گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
فەهمی بالایی
جیهانبینی، خوەنیاسین و خوەبوون.
ئەز دبینم بابەتین سەرەکی بڤی جۆری بن:
خوەبوون، خوەنیاسین و جیهانبینی.
د دەربرینێن هونەرێ شێوەکاریدا هەر تشت ژ خالەکێ دەستپێدکەت پاشی ئاراستەیا خوە دیاردکەت ل سەر بنگەهەکێ هەندەسی یان دێ بەر ب شێوازەکێ لاکێشەیی چیت، یان حەلەزونی، یان سێگوشە، یان چوارگۆشە ویان بازنەیی.
لەوما ژ خالەکا بچوویک بەر ب بازنەکا ناڤین پاشی بازنا جیهانبینیێڤە دچیت. نە ژ جیهانبینیێ بەر ب بازنا بچوویک و بەر ب خالا هەبوونێڤە. ئەڤە وەک ناڤونیشان.
ئەڤە بابەتێن سەرەکینە یێن د ناڤا ڤێ پەرتووکێ دا.
پەرتووک ژ ٢٠٩ لاپەران پیێکدهێت.
بابەتێن هزرینە – چاپخانا جەنگەل ل ئیرانێ هاتیە چاپکرن سالا ٢٠٢٤.
ژ وەشانێن یەکێتیا لاوێن دیموکراتا کوردستانێ – ب زمانێ کوردی – کورمانجی.
پشتی من ب هویری ئەڤ پەرتووکە خواندی، هندەک لایێن دی یێن رێبەری ئاشکرابوون وەک:
( جڤاکناس، سیاسی، میدیاکار، هزرێن فەلسەفی و پارێزەرێ نفشێ نوو و هێرشکەرێ نفشێ کەڤن).
ل دەستپێکێ وەک پێشەکی، کو ژ لایێ نڤیسەرێ هێژا هوشەنگ شێخ محەمەدی ڤە هاتیە نڤێسین. د لاپەرێ ٨ دا دبێژیت:
« پشتی شەڕێ جیهانیێ یەکەم ، نفشەکێ نوو هات و هزرا مارکسیزمێ وەک گۆتارەکا نوو دناڤا جڤاکێ دا بەلاڤکر. حزبا شیوعی و کومەکا رێکخراوێن سیاسی و مەدەنی پەیداکرن بنەمایێن نوو پەیداکرن د سالێن چلان و پێنجیان دا نفشەکێ دی هات و هزرێن نەتەوی و کوردایەتی پەیدا کرن».
– ما شاعرێن مە یێن کلاسیک یێن وەک؛ ( خانی، جزیری، فەقیێ تەیران، حاجی قادری و…هتد) چەند هەستا نەتەوی بکارئینایە، ما د ئێکگرتنا پیرۆز دا یا سالێن ١٨٤٣ میر بەدرخانی ئاماژە ب هزرا نەتەوی نە دا و د سالا ١٨٨٠ دا شێخ عوبەیدولایێ نەهری کونگرەیا نەتەوی یا شەمدینان نەدا و شێخ عبدالسلام بارزانی و شێخ ئەحمەدی هەمان هزر د دەستپێکا سەد سالا بیستان دا نە دانا؟
– گەلەک جاران ئیشارەت دایە میتافیزیقیا کوردی و دبێژیت: نفشی نوو نەشیا ڤەگەریتە ناڤا میتافیزیقیا کوردی.
– پسیار ئەوە کیژ جورێ میتافیزیقیێ؟
- میتافیزیقیا ئەرستویە وەک فەلسەفەیا نوو؟
- یان دیتنا باوم گارتنێ ئەلمان و مادێن مەعریفی؟
- یان یا چامسێ ئەمریکی و گرێدانا میتافیزیقیا و فەلسەفێ پێکڤە؟
- یان ئەو هێزا پشت خوەزایێ یە یا نەهێتە دیتن و خرافات و میسولوژیایە؟
– پێدڤی بوو ئەڤە روهنکربا دا رێک و پلانا راست نیشا نفشی نوو دابا.
– رێبەر کوردو د ل ٢٣ دا دبێژیت؛» هەلبەت بێی رەخنە جیهانبینی چێنابیت و رەخنە ژی بێی هزرکرن و مەعریفە پەیدا نابیت».
