ڕەوشەنبیر، تێگەهـ و کار و ئەرک..

نەوزاد رەشید ئامێدی

پەیڤەکا گەلەک جوان و خۆشە کەسەک مرۆڤی پێ ناڤکەت. بەس ئایا چەند کەس مانا دروستایی یا ڤێ پەیڤێ و کارتێکرنا وێ دزانن ل سەر کەس و جڤاکی؟ چەند کەس ژ هەژی ڤی ناڤی نە؟ کار و ئەرکێ وی یێ دروستایی چییە؟  گەلەک پرسێن دی د ڤێ گەریانا هزری یا کورت دا.

وەکی هەردەم من گۆتی و ئەز دبێژم، دێ گۆهێ خۆدەینە گۆتنێن شەهرەزایا د ڤی بواری دا و دێ سەحکەینە بیر و باوەرێن وان، لێ هەردەمەکی و جهەکی تایبەتمەندییا خۆ یا هەی، ئەڤێ تایبەتمەندییە ل سەر مرۆڤی د چەسپینیت، کۆ دیتنا خۆ یا تایبەت و جودا بوو هەر تشتەکی هەبیت، دا د گەل خاک و جڤاکا مرۆڤی بگونجیت.

پەیڤا (intellectual) یا ئنگلیزی ب مانا (مفکر- مثقف) تێت، یا ژ پەیڤا یۆنانی (Intellegere)* هاتی، ئەوا مانا تیگەهشتن ددەت. تێگەهـ و تیگەهشتنا ڤی تێرمی د دریژییا دەمی دا و ل دویف بکارئینانا وێ یا جڤاکی و چاندی و سیاسی یێ هاتییە گۆهارتن. ئەڤ پەیڤە جارا ئێکی ل ساڵا (١٧٩٢) وەک تێگەهەک  ئایدیۆلوژی هاتە بکارئینان. پشتی هنگی ناپلیون پۆناپەرتی د گەل ئۆپوسۆزیۆنا سیاسی یا خۆدان ئایدۆلوژیایەک دیار بکارئینا. ڤێ پەیڤێ کراسەکێ برجوازی کرە بەر خۆ ل سەر دەستێ کارل مارکسی و فرێدریک ئەنجلسی، بۆ بەڵاڤکرنا هزر و بیرێن خۆ دەمێ وان کار ل گەل چینا پرۆلیتاریا دکر. بەس ئەڤێ پەیڤێ ل سەر دەستێ ئەلمانا کارەکێ دی ل بەر خۆ کر، ئەو ژی بنیاتا هزری بوو. پشتی ڤان هەمی رەنگ و کارا جڤاکناسان نیاسینا زانینێ و زانستی ل سەر ڤێ تێگەهی زیدەکر.

ئانکۆ ئەگەر بکورتی بێژین ژ تێگەهەکا ئایدیۆلۆژی بوو سیاسی بوو چیناتی بوو هزری و ل دوماهیێ زانست و زانین ل سەر هاتن زێدەکرن. لێ ل دویڤ تێگەهشتنا من بوو بکارئینانا ڤێ پەیڤێ ل رۆژئاڤا، ئەز دبینم کو ئەڤ پەیڤە باهرا پتر ب مانا ئەو کەسێ تێگەهشتن و هزرا خۆ بۆ دەرئێخستن و دیارکرنا هزر و رامانێن ئالۆز و پیشکەفتی ب کارتینیت، ب تایبەت د لایەنێ ئەکادیمی دا تێتە بکارئینان.

ئەدوارد تایلر(١٦٤٢-١٧٢٩) رۆشەنبیریاتیێ بگشتی شرۆڤە دکەت و دبیژیت: «ئەو تێکەلییە ئەوا زانین و باوەری و هۆنەر و رەوشت و یاسا و تیتال و دەستکەفتێن مرۆڤ وەک ئەندامەک د چڤاکەکی دا ب دەست خۆڤە تینیت».

لێ ئایە هەر کەسەکێ ئەڤ تشتە و ئەڤ سیفەتە ل دەف هەبن دبیتە ڕەوشەنبیر یان پێدڤی ب گەلەک تشتێن دی هەیە دا ڤی ناڤی وەرگریت. د باوەرییا من دا ئەگەر مە بڤێت کەسەکێ ڕەوشەنبیر دروستکەین یان بدەینە نیاسین پێدڤییە سیفەتەکێ دی یێ ژهەمییان گرنگتر ل سەر زیدەکەین دا بشێت بیتە هەلگرێ ڤی ناڤی، ئەو ژی تیگەهشتن و هزرکرنا رەخنەیی و ئازاد دویر ژ هەر تشتەک دن.

