گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
عەبدولرەحمان بامەڕنی
كریستال(1) جۆرەكێ ماددێ بێھوشكەرە و نڤیسەر ئەحمەد جاسمی ئەڤ ناڤە بۆ ناڤلێنانا رۆمانا خوە ب كارئینایە. رۆمان زێدەتر ب زمانێ رۆژنامەڤانەكی ھاتیە نڤیسین کو ب زمانێ چیرۆكنڤیسەكی بیت و ئەڤە وەك تەكنیكا نڤیسینێ پێنگاڤەكا نوییە دناڤا رۆمانێن دەڤەرا بادینان دا. مەبەستا من ب زمانێ رۆژنامەڤانیێ، رێكارێن نڤیسینا روودانێن رۆمانێ و ئەڤ شێوازێ ھەنێ ژی یێ نڤیسەرێ رۆمانێ پەنا برییە بەر وەك دویڤچوون و دیاركرنا راستییان و تشتێ بالكێش د ڤی شێوازێ نڤیسینێ دا یان ئەز بێژم تشتێ جوداھیێ دناڤبەرا (رۆژنامەڤانی و چیرۆكنڤیسی)دا دروست دكەت.
بەرێخوەدانا ھەر ئێك ژ وانە بۆ روودانان، رۆژنامەڤان راستە راست و بێ چەپ و چیر روودانان بەرچاڤ دكەت و زوی ب زوی نەشێت خوە نزیكی تشتێ نە بەرجەستە بكەت و نڤیسەر بەرۆڤاژی زێدەتر پالپشتیێ ل سەر خەیالێ دكەت و ئەم دشێین بێژین بەرچاڤترین جوداھیێن د ناڤبەرا ھەردووكان دا (خەیالە)..
ئێك ژ وان نڤیسەرێن جیھانی یان بێژین رۆمانڤیسێن جیھانی یێن ئەحمەد جاسمی د رۆمانا خوە دا ناڤێ وان ئیناین، ئەوی بخوە ژی باگراوەندەكێ رۆژنامەڤانی ھەبوو بەری بھێتە ناڤا جیھانا نڤیسینا رۆمانێ، ئەو ژی گابرێل گارسیا ماركێز(2) بوو، ل لاپەرێ 81ێ بڤی رەنگی بەحسا وی دكەت: “مە بریاردا ل سەر شاكارێن گابریێل گارسیا ماركێزی رابوەستین”(3). و گابریێل گارسیا ماركێز، كو ئێك ژ سەركێشێن ڤەگێرانێ و رۆژنامەڤانیێ یە، داکوکیێ دكەت، كو راپورتا ھەوالی چیرۆكەكا راستەقینەیە، تا وی راددەی دبێژیت، راپورتا ھەوالی بخوە ژانرەكێ ئەدەبی یە”.(4) و ھەر د ڤی دەربارەی دا رۆژنامەڤانێ مەغربی (محەمەد مسعاد(5)) دبێژیت: “دبیت رۆژنامەڤانی راپورتەكا ھەوالی بیت، بەلێ رۆمان بخوە وەك خەونێ یە، یا تژییە ب وان تشتێن ئەم ھەست پێدكەین و ئەم ھزر دكەین بەری نوكە مە یێن دیتین”. دیسان د نڤیسینا چیرۆكا رۆژنامەڤانی دا، ئەگەر رۆژنامەڤان شییا مفای ژ رێكارێن ئاڤاكرنا رۆمانێ وەربگریت د نڤیسینا چیرۆكا خوە یا رۆژنامەڤانی دا، كو روودانان بخوەڤە بگریت، ب شێوەیەكێ خۆشراكێش بھێتە نڤیساندن و كەسایەتی و جھـ و دەم تێدا د راستگویانە بن، ھەر وەكو رۆژنامەڤان ب گونجایی ببینیت، دێ راپورتا رۆژنامەڤانی دەرباز كەت.