ئەم ژی ژ گۆتنا وی دێ دەستپێکەین و خواندنەکێ دەینە تێکستێ پەرتووکێ؛
– بوچی نفشێ نوو؟
جیهانبینی، خوەنیاسین و خوەبوون
- ژبەر کارتێکرنا گلوبالیزم و تەکنەلوژیایێ د ژیانا جڤاکا ئەڤرۆ دا ، نفش تەڤلهەڤبوونە. لەوما یان دڤێت مرۆڤ خواندنەکا سوسیولوژی بدەتە جڤاکێ بگشتی، یان دڤێت نفشێن نوو لسەر چەند جورا دابەشبکەت. لەوما ب دیتنا من ناڤێ پەرتووکێ ئەگەر ئەو تەوەرێن دی دگەلدا نەبان نەدهاتە وەرگرتن وەک: (جیهانبینی، خوەنیاسین و خوەبوون).
پولینکرنا نفشان؛
بەری هەر خواندنەکێ مرۆڤ بدەتە تەخەکا جڤاکی دڤێت مرۆڤ وێ جڤاکێ باش بخوینیت، ژ لایێ سوسیولوژی ڤە و ژ زارۆکینی و دەربازبوونا قوناغێن ژیانێ تا دگەهیتە نفشێ نوو کا د چ بویەران را دەربازبووینە و سیمبۆڵێن سەردەست د وێ جڤاکێ دا کینە؟ پاشی رۆژانەیێن هەر چینەکی دابانە دیارکرن و د ناڤا گشتی دا کا پلانا نفشێ نوو چاوایە.
ناڤ و پێناسێن ل سەر ئاستێ جیهانێ بۆ هەر نفشەکی داناین وەک:
- نفشێ ئەزمۆنی : 1946 – 1964.
- نفشێ یکس 1975 – 1980.
- نفشێ میلینیا 1981 – 1996.
- نفشێ زیت 1997 – 2012.
- نفشێ ئەلفا 2013 – 2025.
ل دەستپێکا سەدسالا بیستان و نیڤێ نڤشەک بناڤێ نفشێ بێدەنگ دەرکەتیە.
نڤیسەری کیژ ژڤان نفشا بو جڤاکا کوردی هەلبژارت، یان هەڤبەریەک د هەر نفشەکی دا دگەل نفشێ نوو یێ کوردی کر یان نە؟ بتنێ پێناسەک دایێ و لسەر نەراوەستا بو نمونە:
نفشێ ئەزمۆنی: 1946 – 1964.
– پشکا ئێکێ: گەنج و جیهانبینی
وەکی نڤیسەر ئیشارەتێ ددەتێ گەنجێ پیر یان پیرێ گەنج؟ ئەڤە پسیارکە دڤێت ل سەر راوەستین. ئایا ئەقل و هزرکرن د پرۆژەکێ پێشکەفتنا جڤاک و ژیانێ دا گرێدایی سالێن ژیێ مرۆڤی یە؟ یان گرێدایی شیان و داهێنانێ و پێشکەفتنێ یە؟
من دڤیا نڤیسەر ل سەر ڤێ خالێ دەرباز نەببا و کربا کلیلا بابەتی بۆ ڤەکرنا گەلەک دەرگەهێن گرتی.
پێدڤی بوو ل سەر هزرا گەنجێ نوو راوەستا با و داهێنانێن گەنجا ریفورم و گوهارتنێن جڤاکی و سیاسی دیارکربا وان چ پرۆژە هەبوو؟
– ل٢١ نمونا هیپیان دئینیت و رولێ وان بۆ گوهارتنێ دیاردکەت. تایبەت د راوەستانا شەرێ دژی ڤیتنامێ دا. بوچی ئیشارەت نەدا گەنجێ کورد و هەڤبەریەک کربا کا گەنجێ مە چەند پشکداری د شەرێن ناڤخوەیی دا کریە چ ب شێوەیێ فیزیکی و چ ژی د هزرکرنێ دا و تا نهاژی توندرەویا ئایدیولوژی یا بوویە رەنگڤەدانەکا نەرێنی د سوشیال میدیایێ دا و گەلەک جاران بوویە ئەگەرێ دلمانا هەڤال و کەس و کارێن نێزیک.