ئەدوارد شیلەر (١٨٦٩-١٩٣٢) ڕەوشەنبیری ب ڤان پەیڤان ددەتە نیاسین: «کۆمەکا مرۆڤێن خواندەڤانە، کارتێکرنێ ل سەر ناخێ جڤاتێ خۆ دکەن و کارتێکرنێ ل بریارێن مەزن دکەن».  لێ ئەنتونیۆ غرامشی (١٨٩١-١٩٣٧) دەربارەی ڤی چەندێ دبێژیت: «هەمی مرۆڤ ڕەوشەنبیرن، بەس نە هەمی مرۆڤ دشێن کارێ کەسێ ڕەوشەنبیر د جڤاکی دا بکەن». هەروەسا د هەمان بیاڤ دا جولیان بەندا (١٨٦٧-١٩٥٦) دبێژیت: «سەدساڵا مە ب رەحەتی دشێت ب بیتە سەدساڵا ریکخستنا هزرا ڕەوشەنبیری یا نەفرەتا/کەربا سیاسی». جون پۆل سارتەر (١٩٠٥-١٩٨٠) دئێک ژ گۆتنێن خۆدا ڕەوشەنبیری دەتە نیاسین ب وی کەسێ مایێ خۆ د هەمی تشتا دکەت و دفنا خۆ د کەتە د ناڤ وی تشتێ پەیوەندی ب ویڤە نەبیت.  هەروەسا د هەمان بوار دا لویس فویرو (١٩٢٢-٢٠١٤) دبێژیت: «ڕەوشەنبیر ئەو کەسە ئەوێ هزرێن وی زیدەتر ژ پێشی وی بچن و کارتێکرنێ بکەن». سەبارەت ڤێ چەندێ ئاڤرام ناعوم شۆمسکی (١٩٢٨- ) ڕەوشەنبیری د دەتە نیاسین و دبیژیت: «ڕەوشەنبیر ئەو کەسە ئەوێ راستیێ بەرامبەر هێزێ دهەلگریت». هەروەسا ئەدوارد سەعید (١٩٣٥-٢٠٠٣) دبێژیت: «ڕەوشەنبیر ئەو کەسە ئەوی ب پەیاما راستیێ بەرامبەر هێزێ دراوەستیێت». لێ د ناڤا جڤاکێن نوی و پێشکەفتی دا، ئێک ژ وان پێناسێن ئەو بوو ڤی کەسی دکەن، دبێژن: ئەو کەسە ئەوێ دشێت د گەل هزر و بیرێن دی بژیت و کار د گەل هەمی چاند و کلتورا بکەت. لێ د نیرینەکا دی دا، دبێژن: ئەو کەسە ئەوێ ئەو مێشک هەبیت، کۆ بشێت نێرینەکێ دروستکەت/پەیداکەت، دا بشێت بەرامبەر بیروباوەر و ئایدیۆلوژیێن کەڤنار راوەستیت، بوو بلند راگرتنا ئازادییا مرۆڤی.

 توماس سویل(١٩٣٠- ) د پەرتووکا خۆ دا (Intellectuals and Society) دبێژیت: «ئاقلمەندی (الحکمە) نەوازەترین/ دەگمەنترین خەسلەتە ژهەمیا- شیانێن تێکەلکرن و گرێدانا هزر و زانین و شەهرەزایی و سەربووران، ژ بوو هندی یە، کو تێگەهشتنەک هەڤگرتی پەیدا بکەت». هەروەسا ئیک ژ گۆتنێن دی یێن توماس سویلی دا، کو بالا من برییە ل دەف خۆ، دەمێ دبێژیت: «هندەک هزروبیر هند د سادە و بێ مانانە، کو بەس کەسەکێ ڕەوشەنبیر دشێت باوەریێ پێ بینیت، چۆنکە چ مرۆڤێن سادە و ئاسایی هۆسا د بێ میشک نینن باوەریێ پێ ب ڤێ چەندی بینین».

ژ بەر هندی هەردەم د باوەرییا من دا کارێ هەرە ب زەحمەت یێ ڕەوشەنبیران ئەوبوویە بشێن ڤێ بەلانسی د ناڤبەرا سادەیا خەلکێ و زانین و تێگەهشتن و هزرا خۆ دا دروستکەن، ئەو زانینا گەلەک جاران ب پێکەنین و یاری و توندرەویڤە تێتە بەرسڤدان، ب تایبەت د ناڤ جڤاکەک پاشکەفتی باوەری ب نەقلێ هەبیت ل سەر حسابا عەقلی.

سویل دبەردەوامیا ئاخفتنێن خۆدا وەک تەجروبەیەکا هزری/ڕامانی دیاردکەت و دبیژیت: دبیت زاناترین مرۆڤ ددونیاێدا خۆدان یەک ژسەدێ ژ زانستێن دۆنیایێ دزانیت. د گەل هندێ کۆ ئەڤە تیگەهشتیترین مرۆڤە ددونیایێدا، بەس دهەمان دەمدا گەمژەترین مرۆڤە دهەمی بوارێت دی یێن ژیانێدا. فەیلەسوفەک کێم جارا دشێت سۆپەکی دروستکەت، شەهرازایەک دزانستێن مرۆڤایەتیێدا نەشێت گڵۆپەکێ بگوهریت.

و ل سەر ڤێ چەندێ ئەز دبینم ڕەوشەنبیرێن جڤاتێن پاشکەفتی، گەلەک ب مەزناتی بەرێ خۆ دەنە خۆ و ئەو ئێک ژ سەدی یا ئەو دزانن. د بەرامبەر دا ب چاڤەکێ کێم بەرێ خۆ ددەنە ئەو نۆت و نەهـ ژ سەدێ ژ زانینێن دی، ئەوێن ل دەف خەلکێ هەمیێ.

د ڤی چارچۆڤی دا پرنسیپا یان ئەوا دبێژنێ پارادۆکسا سۆکراتی(٤٧٠-٣٩٩ ب.ز)، ژ بیرا مە نەچیت، دەمی دبێژیت: تشتێ ب تنێ مرۆڤ دزانیت، ئەوە کۆ مرۆڤ چ تشتەکی نزانیت. ئانکو «ئەز دزانم کو ئەز چ نزانم»

ژ بەر هندێ کەسێ ڕەوشەنبیر چەند پتر دخوینیت و شەهرەزا دبیت و زانینێن وی بەرفرەهـتر دبن، هەست ب نەزانین و گەمژاتییا خۆ دکەت بەرامبەر هەمی زانست و زانینێن دۆنیایێ. ل دەف من ئەڤە ئێکەمین سیفەتێن کەسێن ڕەوشەنبیرە، دەمێ قەبارا خۆ یا دروست دبینیت و دنیاسیت.

ئریک هوفر (١٩٠٢-١٩٨٣) د دەربرینەکا خۆ دا دبیژیت: ئێک ژ ئمتیازاتێن سەرسۆهێنەرێت ڕەوشەنبیران ئەوە دکرنا خەلەتێن مەزن و شەهمزار د ئازادن، بێی کو کارتێکرنێ د ناڤێ وا و سومعەتا وا دا بکەت.