زاراڤێ رۆمانا رۆژنامەڤانی ل سەر زارێ (ماری فانوست)(6) ھاتیە ڤەگوھستن، ئەو ژی ب پێشخستنا ڤەگێرانێن نزیك رۆمانا خەیالی ژ ڤەگێرانێن رۆژنامەڤانییا كەتواری (واقعی) ب مەبەستا رۆژنامەڤانییا رۆمانێ، ئەو شێوازەیە تێدا رۆژنامەڤان رێكارێن نڤیسینا رۆمانێ ل سەر نڤیسینا روودای بكاردئینیت.
پەیوەندییا د ناڤبەرا رۆمانێ و رۆژنامەڤانیێ دا
پەیوەندییا د ناڤبەرا رۆمانێ و رۆژنامەڤانیێ دا پەیوەندیەكە ل سەر بەھرەییا نڤیسەری ب خوە دروست دبیت، ئەڤ بەھرەیە ژی پێدڤی ب سەربور و شارەزایێ ھەیە و باگراوەندێ رۆژنامەڤانی و بەرۆڤاژی و ب خالا ئێكێ بۆ پێشخستنا خودێ رۆژنامەڤانی و رۆماننڤیسی ب خوە دزڤریت د پێشخستنا شیانێن خوە یێن نڤیسینێ و دنیا دیتنێ و مە گەلەك نمونەیێن نڤیسەران ھەنە كو پێشتر شعر دنڤیسین، ژ شعرێ ژی بەرێخوەداینە نڤیسینا رۆمانێ و ھندەك ژ نڤیسەرێن بادینان وەكی: (ھزرڤان، تەحسین ناڤشكی، محسن قوچان، بلند محەمەد و گەلەكێن دی) و دەما مرۆڤ نمونەیێن نڤیسینا رۆمانێن ڤان كەسان دخوینیت، رەنگەكی و دویان مرۆڤ ھەست ب زمانێ شعریێ وان د كەت دناڤا رۆمانێن وان دا و لێ نمونەیا نڤیسینا رۆمانێ ب شێوازێ رۆژنامەڤانی یان دروستتر ب شێوازێ راپورتا رۆژنامەڤانی تشتەكێ نوییە و سەرەرای د (رۆمانا رەشکو)(7)یدا ب شێوازەكی پەنا بۆ تێكەلكرنا شێوازێ راپورتا رۆژنامەڤانی و نڤیسینا رۆمانێ دھێتە دیتنێ، لێ د(رۆمانا كریستال)دا ئەڤ چەندە ب زیقی ھاتیە پەیرەوكرن. (ئەحمەد ئەلكەبیری) كو رۆمانڤیسەكێ مەغربیە دڤی دەربارەیدا دبێژیت: “نڤیسینا رۆمانێ ژێدەرێ خوە ژ گەلەك باگراوەندان وەردگریت و ئێك ژ وان ژی رۆژنامەڤانییە، ئەڤە ژی لێكنزیكرنەكە د ناڤبەرا رۆژنامەڤانیێ و رۆمانێ دا، ل سەر ئاستێ كەتواری و خەیالێ و سەربەخویێ و ئاستێ شێوازێ نڤیسینێ و شێوازێ كارتێكرنێ و دبێژیت ژی، دبیت گەلەك ژ رۆژنامەڤانان حەزدكەن یان خەونا وانە ببنە رۆماننڤیس، بەلێ رۆمانڤیسێ دروست، چ حەز نینن ژبلی تەرخانكرنا دەمێ خوە بۆ نڤیسینا خواندن و نڤیسینێ”. (٨) ل دویڤ نڤیسینا كەبیری ژی بیت و تێكەلكرنا رۆژنامەڤانییا دویڤچوونێ دگەل رۆمانێ و راكێشكرنا ھەردویان د ئێك ژانرێ ڤەگێرانێ دا، خۆشییەكا دی ددەتە خواندنا ھەر رۆمانەكێ و ھەر چنە بیت بۆ وان خواندەڤایێن حەز ل سەر چیرۆكێن رۆژنامەڤانی هەیە و رۆژنامەڤانییا دویڤچوونێ (صحافة استقصائية) بخوە ژی شێوازەكێ دویڤچوونێ یە و د وارێ فلمسازیێ دا بینەرەكێ باش ل دوور خوە خرڤەكریە و كورتییا رۆژنامەڤانییا دویڤچونێ، وەك پێناسە: (ئێك ژ جۆرێن رۆژنامەڤانیێ یە و رۆژنامەڤان تێدا ب دویڤچوونا بابەتەكی رادبیت، وەك تاوانێن مەزن یان گەندەلییا سیاسی و رەنگە رۆژنامەڤان ب ھەیڤان یان سالان دێ دویڤچوونا بابەتی كەت تا راپورتا خوە بەرھەڤ دكەت و پرانیا رۆژنامەڤانییا دویڤچوونێ، رۆژنامەڤانێن ل رۆژنامێ یان ئاژانسێن دەنگوباسان یان ژی رۆژنانەڤانێن ئازاد پێرا دبن)..