– دەمێ هیپی ب ڤان کارا رادبوون ئەمریکا دگۆتێ هوین تێکدەرن. گەنجێ مە چەند پشکداری دڤان دیتنادا کر و خوە ژ گوهارتنێ دا پاش. ژبەر گۆتنا تێکدەر و دەستێ دەرەکی ل پشت وەیە و تابورێ پێنجێ پرانیا گەنجان بێدەنگی د بازانەیا ئایدیولوژیدا هەلبژارت. ئەگەر نە بلا هندەک نمونە ئینابان کو بووینە پرۆژە و باندور لسەر هزرا سیاسی کربیت. دەمێ شەرێ ناڤخویی ١٩٩٤ کومەکا هونەرمەندێن شێوەکار ژ سلێمانیێ هاتن سنورێ شەری کەڤر و دار هەموو ب تابلۆیێن ئاشتیێ وێنەکرن، ئەگەر ل هەمبەر چەکی نەشیابن راوەستن لێ وان نامەیا پیرۆزا ئاشتیێ ب هونەری پێشکێشکر و وەک هیپیان ل هەمبەر شەری راوەستان سەرکێشی وێژی نفشێ کەڤن بوو هونەرمەندێ رەحمەتی (ئیسماعیل خەیات) بوو.
– ئەرێ بوچی نڤیسەری وێرەکی نەدا خوە بەحسێ وێ بکەت گەنجەک نەشێت ب ئازادانە دەربرینێ ژ هەست و هزرێن خوە بکەت و داهێنانێ د هونەری دا بکەت. قەدەغەکرنا پێشانگەهین هونەری، کونسێرتێن مۆزیکێ تا کو گەفێن ل سەر میهرەجانێن سینەما و یاریێن خەلک پێڤە مژویل؟ کارێ سازیێن گەنجان، رەوشەنبیری و هونەری چیە؟ ما هەر نە ئەڤ سازیەنە گوهارین پەیدانەکری و ئەم دجهداماینە؟ گۆتارێن سیاسی و دینی یێن چووینە دناڤا زانست و هونەری دا. ما نفشێ نوو نە بەشەکە ژ ڤێ جڤاکێ و ڤێ پروسیسا ئەم تێدا دژین؟
ل گور راپورتێن ئەمریکی سالا ٢٠١٨ ل ویلایەتا فلوریدا کومەکا گەنجا مەشەک چیکر بناڤێ ( مەش ژ بۆ ژیانا مە) وان بانگ ل هەموو گەنجێن جیهانێ کر فشارێ بێخن سەر کونترولکرنا نەمانا چەکی و هێرشکرنا سەر فێرخوازا. ڤێ مەشێ کارتێکرن ل سەر هەموو جیهانێ کر و پشتەڤانی لێ هاتەکرن.
پسیار ئەوە: ئەرێ نفشی نوو چەند مەش و پرۆژە ل هەمبەر بکارئینانا چەکی، مادێ بێهوشکەر، دەستدرێژیێن سکسی، خاپاندن و فێلان کرینە؟ چەند بوویە پشتەڤانێ دەزگەهێن حکومی و هاریکار بۆ رێگرتن ل ڤان بوویەران؟
– ل٢٣ هەست و هزرکرن و گۆمان ل دەف گەنجێ مە. وەکی ئەز دبینم تاکێ کورد بگشتی دودل و دگومانێدا دژیت. دیکارت دبێژیت: « حەتا گومان ل دەف تە پەیدا نەبیت تو ناگەهیە راستیێ» ئەرێ گەنجێ مە د وێ زڤرۆکا گومانێدا دزڤریت یان بزاڤێ دکەت بگەهیتە راستیێ؟ من حەزدکر نڤیسەری گرنگی دابا ڤێ گومانێ و ئاراستەک نیشا نفشی نوو دابا. یان هندەک نمۆنێن دگەل جڤاکا مە بگونجن ئینابان. ژ بەر کو گەنجێ مە د گومانێ دا یێ وەندابووی و سەرێ رێکا یێ لێ بەرزەبووی. ئەڤە پێدڤی ئاراستەیەکا راستن.