ژ بەر هندێ ئەم دبینین دوەڵاتێن مە یێن رۆژهەلاتی دا، ئەو کەسێن ب زۆری تێنە ناساندن کۆ ڕەوشەنبیرن، د کار و کریارێن خۆ دا یێن ئازادن، بێی کو کەسەک بشێت یان جۆڕئەت بکەت بەرامبەر راوەستیت یان بێژیتێ توو یێ خەلەتی و دانوستاندنێ د گەل بکەت. گەلەک جارا ئەم نزانین بۆ هندەک کەس د جڤاکەکێ دا وەک ڕەوشەنبیر تێنە ناساندن، لێ ئەوا ئەم دزانین، کو کارتێکرنا وا یا کۆژەکە ل سەر ئەڤرۆ و پاشەرۆژا خەلکێ ڤی وەڵاتی. لێ ئەڤ چەندە بۆ مە دیاردکەت و دووبات دکەت، کو ئەڤ جڤاکێن ڤێ چەندێ پەیرەو دکەن، ئەو جڤاکن، ئەوێن بێ ڕەوشەنبیر، ئانکو بوونا ڕەوشەنبیران هندا کێمە، تو دشێی بێژی نینن.

لێ بەری ئەم ژ ڤێ برگێ ب دویماهی بێهێین، پێدڤییە ل سەر دیتنا ئنتونیو غرامشێ، مارکیسیێ ئیتالی براوەستین دەربارەی دیتنا وی بۆ ڕەوشەنبیری. چۆنکە ئەڤ فەیلەسوفە ئێکە ژ وان کەسێن گەلەک کێمە ب کویری بەحسی ڕەوشەنبیری کری و ل سەر ئەرک و رەنگێن وی راوەستیای. غرامشی دبینیتن دوو جۆرێن ڕەوشەنبیران یێن هەین، ئێک ژ وان ناڤ لێنایە رۆشەنبیرێ تەقلیدی و یێ دویێ ڕەوشەنبیرێ ئەندام (عضوی). ل دەف وی ڕەوشەنبیرێ ئەندام باشترە و کارتێکرنا وی مەزنترە. هەروسا دبینیت کو پێدڤییە هەر چینەکا جڤاتی ڕەوشەنبیرێ خۆ هەبیت، کو ئێک ژ ئەندامێن وی جڤاتێ بیت. ل ڤێرە کارتێکرنا هزرا مارکیسی باش ل سەر بیر و بۆچۆنێن وی دیاردبیت. پێدڤییە ئەڤ ڕەوشەنبیرە دەربرینێ ژ بەرژەوەندیێن چینا خۆ بکەن. ژ بەر کارێ ڤان ڕەوشەنبیران د راگەهاندنێ دا و ل زانکۆیا و قوتابخانا و جهێن دی یێن کەلتوری، دشێن وی گرێدانا پێدڤی د گەل چینێن دی یێن جڤاتی پەیداکەن. ئانکو غرامشی ڤان ڕەوشەنبیران دەتە نیاسین وەک وێ چیمەنتۆی، ئەوا د ناڤ بەرا بلۆکان دا دەمی مرۆڤ دیوارەکی ئاڤا دکەت. برەنگەکێ دی، ئانکو کارێ ڕەوشەنبیری گرێدانا چینا سەری و یا بنی یە د گەل ئێک دا. لێ غرامشی چینا جوتیاران دەرێدخیت ژ ڤێ تیۆرییا هزری. چۆنکە دبینیت؛ ئەڤ چینە نەشێت ڤان جۆڕە ڕەوشەنبیران پێک بینیت، ئەگەر ئەڤ ڕەوشەنبیرە پەیدا بوو، د گەل ڤێ چینێ ناگۆنجیت. زیدەتر دبنە ڕەوشەنبیرێن تەقلیدی. سەبارەت ڤی جۆڕێ دویێ یێ ڕەوشەنبیران، غرامشی دبینیت، کو باهرا پتر ژ ڤان ڕەوشەنبیران ژ چینا جوتیاران پەیدا دبن، ئەڤ جۆڕە زیدەتر کاردکەن دا رابردووی د گەل ئەڤرۆ گریدەن. لێ ڕەوشەنبیرێن ئەندام بۆ دانانا سنورەکی د ناڤبەرا دۆهی و ئەڤرۆ دا کاردکەن.

هەرچەندە دیتنا غرامشی گەلەکا بەرفرەهە ل سەر کار و دەستکەفت و ئەنجامێن کارێ مرۆڤێ ڕەوشەنبیر. لێ د ڤیرە دا مە دڤێت دیارکەین، کا کارتێکرنا هزر و بیر و ئایدیۆلوژییا و جڤاکێ مرۆڤی چەند کارتێکرن ل سەر دیتنا مرۆڤی بۆ ڤی تێگەهی/تیرمی هەیە. ژ بەر هندێ ئەم یەک دیتن و تێگەهـ‌شتن بۆ ڤی تیرمی و تێگەهێ وی نابینین. هەرچەندە گەلەک کەسا بەحسێ ڤێ چەندێ یا کری، لێ ئایا کەسەک شیایە رۆنکرنەکا باش ل سەر ڤێ پەیڤێ بنڤیسیت یان هەر کەسەکی کراسەک تایبەت، دویر ژ کراس و دیتنا کەسێن دی و شەهرەزایێن دی کرییە بەر.

ل ڤیرە دێ هێمە وێ خالا گرنگ، ئەوا هەردەم من ژکەسێن دەوروبەر جودا دکەت، ئەو ژی ئەوە ئەز دبێژم پێدڤییە هەردەم د پرسێن هزری و تیۆری دا مە وەک جڤات دیتنا خۆ یا جودا بۆ ڤان تێگەها هەبیت، کۆ د گەل خەلک و جهـ و وەڵات و بیرکرنا مە بگونجن. دا بشێین کارتێکرنێ و جوداهیێ پەیداکەن.

پشتی مە چاڤەک بلەز ل سەر دیتنا هندەک فەیلەسۆف و کەسانێن پەیوەندیدار د ڤی بواری دا زانی. گرنکە دیتنا خۆ و نێرینا خۆ ل سەر ڤی تیرمی و تێگەهێ وی و ڤێ پرسێ دیار برەنگەکی بکەم، کۆ د گەل جڤاک و هزرا و چاند و بارودۆخێ مە بگونجیت.

