرێ.
میر هات و ب سهر ڤه دی مهمێ ژار
پالدائیه بالگهئێ د زهرتار
كێشایه سهرێ خوه وی عهبایهك
ئێڤار و نه شهمع و نه چرایهك
میر گۆ: كییه ئهڤ د ڤی زهمانی
بێ روخصهتێ من دڤی مهكانی؟
زینێ كو بهیست دهنگ ناسی
(فی الحال) خوه دایه بن لباسی
مهم قهط ژ جهێ خوه ڕانهبوو گۆت:
صهیدا ته ل من دل و جهگهر سۆت
ميرم ته دزانی ئهز نهخوهش بووم
حهتتا ڤه دوهی قهوی نهههش بووم
ئیرۆ مه بهیست كو خهلک د گهل میر
تێكدا ب تهبایی چوونه نێچیر
صهبرا مه نهما د ناڤ نڤینان
ڕابوومه د گهل ئهڤان برینان
ناچار بدهركهتم ژ خانی
ناگههـ مه خوه دی ل ڤی مهكانی
میر گۆ: نەخۆشان نههن ژ بۆ قهید
باری ته د باغی دا چ كر صهید(24)
– هاریكاری و دژی شهڕ و نەخۆشییا:
ئێك ژ گرنگترین بنهمایێن هیۆمانیزمێ، هاریكارییه، بێ بهرچاڤ وهرگرتنا پاداشتهكی، خانی ئهڤ بنهمایه د مهم و زینێ دا ب باشی بهرچاڤ کرییە، ئێك ژ وان ل دهمێ مهم كهتییه دهراڤهكێ تهنگ و زین ل بن عهبایێ وی و میر ل دیوانێ ڕونشتی، ڕهنگه ژیانا مەمۆی بكهڤیته بهر كوشتنێ، ل وی دهمێ تاجدین دزانیت مهم زێده مهلیله و دچیته ل نك و دبێژتێ برا چ حاله، ب هندهك نیشان و ئیشارتا مهمۆ د هچكێ عهبای دا نیشان ددهت، كهزیێن زینێ دیارن، تاجدینی ئێكسهر زانی رهوش یا خرابه و بلهز قهستا مال كر، دا ل چارهسهریهكێ بگهرێت.
تاجدین فكری كو بهزم بۆشه
پوڕ ذهوق صهفا و عهیش نۆشه
مهم زێده ب غوصصه و مهلاله
چوو بال ڤه گۆ: برا چ حاله؟
ئهمما ب ئشارهت و موعهمما
پوڕسی و مهمێ ب رهمز و ئیما
دهستێ خوه ژ هۆچكێ عهبایی
كێشا و عهجائبهك نومایی
دیتن دو كهزی ژ مسكێ تاتار
مانهندێ دو سهر ب مههره شههمار
گهردایه د پاشلا مهمێ دا
مهم مایه د ههیبهت و غهمێ دا
زانی كو قهوی خهرابه ئهحوال
ڕابوو ب لهز و بهزی و چوو مال(25)
پشتی تاجدین گههشتییه مال ب لهز و بهز گۆته ستییێ؛ ڕابه درهنگه ئهڤرۆ د گەل ڤێ مالێ شهڕه، زارۆكێ خۆ خلاسبكه، دێ ئاگری بهردهمه خانی، مهبهستا تاجدینی ئهوه، دا خهلك ب ههوارا ئاگری بهێن، دا مهم ژ وی دهراڤێ تهنگ خلاس ببت. تاجدین بهس خهما زارۆكی بوو، ل ڤێره بۆ تاجدینی گیانێ مەمۆی و زارۆكێ ب تنێ گرنگن، ههكه مال و ههر تشتهك بۆ وی دگرنگ نینن، بهس وی دڤیا ژیانا مەمۆی ژ كوشتنێ خلاس بكهت.
گۆ: ڕابه ستی كو من دهرهنگه
ئیرۆ مه د گهل ڤێ مالێ جهنگه
طفلێ خوه خهلاص كه دێ بچت مال
مال بۆ من و ها ژ بۆ ته مندال
سهرمایهئێ عومرێ زندهگانی
یهعنی مهم و زین ب دلگرانی
مایینه د وهرطهیا بهلایێ
من قهصده كو ئهز بكهم رههایێ
خهلک ڤهدكوژت ئاگر ب ئاڤێ
ئهز دێ ڤهكوژم ب ئاگر ئاڤێ
مالا خوه ژ ڕنگێ قهومێ زهردشت
دا ئاگر و گازییا خوه ڕاهشت(26)
ل جههكێ دیتر خانی وێ چهندێ دیاردكهت، كو شهڕ و كوشتن نه هێنهكرن، مرۆڤ ئیدی دهست ژ وێ كهرب كینێ بهردهن، دهمێ چووینه سهر مهزاران دا مەمۆی ڤهشێرن، تاجدینی بهكر كوشتبوو و خهلكی جهنازێ بەکۆی دیت د ناڤ داران دا، گۆت ئهڤه كییه؟ گۆتن ئهڤه بەکۆیه گههشته جزاییێ خۆ، تاجدینی ئەو ل دنیایێ خلاسكر و خهلك شادبوو، زینێ ئهڤ دهنگ و باسه گوهلێدبیت، دبێژیته میری و تاجدینی؛ هیڤیدارم سهرا ڤی كهسێ فهساد كهرب كینێ نهكهن، ههرچهنده د دهمی و كاودانان دا ئهڤ ههلویسته ب زۆری دهێنه دیتن، بهلێ خانی دڤیا ههلویستهكێ مرۆڤایهتی ب ڕهنگێ زینێ دیار بكهت.