– ل٢٤ ئیشارەتێ ددەتە گەنجی چاوا دبیتە دویڤەلانکێ هندەک درویشمێن سیاسی و وەهمی یان عەشیرەتگەری و ئیسلاما سیاسی.
ئەڤە خالەکا گەلەک گرنگە هاتیە ئازراندن. گەلەک ب سڤکی دسەررا دەرباز بوویە. من دڤیا نڤیسەر لسەر ڤان هەرسێ دیتنا راوەستابا و خواندنەکا لوژیکی دابایێ.
– ئایا پەیدابوونا هزرەکا بەرتەنگ و ئایدیولوژیا سیاسی بۆچی دێ گەنجێ مە ب دروشمێن وەهمی خاپینیت؟ رۆلێ دەزگەهێن زانستی وەک زانکۆ پەیمانگەهـ د پێکەهاندنا هزر و زانستی دا چ کارتێکرن کریە؟ یان ئەوژی ل ژێر ڤان دروشم و ئایدیولوژیا کاردکەن؟
– یان ئیسلاما سیاسی بۆ ئارمانجێن خوە تە ژ راستیا ئیسلامێ دویرئێخیت و بوویە ئالاڤێ ڤێ هزرێ؟ سیستەمەک هەیە ب ئاشکرایێ بیژیت:» ئەم سیکولارین (علماني) نە؟ و ممارسا ڤی سیستەمی دژیانێ دا پێکبینن؟
– یان عەشیرەتگەری سنورێن جڤاکی بو مرۆڤی دانیت حەتا یا چوویە د ناڤا دەزگەهێن برێڤەبرنێن حکومی و حیزبی دا. ما ئەڤە نە مەترسینە ل سەر پێشداچوونا نفشێ نوو. د ڤیابا هندەک رێکێن چارەسەریێ بو هاتبان دەستنیشانکرن. پسیار ئەوە ما نە هەر نفشێ نوویە مژوولی برێڤەبرنا پێیچێن عەشیران؟
– دگەلەک بابەتان دا ئیشارەت دایە ئاماران و سەرژمێریەک باش دیارکریە. ب دیتنا من ئەڤە تشتەک نوویە ل با نڤیسەرێ مە. ئەو پتر زانستی و ئەکادەمیە، مرۆڤ خوشیێ و باوەریێ ژ ڤان ئامارا وەردگریت حەتا ئەگەر رێژەیی ژی بیت.
– پشکا دویێ: مالبات
– گەلەک جوان خواندنەکا دیرۆکی دایە مالباتێ و قوناغێن ژیانێ ژ دەمێ بەردین، راڤونێچیر و خوەجهیا مەزوپوتامیا و تاکو بەردەوامیا شارستانیەتان و رولێ ژنێ د پێکهاتا مالباتێ دا. هەروەسا دیاردا پێناسا مالباتێ د سەدێ نوزدێ دا و مالباتا کوردی.
– دیسان پێدڤی بوو ئیشارەتەک دابا نفشێ نوو د پێکهاتا مالباتا کوردی دا. هەروەسا گەلەک جاران ب شێوەیەکی رەها نفشێ بەرێ نەفیدکەت. من حەز دکر د زیندانێن کوردستانی دا سەرژمێرەک کربا کا چەند ژ سەدێ نفشی نوونە سەرا کوشتن، مادی بێهوشکەر، دەستدرێژیێن سکسی، سەردابرن و پارە خوارنێ تێدانە و چەند نفشی کەڤنن.
– ل٤٩ دبێژیت؛» گەنجێ نوکە وەکی کەسایەتیەکێ تەماشەی بابێ دکەت و پشتا شاشیا ناگریت».
ئەرێ رێژەیا وان گەنجا چەندە؟ هندەک نمونە ئینابان و خواندنەک دابا رێژەیا زێدەتر.
هەروەسا دبێژیت: « گەنج نەیێ ئامادەیە ملکەچی بەنداتیێ ببیت و نفشەکە هەتا داویێ ئەندازە ممارسا ئازادیا خوە دکەت».