ڕەوشەنبیر ل دەف من نە هەر کەسەکە بزمانەکێ کوردی یێ دروست باخڤیت و بنڤیسیت، نە ئەوە ئەوێ زمانێن بیانی دزانیت، نە ئەوە ئەوێ موزیکێ دژەنیت و هوزانێ دنڤیسیت و پەرتووکان دخوینیت و گۆتاران دنڤیسیت، نە خۆدان باوەرنامەکا بلندە. هەروەسا نە ئەو کەسە ئەوێ ل سەر ئەکرانێن تیلەفزیۆنێ تاخڤیت یان ئاخفتنەکا ڤی د دزیت و دوو ئاخفتنێن وێ هەنێ و پەرێن خۆ پێ قژ دکەت یان بەحسا پەرتووکا فلان کەسی بکەت و کا چ تێدا هاتییە گۆتن. نە ئەو کەسە ئەوێ رەخنێ دکەت و… لێ د هەمان دەم دا دبیت ئەڤ هەمییە پێکڤە بن یان ئێک ژ وان بیت.

ڕەوشەنبیر ل دەف من ئەو کەسە، ئەوێ بشێت دیتنا خۆ یا جودا ل سەر کەس و چڤات و سیاسەت و… هەبیت و دیارکەت و بەلاڤەکەت، دویر ژهندێ کا چ د پەرتۆکێن سیاسی و چڤاکی و فەلسەفی دا هاتییە گۆتن. دویر ژ بەرژەوەندییا کەساتی، چ مفا بیت یان ترسەک مەزن بیت.

لێ گەلەکا گرنگە بزانین زیدەتر ئەڤ پرسە گرێدای پرسێن جڤاکییە، ئانکو مرۆڤان و ژیانا وان، نەک تەکنەلوژیای و زانستی.

هەروەسا ڕەوشەنبیر ئەو کەسە، ئەوێ خودان هزرەکا رەخنەیی پیشکەفتی، کو دشێت هزرا خۆ د هەمی هویری و لایەنێن ژیانێ دا بکەت و بشێت شرۆڤە بکەت و چارەسەرییا پێشکێش بکەت. ئانکو نەک بەس رەخنێ بکەت یان هەوارا بکەت، بەلکو چارەسەرییا پەیداکەت، کۆ دخزمەتا کەسێ کورد دا بیت. ل ڤێرە مە بەحسێ بەرژەوەندییا ئابووری و چڤاکی نینە، بەلکو بەحسێ ئازادییا کەسی و پەیداکرنا دەرفەتێن ساخلەم بۆ پیشکەفتنەکا بێ سنوور.

ئێک ژ وان پارادۆکسان، ئەوێن من دڤێت تو وەک ڕەوشەنبیر هزرا خۆ تێدا بکەی، حەژێکرن و گرێدانا مرۆڤی ب چاند و کلتورێ باب و باپیران و ئاین و ئولانڤەیە، ل دەف کەسێ ڕەوشەنبیر پێدڤییە ئەڤ چەندە ببیتە حەژێکرنەکا رەخنەیی و گۆهرینا وێ بەرەڤ پێش. ل دەف کەسێ ڕەوشەنبیر چ تشت وەک مرۆڤی د پیروز نینن. هەر دەمەکێ ئەڤ پیروزیە کێم بوو یان هاتە گوهرین بۆ خزمەتا هەر تشتەکێ دی، ل وی دەمی بزانە تە ئەو ناڤ ژ دەست دا. چۆنکە د چڤاتێن ئەڤرۆ دا ئەم بەرەڤ تێگەهشتنەکا بەرفرەهتر و ئێکگرتی برێڤە دچین، هەر دەرکەفتنەک ژ ڤێ تێگەهشتنێ، دێ ئەنجامێن بەرۆڤاژی لێ دیاربن. بەس ئەڤ تێگەهشتنا ئێکگرتی مانا هندێ نادەت، کو پێدییە ئەم هەمی ب یەک ئاواز باخڤین و بخوینین، بەلکو پێدڤییە بۆ پرسێن گرنگ و مەزن مە یەک ئارمانج هەبیت، ئەو ژی مرۆڤە.

ئێک ژ سیفەتێن دی یێن کەسێ ڕەوشەنبیر ژ سیبەر و ئەکتەرێن ڕەوشەنبیریێ جۆدا دکەت، شیانێن کارێ هزرا رەخنەیی ژ بۆ گوهرینا هزرێن کەڤنار و گەنی و د خەلەت د ناڤ چڤاکی دایە، بێی کو هزرا خۆ د هندێ دا بکەت کا ژێدەرێ ڤان هزرا چییە و کییە!! هەروەسا چارەسەرییا ئاریشێن ئالۆز و سەردەری د گەل زانیاری و زانستان برێکەکا پرۆفیشناڵ و تایبەتە. شیانێن وی بۆ گوهرینان و پێشئێخستنا وی بواری، ئەوێ ئەو تێدا کار دکەت. چۆنکە ڕەوشەنبیری نەک ناڤەکە یان ناسنامەیەکە، بەلکو شێوێ ژیارێ یە. کارکرنە بۆ لێگەریان و ساخکرنا راستیێ، نە بەرەڤانییە ژ وی تشتێ هەی یان پیرۆزیێن خەلک و جڤاکی. ئەڤەیە کاکلکا پێشکەفتنا مرۆڤان و وەڵاتان. ل سەر ڤێ چەندێ ئەگەر ئەم جەردەکێ ل باوەرنامێن ماستەر و دکتورایێن دەڤەرێن مە بکەین، د گەل ئەڤا مە ل سەری گۆتی بەراورد بکەین. دێ بینین کا چاوا ئەم کەفتینە د ناڤا کۆرەکا کویر و تاری دا ژ نەزانینێ و بێ ڕەوشەنبیریێ.