رۆژنامەڤان یان رۆماننڤیس
ل دەستپێكا رۆمانێ، ھەوالەكێ رۆژنامەڤانی دكەڤیتە بەرچاڤێن مە، ئەگەر ل ھەر بلاڤۆكەكێ ئەم ھەوالەكێ وەسا ب ترسی بخوینین، دێ ھەست ب بلاڤۆكەكا رۆنامەڤانی كەین نە زێدەتر، ئەو ھەوالە ژی بڤی رەنگی ھاتیە:
ژ بەر دیكلی سێ ھەڤالێن خوە كوشتن
كیڤی ئامێدی/ سیپە پرێس(٩)
د ھەوالی دا ھاتییە: (ژبەركو د دەمێ سەرژێكرنا دیكلی دا، دیكل نەھاتبوو بەر قیبلەكرنێ، كەسەكی كو ناڤێ وی ب پیتان ھاتییە ئاشكەراكرن، سێ كەسێن دی كوشتینە و زێدەتر دیاركریە، كو ئەڤ كەسێ ئەڤ كریارە كری ژ ئاوارەیێن شنگالێ یە و ئەگەر ڤێ كریارێ ژی، ژبەركو ل بن كارتێكرنا كحولێ شەرەدەڤ دناڤبەرا واندا دروست بوویە). تا ڤێرە ھەر دەزگەھەكێ رۆژنامەڤانی بیت یان ئاژانسەكا دەنگوباسان بیت، ئەڤە باشترین بابەتێ خامە و باشترین چیرۆكا رۆژنامەڤانی دێ ژێ دروست بیت، لێ بۆ نڤیسەرەكی بخوە رۆژنامەڤان بیت، كارێن وی یێن رۆژنامەڤانی ھەبن(١٠) ھەوالەكێ ژڤی رەنگی و سێ كەس سەرا دیكلی بھێنە كوشتن، جھێ پویتەپێدانێیە و چ ئەو ھەوال راست بیت یان یێ چێكری بیت، ژبەركو رۆژنامەڤانە و د ھەمان دەم دا چیرۆكنڤیسە ژی و خەونێن وی بۆ نڤیسینا رۆمانێ ھەنە، دبیت راستییا ھەوالی بخوە دەستپێكەكا چێكری بیت بۆچوونا ناڤ رۆمانێ و نڤیسینا رۆمانەكێ، لێ تشتێ رۆژنامەڤانی ژ رۆمانڤیسەكی جودا دكەت، دنیا بینینا رۆژنامەڤانییە بۆ ئەو تشتێن ل دەردوورێن وی رویددەن، دویڤچوونا راستییا و ئاشكەراكرنا تاوانباران ئەركێ وییە و د (كریستال)ێ ژی دا ئەڤ چەندا ھەنێ دیار دبیت، ئاشكەراكرنا چەندین راستییان، بۆ نمونە ئەو رۆژناما ئەو لێ كاردكەت، د لاپەرێ چارێ دا ھوسا بەحسا سەرنڤیسەری دكەت: “ھەر چەندە ئەو خوە ب مرۆڤەكێ زانا د ھژمێریت، لێ د راستییێ دا مرۆڤەكێ بێ ئاقلە، ئەو ب رێكا پشتەڤانییا حزبی بوویە سەرنڤیسەر، د ژیانا خوە ھەمیێ دا رۆژنامەڤانی ھەر نەكریە”. نە بتنێ ئەو، بەلكو دیاردەیێن ل ناڤا باژێری ھەین و