وهقتێ وهكوو چوونه سهر مهزاران
وان دی مرییهك د نێڤ دو داران
هاڤێتنه عهردی شوبهی موردار
بێ نهوحهگهر و خودان و خهمخوار
پوڕسین: عهجهب ئهڤ چ بێ نهوایه؟
گۆتن: بهكرێ خودان جهزایه
تاجدینی ژ ڕوو دنێ فهنا كر
عالهم ب فهنائییا وی شا كر
راوی وهه گۆته من روایهت:
زینێ كو بهیستن ئهڤ حكایهت
ئهڤ ڕهنگههه گۆته میر و تاجدین:
ئهی شاهـ و وهزیر و عزز و تهمكین
ئهز هیڤی دكهم نهكهن عنادێ
دهر حهققێ ڤی مهنبهعێ فهسادێ(27)
– ڤیانا وهلاتی:
هزرا وهلات و ئاخەكا ئازاد و نههێلانا داكیركهران، ئهحمهدێ خانی سهركێشێ وێ هزرێییه، ل گهلهك جهان د مهم و زینێ دا دیار دكهت. خانی داخوازا پهناگههـهكێ دكهت، كو دەولهتەک و پاشایهك سهروهربیت.
بهختێ مه ژ بۆ مه ڕا ببت یار
جارهك ببتن ژ خوابێ بیدار
ڕابت ژ مه ژی جههان پهناههك
پهیدا ببتن مه پادشاههك(28)
خانی گهلهك گرنگی دایه ههبوونا پاشایهكی، ب هزرا وی پاشایهك ههبیت، دێ دهولهت ژی پهیدابیت. خانی د وێ باوهرێ دا بوو، ئهگهر مه پاشایهك و خودان تهختهك ههبانه، دا بهرامبهر وهلاتی خهمخۆربیت و نهدهێلا دوژمنان، وهكو ڕۆم و توركان ئهم داگیر كرباین، خانی تورك ب سیفهتێ بالندێ بۆم دیارکرییە، كو ئهڤ بالنده د كاڤله گوندان دا دهێته دیتن. وهكی د ئهڤان مالكان دا دیار دكهت:
گهر دێ ههبووا مه پادشاههك
لائق بدیا خودی كولاههك
تهعیین ببویا ژ بۆ مه تهختهك
ظاهر ڤهدبوو ژ بۆ مه بهختهك
حاصل ببویا ژ بۆ وی تاجهك
ئهلبهتته دبوو مه ژی رهواجهك
غهمخواری دكر ل مه یهتیمان
دینانه دهرێ ژ دهست لهئیمان
غالب نهدبوو ل سهر مه ئهو رۆم
نهدبوونه خهرابهئێ د دهست بۆم(29)
خانی ئهڤان ههمی دهرد و ژانان کۆم دكهته سهر ئێك و ب ئێك ئهگهر ددهته دیاركرن، كو نهبوونا پێكهاتن و یهكگرتنا كوردایه، ئهگهر دا مه دهولهت و ئاین ههردوو ب دهستڤههێن و دا ههمی دهولهتێن داگیركهر ژ بۆ مه بنه خزمهتكار و زانست و زانینا مه پێشكهڤیت.
گهر دێ ههبویا مه ئتتفاقهك
ڤێكرا بكرا مه ئنقیادهك
رۆم و عهرهب و عهجهم تهمامی
ههمیان ژ مه ڕا دكر غولامی
تهكمیل دكر مه دین و دهولهت
تهحصیل دكر مه علم و حكمهت(30)
خانی دڤیا مللهتێ كورد ژی وهكی ههرمللهتهكێ دیتر خودان دهولهت بان، خهلكێ كورد ژ زۆردارییا داگیركرنێ خلاس ببان، ژیانهكا ئازاد و سهربهست، دوور ژ تهپهسهرییێ، داگیركرنێ ببوورینن. مهم و زینا خانی ههلگرا زۆر پهیام و هزرایه، مرۆڤایهتی ئێك ژ وان پهیامایه و گهلهك نموونێن دیتر ژی ل دۆر هیۆمانیزمێ ههنه وهك (دژی ههبوونا شهڕان، ههڤالینی، بهایێ ئافرهتان، پاراستنا بهایێ مرۆڤی…)هتد.
لیستەیا ژێدەران
1-د.كمال مظهر احمد، النهضه، منشورات وزارة الثقافه والفنون، البغداد، 1979، ص 38.
2-رێزان شڤان یوسف، هیۆمانیزم د هۆزانا نوی یا كوردی دا، چاپخانا ههوار/دهۆك- كوردستان، 2012، ل 23.