ل ڤێرە ئاریشا مەزن ل دەف هەمی فەیلەسوف و چڤاکناس و کەسێن پەیوەندیدار ل سەر ڤێ پرسێ ژ وێرێ دەستپێدکەت، کا ڕەوشەنبیر کینە و ئەرکێ وا چییە و چاوا دروست دبن و…؟؟ وەک مە ل سەری هزر و بۆچوونێن گەلەکا دیارکرین، ئەم نەشێین بێژین کەسەک یێ خەلەتە یان کەسەکێ دی یێ دروستە. چۆنکە هەر ئێکی ل دویڤ بیروباوەرێن خۆ و ژینگەها خۆ، چ جێهـ بیت یان دەم بیت، ئەڤ بۆچوونە یێن پێک ئیناین و ل سەر ئاڤاکرین. هەر ژ بەر ڤێ چەندێ ژی، ئەز نەشیام هەست ب هەبوونا خۆ بکەم و نەشیام جڤاتا خۆ د ناڤا ڤان هەمی تێگەهشتنا و شرۆڤەکرنێن فەیلەسوف و زانایێن ل سەر ڤی بواری کارکرین دا ببینم.

هەر ژ بەر ڤێ چەندێ و ل دویڤ تێگەهشتن و شرۆڤەکرنا من بۆ ڕەوشەنبیری و جڤاکا کوردی و رۆژهەلاتی، ئەز ڕەوشەنبیری ل سەر چەند چینەکا دابەش دکەم، هەر ئێک ژ ڤانا ئەرک و کارێن خۆ یێن تایبەت یێن هەین، دویر ژ ڕەوشەنبیرێن دی، لێ وەک مە گۆتی ئارمانجا هەر هەمیان تڤیا ئیک تشت بیت، ئەو ژی مرۆڤە و خزمەتا وییە، کارتێکرنا وی یا ئەرێنییە ل سەر ئەڤرۆ و پاشەرۆژێ.

ل ڤێرە من دڤێت ل سەر جۆڕێن ڕەوشەنبیران براوەستم ل دویڤ دیتنا خۆ:

١-  ڕەوشەنبیرێن سادە. دبیت گەلەک جاران هندەک مرۆڤ وەک ڕەوشەنبیر د چرکەکێ دا ژ چرکێن ژیانا خۆ یان د کارەساتەکێ دا یان د دۆزەکا تایبەت دا دەردکەڤن. ئەڤ جۆڕە ب لایەنێ ئەکادیمیڤە د گرێدای نینن، دبیت هەر کەسەک بیت، دویر ژ باگراوەندێ زانستی و چاندی و جڤاتی.

٢- ڕەوشەنبیرێ پیشەیی. ئەڤ جۆڕە ڕەوشەنبیرە ژ وان کەسان پێک تێن، ئەوێن گەلەک شەهرەزا دپیشێ خۆ دا هەی و دشێن تشتەک نوی پێشکێشی خەلکێ و جڤاتێ و دۆنیایێ بکەن، کو گرێدایی کارێ وا یێ رۆژانە بیت. هەر چەندە گەلەک ژ ڤان، ئەوێن دکارێن جودا جودا دا کاردکەن خۆدان قەبارەکا مەزنن ژ زانیاریان، لێ ئەڤ زانین و زانیارییە مرۆڤی ناکەنە ڕەوشەنبیر.

 ئانکو نە هەمی دکتور یان موهندس یان رۆژنامەڤان یان ماموستا یان دکتورێن زانکۆیێ ڕەوشەنبیرن، بەلکو بەس ئەو، ئەوێن دکارن نوویکرنەکێ و گوهرینەکا باش و تازە د کارێ خۆدا ئەنجام بدەن. ئەڤجا چ ئەڤ گوهرینە  دسنوورەکێ بەرتەنگ دا بیت یان سنوورێن وەڵاتان دەرباس بکەت بەرەڤ دۆنیایێ خرێ.

بۆ نموونە وەک وی ماموستای، یێ بشێت کارتێکرنێ ل قوتابیێن خۆ بکەت و بشێت هزروبیرا ب رەنگەکێ ساناهی و تازە بگەهینیت و حەتا ئەگەر ئەڤ هزروبیرە ژ وێ، ئەوا نڤیسی ژی دویر بن.

هەروەسا ئەو کەناسێ دشێت رێکا کارێ خۆ بگوهریت، رێکەکا نوی پەیداکەت، کو رۆتینێ رۆژانە یێ پاقژکرنێ ل سەر خۆ و دەوروبەرێن خۆ سڤکتر لێکەت.

ب کورتی، ئانکو دویرکەفتن و دەرکەفتن ژ رۆتینا رۆژانە و نڤیسکی، بەرەڤ ئافراندن و داهێنانێ.

٣- ڕەوشەنبیرێ دو روی. ئەڤ جۆڕە باهرا پتر ل رۆژهەلاتێ یێ دیارە و هەروەسا ل وەڵاتێن پاشکەفتی. ئەڤ جۆڕە ئەوە، ئەوێ دوو رەوشت هەین، وی تشتی دبێژیت ئەوێ وی باوەری پێ نە، بەرەڤانیێ ژ هزرەکێ دکەت، د ناڤ خۆ دا ئەو ل دژە. ئەڤ جۆڕە نەک ڕەوشەنبیرە بەلکو تێتە نیاسین وەک ڕەوشەنبیر و ئێک ژ پیسترین ئێشیت هزرییە جڤاکا ڤەدگریت، ب زیدەبوونا ڤان کەسان، کەفتنا مەزنا جڤاکی دیاردبیت و د هەمی بوران دا سەردگریت.