پێدڤییە پەردە ل سەر بھێتە لادان و دویڤچوون بۆ بھێتەكرنێ و ئەڤە ژی ئەركێ رۆژنامەڤانییە بەرچاڤ بكەت و بێژیتە جھێن شولەژێ ھەرن دویڤچوونێ بۆ بكەن، وەك نمونا (دكتور نەبیل عوبەیدی) كو ل سەر وی دبێژیت: “بەری سالەكێ، بەرامبەری سەد دولاران، ئەز شیام گەلەك بەلگەیێن گەندەلیێ ل سەر نەخوشخانەیێ تومار بكەم….. ناڤێ دكتور نەبیلی د گەلەك بەلگەییان دا ھەبوو، دەستەكێ مەزن دناڤ بازرگانییا دەرمانان دا ھەیە”(١١). دیسان ئەگەر زێدەتر دناڤ رۆمانێ دا بچین، دوو دیاردێن دی یێن رۆژنامەڤانی ب بەرچاڤێن مە كەڤن كو مرۆڤ دزانیت ب رێكا ڤێ رۆمانێ سەرەداڤێن ھەردوكان چاوان چێدبن، وەك دیاردا بكارئینانا ماددەیێن بێھوشكەر كو سەرەداڤێن وێ ل ناڤ كومەلگەھێ مە یێ پەیدا دبن، د لاپەرێ 80ێدا دبێژیت: “بیست و پێنج ھزارەك ژ بەریكا خوە ئینا دەرێ كرە بالیلك، وەكی جگارێ لێكر و پاشی دا دەستێ من، ئاگر بەردا بنێ گلوپێ، دویكێلەكا سپی رابوو، گۆتی ژێ بكێشە!”. دیسان دەما بەحسا یاریا دومبەلێ دكەت، ئەو جۆرێ فێلبازییان ئەڤێ دڤێ یاریێ دا دھێتە كرنێ و دبێژیت: “دەمێ ئەز ژمارەیێن ھەمی پلێتان ژبەر دكەم و ئامیرێ چەرخی دزڤرینم، كو تەپك دەردكەڤن، دێ شێم ب رێكا ھەلبژارتنا درست یا تەپكێ خەلاتی گیرۆكەم یان ژی زوی دەربێخم”(١٢), ئەگەر نڤیسەری وەك رۆماننڤیسەك ژی وەربگرین، ھندەك پەرەگرافێن رۆمانێ پەلكێش بكەین، وەك: “ئەز خەلەتبووم و من ب دەڤۆكا مە گوتێ: ناڤێ من نەی قەنجە، عیدۆ یە”(١٣) لێ خوە دڤی وێنەی ژی دا، نڤیسەری بالكێشاندییە سەر دیاردەیەكێ كو جھێ ل سەر راوەستیانێ یە، ئەم وەك كورد، ئێك نەتەوە، ل ئێك جوگرافیا دژین، خانیێن مە ل ئێك تاخن، ل ئێك قوتابخانە و ئێك زانكو و ئێك فەرمانگەھـ ئەم كار دكەین و ژیانا خوە لێ دبەینە سەر، لێ مە پەیوەندیێن ژیانێ ل دگەل ئێك نینن، پەیوەندیێن ھەڤژینیێ، پەیوەندیێن خارنێ و دلرەشیێ وووو تا دویماھیێ، كو براستی ئەڤێن ھەنێ جھێن دویڤچوونێ نە.