3-شمال خمو خضر، بهرجهستهبوونا بنهمایێن هیۆمانیزمێ د ئهدهبیاتا ئۆلی یا ئێزدییان دا، گۆڤارا زانكویا دهۆك،2018، پهربهندا 21، ژمارا 2، ل 213.
4- رێزان شڤان یوسف، هیۆمانیزم د هۆزانا نوی یا كوردی دا، چاپخانا ههوار/دهۆك- كوردستان، 2012، ل29.
5-پ.ی.دعدنان عبدالرحمن طه. د.صبور عبدالكریم حمه كریم، هیۆمانیزم له شیعرهكانی شێركو بێكهس دا (ساڵانی 1970-1973)، گۆڤاری لێكولینێن زمانی، هاڤینا 2021، ژماره 4، ل422.
6-هاشم سالح، سهرهتایهك دهربارهی ڕۆشنگهری ئهوروپی، وهگێران، شوان ئهحمهد، چاپ و بهلاوكردن چاپخانهی ڕنج، چاپا ئێكێ،سلێمانی، 2007، ل80.
7-د. عبدالمنعم الحفنی، موسوعة الفلسة و الفلاسفة، تبح الاول،ص 27.
8- رێزان شڤان یوسف، هیۆمانیزم د هۆزانا نوی یا كوردی دا، چاپخانا ههوار/دهۆك- كوردستان، 2012، ل85.
9-ههمان ژێدهر، ل175.
10- ڕێزان محمد غفور، هیمیداد حسین بكر، ڕهنگدانهوهی خاسیهت و بنهماكانی هیۆمانیزم لە چیڕۆكی ڕۆژههلاتی كوردسان دا، گۆڤاری زانكۆ بۆ زانسته مرۆڤایهتییهكان، بهرگی 27، ژماره 1 سالی 2013، ل 95.
11-م.ی.دیار عبدالباقی خلیل، م محمد جودت عمر، گرنگی بهها «مرۆڤبوون» لهم سهردهمه و تێڕوانینی مهولانا رۆمی لهم بارهیهوه، گۆڤاری كوردستانی بۆ لێكولینهوهی ستراتیجیی، ل47.
12-ڕێزان محمد غفور، هیمیداد حسین بكر، ڕهنگدانهوهی خاسیهت و بنهماكانی هیۆمانیزم لە چیڕۆكی ڕۆژههلاتی كوردسان دا، گۆڤاری زانكۆ بۆ زانسته مرۆڤایهتییهكان، بهرگی 27، ژماره 1 سالی 2013، ل 92.
13-د.كامهران مهنتك، ئازادی له نیوان فهلسهفه و یاسا دا، چاپا دووێ، چاپخانا سهردهم، سلێمانی، 2021، ل 77.
14- ڕێزان محمد غفور، هیمیداد حسین بكر، ڕهنگدانهوهی خاسیهت و بنهماكانی هیۆمانیزم لە چیڕۆكی ڕۆژههلاتی كوردسان دا، گۆڤاری زانكۆ بۆ زانسته مرۆڤایهتییهكان، بهرگی 27، ژماره 1 سالی 2013، ل91.
15- رێزان شڤان یوسف، هیۆمانیزم د هۆزانا نوی یا كوردی دا، چاپخانا ههوار/دهۆك- كوردستان، 2012، ل55.
16- ڕێزان محمد غفور، هیمیداد حسین بكر، ڕهنگدانهوهی خاسیهت و بنهماكانی هیۆمانیزم لە چیڕۆكی ڕۆژههلاتی كوردسان دا، گۆڤاری زانكۆ بۆ زانسته مرۆڤایهتییهكان، بهرگی 27، ژماره 1 سالی 2013، ل93.
17-تهحسین ئیبراهیم دۆسكی، مهم و زین، ئهحمهدێ خانی، چاپا ئێكێ، چاپخانا رانمی-ئیران، 2022، ل6.
18-حجی جحفر، چهند ڤەکۆلین ل دۆر مهم و زینا خانی، چاپا دووێ، ئهنستیویا كهلهپۆرێ كوردی، چاپخانا ئاراس- هولێر، 2009، ل 24.
19-ههمان ژێدهر، ل 169.
20- محهمهد ئهمینێ ئوسمان، مهم و زین، ڤەکۆلین و شروڤهكرن، چاپا ئێكێ، مطبعه الجاحظ- بغداد، 1990، ل 14.
21-تهحسین ئیبراهیم دۆسكی، مهم و زین، ئهحمهدێ خانی، چاپا ئێكێ، چاپخانا رانمی-ئیران، 2022، ل59،60.
22-ههمان ژێدهر، ل60،59.
23-ههمان ژێدهر، ل40.
24-ههمان ژێدهر، ل185،184.
25-ههمان ژێدهر، ل187.
26-ههمان ژێدهر، ل188.
27-ههمان ژێدهر، ل257.
28-ههمانژێدهر، ل31.
29-ههمان ژێدهر، ل32.
30-ههمان ژێدهر، ل35.