٤- ڕەوشەنبیرێ بێ مفا (السلبي). ئەڤە جۆڕە چوار رەنگێن ڕەوشەنبیران بخۆڤە دگریت، ئەڤە مشەترین رەنگێ ڕەوشەنبیرایە د جڤاتێن مەیێن ئەڤرۆ دا. وەک ڕەوشەنبیرێ رەخنەگر، ئەوێ بەس رەخنێ دکەت، بێ کو تشتەک وەک چارەسەری د گەل هەبیت، پیشکێش بکەت. هەروەسا ڕەوشەنبیرێ دز، ئەوێ کارێ خەلکێ دی وەردگێریت و بەڵاڤ دکەت و خۆ پی تینیتە پێش، بێ کۆ ڤێ چەندێ دیار بکەت. ڕەوشەنبیرێ بێ بەخت، ئەوێ زانیاریان دبریت و ل سەر زیدەدکەت و دگوهریت، دا هزرەکا نوی پێ بەڵاڤکەت یان دا هزرەکا کرێت پێ شرین بکەت. ڕەوشەنبیرێ کوهـ، ئەوێ زمانەکێ جوان هەی و کار ل سەر ئاخفتنێ و جوانییا وێ دکەت، ژ بۆ رازیکرن و سەردابرنا خەلکێ. بەس مێشکەکێ پاشکەفتی و باوەریەکا کرێت یا ل سەر پرسێت مرۆڤایەتیێ هەی.

٥- ڕەوشەنبیرێ سیاسی. ئێک ژ دیارترین ڕەوشەنبیرێن رۆژهەلاتا ناڤەراستە، چۆنکە بارێ سیاسی هەردەم یێ ئالۆزە ل ڤان دەڤەران و ئەڤ چەندە دەرفەتەکا مەزن دەتە ڤان جۆڕە ڕەوشەنبیران. لێ د هەمان دەم دا ئەڤ جۆڕە ئێک ژ ئالۆزترین رەنگێ ڕەوشەنبیرییانە بۆ خەلکێ و دەوروبەران. چۆنکە کار و کریارێن وا هەردەم د بەرژەوەندییا گرۆپەکی یان هزرەک یان ئایدیۆلوژیایەکا دیار یان ئارمانجەکا تایبەتدانە.

هەرچەندە ل ڤێرە دو خالێن گرنگێن هەین، پێدڤییە ل دەف ڤی کەسی هەبن دا ناڤ لێنین ڕەوشەنبیر، یا ئێکێ، نابیت ئەڤ هەلویستێ ڤی ڕەوشەنبیری ژ بەر بەرژەوەندیەکا کەساتی بیت یان ژ دوورویاتیێ بیت یان ژ ترسێ بیت. دوو، نابیت ئەڤ هەڵویستە دخزمەتا کەسەک یان لایەنەکی دابیت، دژی وەڵات ومللەتی.

ژ بەر هندێ نە شەرتە هەردەم ڕەوشەنبیرێ سیاسی دژی دەستهەڵاتێ بیت، ئەگەر دەستهەڵاتەک درندە ژی بیت. وەک ڕەوشەنبیرێن پشتەڤانی ل نازیستا و فاشیستا دکر یان پشتەڤانییا کۆشتارێن ستالینی و داگیرکرنا وەڵاتێن رۆژئاڤا بۆ دۆنیا سێ یێ دکر. ل ڤێرە ڕەوشەنبیر ژ بۆ دیتنا خۆ بەرامبەر کەساتیەکا سیاسی یان لایەنەکی یان ئایدیۆلۆژیایەکێ و کا چەند دخزمەتا وەڵات و مللەتیدایە چ ل ئەڤرۆ یان د پاشەرۆژێ دا کاردکەت. ئانکو پالدەر بەرژەوەندییا گشتی یا مللەتییە، نەک هیچ تشتەک دن.

دەمی جۆڕج برنارد شو (١٨٥٦-١٩٥٠) ل ساڵا (١٩٣٣) سەردانا ولایەتێن ئێکگرتی کری، گۆت: هوین ئەمریکی گەلەک ژ دکتاتوریەتێ دتڕسن. دیکتاتوریەت تاکە رێکە، کۆ دەستهەڵات بشێت تشتەکی ب دەستخۆڤە بینیت. بەرێ خۆ بدەنێ دیموکراتیەتێ چ گێلەشۆک (فوضی) یا پەیداکری.

ل ڤێرە برنارد شو بەرێ خۆ د دەتە ڤێ چەندێ ل دویڤ دیتنا خۆ بۆ ڤێ پرسێ، نەک ژ ترسەکێ یان بەرژەوەندیەک کەساتی. لەوما نە هەردەم بیروبوچوونێن مە یێن سیاسی وەک هەڤ نینن و لێک جودانە، ل دویڤ دیتنا مە بۆ پرسا نەتەوی و نشتیمانی و وەڵاتی و چ جۆڕە ئایدیۆلۆژیایە مرۆڤ باوەریێ پێ تینیت.

هەروەسا ئەڤ جۆڕە زێدەتر رۆلێ خۆ، د چڤاکێن ناکۆک و دژ ب ئێک و هەڤرک دا و خۆدان کێشە و تژی نەخۆشی و پرسگرێک دبینن. گەلەک جاران ئەڤ جۆڕە جڤاکە ڕەوشەنبیرەکێ دی پەیدا دکەت وەکی کارتێکرنا وەڵاتێن داگیرکەر، ئەو ژی ڕەوشەنبیرێ شورەشگێرە، ئەڤێ برەنگەکێ حەماسی و بکارئینانا هێزی دڤێت گوهرینێ پەیدا دکەت. لێ دەمی ئەڤ هیزە تێتە بکارئینان بۆ ناڤخۆیا وەلاتی، ناڤێ ڕەوشەنبیریێ ژ دەست دەت و دبیتە شورەشگێڕ. ئانکو ڕەوشەنبیرێ شورەشگێر د یەک جێهـ دا پەیدادبیت، ئەو ژی د خەباتا سیاسی دا دژی داگیرکەرا و دۆژمنێ دەرڤە.

٦- ڕەوشەنبیر (ڕەوشەنبیرێ مەزن). ئەڤە ئەوە، ئەوێ ئەم دشێین ناڤ لێنین ڕەوشەنبیر و براوەستین. ئانکۆ دشێت بیتە هەمی جۆڕێن ڕەوشەنبیرێن بەرێ، ژ بلی ڕەوشەنبیرێن دووروی و دز و تیکدەر و کوهـ و یێ بێ بەخت.