رۆمان گەلەك بابەتان ب خوەڤە دگریت، ئەنفالان، كومەلكوژییان، زیندانێن بەعسیان و ئەشكەنجەدان، خیانەت، رێكسختنا داعش تیرۆرست و شنگال و سەبیكرنا كچ و ژنێن ئێزدیان، پارە وەرگرتن بەرامبەر ئازادكرنا وان و دەھان بابەتێن دی كو ھەمی جھێ ل سەر راوەستییانێ نە و خواندن بۆ دڤێت، ئەگەر كەسەكی یان لایەنەكی بڤێت ل سەر ب راوەستیت و رەنگە ئەڤ كوما ھلكێشكرنا بابەتان، دیڤچوونا بابەتان د رۆمانەكا دی دا بەرچاڤ نەكەڤن، ئەگەر نڤیسەرێ وێ باگراوەندەكێ رۆژنامەڤانی نەبیت و رەنگە ھەر ئەڤە ژی بیت جوداھیەكێ یان تایبەتمەندیەكێ ب دەتە نڤیسەرێ رۆمانێ كانێ خودان چ پاشخانەیە! پێنەڤێت ژی ئەڤ رۆمانڤیسێن باگراوەندێ وان شعر بیت، رۆژنامەڤانی بیت، دێ تایبەتمەندییا وان ژی یا جوداتر بیت و ئەز باوەرم ژی خواندەڤایێ وان ژی دێ یێ جوداتر بیت.
ژێدەر و پەراوێز:
١- ئەحمەد جاسم/ كریستال، رۆمان… بجھـ ئینانا پێشبینییێن فەقرایێ، 2014.
2- نڤیسەر، رۆماننڤیسی، رۆژنامەڤان و چالكڤانێ سیاسیێ كولومبی، ل دویڤ مالپەرێ ویكیبیدا پرانیا ژیانا خوە ل مەكسیك و ئەوروپا دەرباز كریە.
٣- رۆمانا كریستال: لاپەرە 81.
٤- طارق القيزاني، مجلة الهدهد، «محكيات» الصحفي محمد مسعاد تسعى لإعادة تعريف أدب الهجرة، فبراير2024.
٥- محمد مسعاد: نڤیسەرەكێ مەغربی یە و نوكە ل ئەلمانیا دژیت، رۆژنامەڤانە و رۆمانێ ژی دنڤیسیت.
٦- ماری فانسوت: ڤەكولەر د بوارێ رۆژنامەڤانیا رۆمانێدا ل زانكویا لوفان یا كاسولوكی ل بروكسل.
٧- رۆمانا رەشكۆ: نڤیسەرێ وێ عبدالرحمن بامەرنی یە ل سالا 2023ێ ھاتیە چاپكرن.
٨- أحمد الكبيري، جريدة هسبريس الإلكترونية، 17 يونيو/حزيران 2015.
٩- رۆمانا كریستال: لاپەرە 3.
١٠رۆمانا رەشكۆ: نڤیسەرێ وێ عبدالرحمن بامەرنی یە ل سالا 2023ێ ھاتیە چاپكرن.
١١- محمد الكبيري، جريدة هسبريس الإلكترونية، 17 يونيو/حزيران 2015.
١٢- رۆمانا كریستال: لاپەرە 3.
١٣- ئەحمەد جاسم: نڤیسەرێ رۆمانا كریستال ل چەندین دەزگەھێن رۆژنامەڤانی و راگەھاندنێ كاركریە و راپورتێن رۆژنامەڤانی ژی دروستكرینە، ژ گرنگترین راپورتێن وی یێن دووڤچوونێ ژی، ھەر چنە بیت ئەوێن ب بەرچاڤێن من كەفتین، دووڤچوونا (خانیێ ئەجنان) بوویە ئەڤێ ل تاخێ بەرۆشكێ.
١٤- رۆمانا كریستال: لاپەرە 6.
١٥- رۆمانا كریستال: لاپەرە 73.
١٦- رۆمانا كریستال: لاپەرە 39.