 لێ بەری هەر تشتی گرنگە ئەم جۆداهیێ د ناڤبەرا ڕەوشەنبیر و ڕەوشەنبیرێ شورەشگێر دا بزانین، نە هەر کەسەک ڕەوشەنبیر بیت تڤییا دژی دەستهەڵاتێ بیت یان دژی ئەوا هەیی بیت. هەردەم ڕەوشەنبیری دیتنەکا تایبەت و ئێکانە بۆ هەر تشتەکی هەیە، دوور ژ خەلکێ سادە و جڤاکێ. هەردەم دیتنا وی یا دووربینە، بەرژەوەندییا گشتی و مرۆڤ ئارمانجا سەرکینە.

ڕەوشەنبیرێ مەزن، ئەو کەسە، ئەوێ هزر دکەت و هزرا پێشکێش دکەت، چ مرۆڤەک د بابەتەکێ تایبەت دا تایپەتمەند بیت یان کەسەک پیشەیی بیت یان زانا بیت، لێ یێ ژ سنورێن پیشی خۆ، بەرەڤ دۆنیا بینیێ و مرۆڤایەتیێ دەربازبووی. کەسەک ئالیکارە و بەشدارە ددانانا چارەسەرییا بۆ پرسگرێک و پرسێن جڤاکی. هەروەسا کارتیکرنەکا ئەرینی ل سەر خەلکێ و جڤاکی هەیە، بۆ بەرەڤ ئێکگرتنێ و لێبوردەیێ و پێشکەفتنێ و زانینێ.

لێ ڕەوشەنبیر نەشێت ڤی کاری ئەنجام بدەت و ڤی باری هەلگریت، ئەگەر کەسەک رۆناکبیر و خۆەندەڤان و وەڵاتپارێز و نشتیمانپەروەر نەبیت. هەروەسا پێدڤییە شەهرەزایەک باش ل سەر رەوش و پرسگرێکێن جڤاتی و رێکێن چارەسەریێ هەبیت. بۆ چ پارت و ئالیان و بیروباوەران کەسەک توندرەو نەبیت، بەس بۆ خەلک و جڤات و وەڵاتی.

٧- ڕەوشەنبیرێن ناڤنەتەوی (عالميون). ئەو ڕەوشەنبیرن، ئەویت کارێ وا ژسنوورێن وەڵات و نەتەوێن وا دەردکەڤن و بەرەڤ دونیابوونیێ دچن، کارتێکرنێ ل ژیانا خەلکێ و چڤاکی دکەن. ئەڤ کەسە د هەمی چەرخان دا هەبوونا خۆ هەبوویە و دێ د بەردەوامبن. گەلەک ژ وان کارتێکرنا وا پشتی مرنا وا پەیدا دبیت. باهرا پتر ژ ڤان ڕەوشەنبیران، ئەم دشێین وەک ڕەوشەنبیرێن پیشەیی (ئەکادیمی) و ناڤنەتەوی بدەینە نیاسین. نموونە گەلەکن د ڤی بواری دا ژ فەیلەسوفان بگرە و نڤیسەران و زانایا و هتد. هەر چەندە بابەتێن وا د جودابوون، لێ هەمیان هێزا کارتێکرنێ ل سەر دەوەروبەرا و دۆنیایێ هەبوو و برێکا هزرێن خۆ و کارێن خۆ دئیلهام بەخش بوون، هەردەم مرۆڤ ئارمانجا سەرەکی یا کارێ وا بوو.

بەری ئەم بابەتی بدویماهی بینین، من دڤێت چەند خالەکا دیارکەم و بێژم د ڤێ گەریانا کورت دا ل ناڤ پاخچێن پەرتووک و نڤیسینان دا، ئەز گەهشتم وێ باوەرێ، کۆ جڤاکێن رۆژهەلاتی زێدەتر ب ڕەوشەنبیر و ڕەوشەنبیریێڤە د مژویلن، ژ جڤاکێن رۆژئاڤایی. ئەوێن تا رادەکی ژ ڤی پرسێ بدویماهی هاتین و پێدڤی پێ نەمایە د رۆژانێن خۆ دا. ئەڤ دانۆستاندنە؛ ئەڤا نوکە ئەم دکەین، وان ژ میژ وەرە دەستپێکری و گەلەکە ژێ خلاسبووین. ئەڤە وێ چەندێ دیاردکەت، کو ئەم نەک بەس ب ئاخفتن گەلەک یێ ل پاش، بەلکو حەتا د پرسێن هزری ژی دا ئەم هێشتا یێن د دەستپێکێن سەدا بیستێ دا دژین.

خالا دی یا گرنگ دەربارەی کەسێ ڕەوشەنبیرە (المثقف) و پەیوەندییا وی د گەل کەسێ رۆناکبیر/رۆشەنگیر(المتنور). د باوەریا من دا نە هەر رۆناکبیرەک ڕەوشەنبیرە، لێ هەر ڕەوشەنبیرەک تڤییا رۆناکبیر بیت.  راستە ئەم نەشێین یەک نیاسین بدەینە کەسێ رۆناکبیر ل هەمی دۆنیایێ وەک جهـ و دەم. چۆنکە زانینا مە بۆ ڤێ پرسێ ل دویڤ کلتور و ئایین و پەروەردا مە تێتە گوهرین.  لێ ئەو تشتێ هەمی رۆناکبیرێن دۆنیایێ پێکڤە گرێدەت یەک خالە، ئەو ژی ڤەکرنا وایە ل سەر هەمی هزروبیر و فەلسەفە و زانینان و نە توندرەوییا وایە بەرامبەر کەسان ب هەمی رەنگ و زمانا و هزرێن جوداڤە.

ل دویماهییا ڤێ نڤیسینێ، من دڤێت بێژم، کو کەسێ ڕەوشەنبیر د دوو جهان دا دشێت ب بیتە مەترسی ل سەر جڤاکا خۆ. ئێک، دەمێ ئەو ڕەوشەنبیر دبیتە ماموستایێ ئولی یان ماموستایەکێ ئولی خۆ بکەسەک ڕەوشەنبیر بدەتە نیاسین. چۆنکە د باوەرییا من دا چ جاران ماموستایێن ئولی نەشێن ب بنە ڕەوشەنبیر و بەروڤاژی، بێی کو نە دەرکەڤن ژ رێکا کۆمێ. چۆنکە یان تڤییا درەوێ بکەت، دویر ژ باوەریێن خۆ بۆ رازیکرنا کەسێ بەرامبەر (رازیبوونەکا دەمکی)، ل ڤێرە دێ بیتە ڕەوشەنبیرەک درەوین و دووروی یان تڤییا ژ ئولێ خۆ دوورکەڤیت، دا بشێت ب ئازادانە هزر بکەت و ل دویڤ بەرژەوەندییا مرۆڤ و جڤاکی خەباتێ بکەت. لێ ماموستایێ ئولی دشێت ب بیتە کەسەک روناکبیر(رجل دین متنور)، ئانکو یێ ڤەکری بیت ل سەر هزروبیرێن بەرامبەر و دشێت دانوستاندنا د گەل بێ باوەران بکەت و حەتا رادەکی دشێت رەخنێ ل هندەک کیماسیێن ئولێ خۆ بکەت. لێ هەر ئولی وی یێ پیروزە و پەرتووکا وی یا پیروزە و هەر تشتەک دژی ئولێ وی بیت، یێ خەلەتە و ناهێتە قەبیلکرن. ل ڤێرە ئەم دشێن ب باشی وێ جوداهییا گرنگ د ناڤبەرا ڕەوشەنبیر (المثقف) و روناکبیر دا (المتنور) ببینین.

ل جهێ دویێ من ناڤ لێنایە سێ گوشا مەترسیدار (المثلث الخطر). ئەو ژی دەمێ ڕەوشەنبیر ئێکگرتنێ دکەت و کار د گەل سیاسیەکێ گەندەڵ و ماموستایەکێ ئولی دکەت. د وێ گاڤێ دا نەک بەس جڤاک پێش ناکەڤیت، بەلکو بلەزاتیەکا مەزن و مەترسیدار پاش دکەڤیت.

هیڤیدارم ئەڤ گەریانا کورت د باخچێ ڕەوشەنبیریاتیێ دا هاریکارییا تە بکەت و رێخۆشکەربیت بۆ هەر کەسەکی، دا مرۆڤی پالدەت بۆ زێدەتر لێگەریانێ و هزرێ و گوهرینێ بەرەڤ پێش، دویر ژ بەرژەوەندییا کەساتی و مەلاقی و دوورویاتیێ.

پەراوێز و ژێدەر:

 * د ڤی بواری دا من چەند بیروبۆچوونەک دیتن، ل دوور کۆکا ڤێ پەیڤێ. هەرچەندە من دویفچوونەک باش نەکرییە، کا کیژ ژ وان هزران ژهەمییان دروستترە. وەک ئەو گۆتنا دبێژیت، کو کۆکا پەیڤێ نە ژ یۆنانییە، بەلکو یا ژ پەیڤا «ئنتلجنسیا» یا روسی یا هاتی ل سەر دەستێ رۆژنامەڤان و نڤیسەری روسی پیتر پوپریکین ل ساڵا (١٨٦٠) و ل ساڵا (١٩٢٠) هاتە بکارئینانا دزمانی ئنگلیزی دا. بوچوونەکا دی یا هەی دبیژیت تێرمەکا ئەلمانییە و ئێکەم جار ل ساڵا (١٨٤٠) یا هاتییە بکار ئینان. هندەک دبێژن ئێکەم جار ل فرەنسا ل ساڵا (١٧٩٢) یا هاتییە بکار ئینان. ل ڤێرە ل دەف مە یا گرنگ نینە کا کیژ ژ ڤان بۆچوونا یا دروستە، لێ یا گرنگ ئەوە دیارکەین کو ئەڤ تیرمە و تێگەها وێ د گەلەک گورانکاریان دا یا دەرباس بووی و هەر لایەنەکی برەنگەکی، ل دویڤ تێگەهشتنا خۆ و پێدڤیێن چڤاکێ خۆ یا دیارکری و شرۆڤەکری.

ژێدەر:

1- Gramsci, Antonio. Utvalgte tekster 1916-1926, oversettelse Geir Lima, Oslo: Cappellen,2019.

2- Gramsci, Antonio. Politiske teori, utdrag fra Fengselsopptegnelsene, oversettelse av Geir Lima, Oslo: Cappellen, 2020.

3- Røssaak, Eivind. De postmoderne od de intellektuelle. Oslo: spartacus, 1998.

4- Neumann, iver B. Norge- en krittikk: begreps makt i Europa- debatten. Oslo: Pax, 2001.

5- Gundersen, Bjarne Riser. Da postmodernismen kom til Norge. Oslo: Flamme, 2016.

6- Said, Edward. Den intellektuelles ansvar, Reth-forelesningene 1993, oversett av Kjell olaf Jensen, Oslo: Pax, 1996.

7- Nordin, Svante. Filosofene. Vesterlandske tenking siden 1900. Oversatt av Lars Nygaard, Oslo: Dreyers,2014.

8- Hagtvet, Bernt og another. Intellektuelle og det totalitæraere-pervertert idealisme? Oslo: Dreyers, 2014.

9- SNL.no/intellektuell

10- غلیون، برهان. تهمیش المثقفین ومسالة بناء النخبة القيادية، مركز دراسات الوحدةاالعربية، بيروت/1995.

11- الجابري، محمد العابدي. المثقفون في الحضارة العربية، مركز دراسات الوحده العربيه، بيروت/1995.  (کتاب الکتروني)

12- جونسون، بول. المثقفون، ترجمة طلعت الشايب، مؤسسة الهنداوي، 2023. (کتاب الکتروني)