ئەز پسیارەکێ ژ نڤیسەری دکەم: « ئەرێ ئازادی واتە چ؟ تەڤلهەڤی و دەربازکرنا سنورێن مالبات، جڤاک و یاسایی؟ یان موتلەقی د ئازادیێ دا هەیە؟» پشتی شەرێ جیهانیێ دویێ تایبەت سالا ١٩٤٨ هەڤپەیمانا هندەک سنور بۆ ئازادیێ دانان حەتا بەرامبەر لیبرالا دگۆت» ئازادی دڤیت یا ب بەرپسیارانە بیت» .
ما هوین نابینن پڕانیا ئەو کارڤەدانێن بناڤێ ئازادیێ دهێنە کرن تولڤەکرنە؟
ما د جڤاکەکا گرتی، ئەشیرەتی، دین، مەزهەب و ئایدیولوژی لسەر زال بن و ل گورەی داخوازێن ڤان ممارسا ئازادیا خوە د ژیانێ دا بکەی دێ ئازادیەکا ساخلەم بیت و بەرهەمدار بیت؟
– گەنج و هشیاری:
ل ٣٠ دەمێ نموونا دەروێشێ عەبدی و عەدولێ دئینیت و دبێژیت ؛ ( نفشێ نوو ئەو وێرەکی هەیە دەمێ نفشێ بەرێ خو دوبارەنەکەت».
ما داستانا دەروێشێ عەبدی، داستانا عەمێ گوزێ و … ما ئەڤە نە هەستا نەتەوی و نیشتمانی خورتکرن و گریدانا ب ئاخێ ڤە وەک قوربانی و نمونێن بالکێشن بۆ نفشێ نوو؟ دیتنێن پرانیا نفشێ نوو ما د چارچوڤەیا ئایدیولوژی و عەشیری دا مایە؟
– مالبات و پاشەرۆژ ل ٥١-٥٢.
گوهارتن دمالباتێ دا و درێژکرنا ژیێ مرۆڤی و هندەک نمونێن خەیالێن زانستی ئیناینە، بۆ نمومە: د شیاندا هەیە مرۆڤەک ٥٠٠ سالا بژیت بێی دو دلی دێ بێژم بەلێ « ئەڤە ب گوهارتنێن گولوبالیزمی ڤە گریدایە و ئیشارەتێ دکەتە نفشێ نوو ڤان دیتنا قەبول بکە.
من دڤیا گرنگی دابا رەوشا ئەڤرۆ و ئەو پرسگرێکێن بووینە گرێ د رێکا نفشێ نوودا. جڤاکەک هێشتا یا گوهی بیت و د قوناغێن سروشتی را دەرباز نەبووی بیت دێ چاوا ڤی جورێ زانستا هێشتا نە قەومی باوەرکەت؟ یان دێ هزر تێداکەت. ئەڤرۆ ل دەف پرانیا گەنجا دەولەت یا بوویە ژیانا وی و مالا وی. ئەگەر حەز و پێدڤیا مالا وی پێکهاتن ئەو پاشی دشێت هزر د نرخێن نەتەوی و نیشتیمانی دا بکەت. ئەڤە دبیتە بارگرانیەکا دی ل پێش نفشێ نوو. ئەگەر هندەک گرنگی دابا گەنجێ کورد و خواندنەک بەرفرەهتر دابایێ و گەنج وەک سەنتەرێ بابەتی دانا با دا پتر فوکس کەڤیتە سەر رەوشا گەنجا بگشتی.
– پشکا سیێ: پەروەردە ل 55
– دیرۆکا پەروەردا ل کوردستانێ کریە پاشکۆیا دیرۆکا پەروەردێن جیهانی و گەلەک نمونە ئیناینە و بابەت درێژکریە تاکو ٣٢ لاپەران، رولێ پەروەردێ و کارتێکرن ل سەر نفشی نوو گەلەک دیارنەکریە. وەک دیرۆکا پەروەردێ، پەروەردا یونانێ، چینێ ئەسینا عێراق، دیرۆکی و… هندەک رەخنە ل پەروەردا عێراقێ گرتیە: ل گورەی ئامارێن سازیێن نیڤ دەولەتی و یونسکو تا سالێن هەشتیا عێراق د روژهەلاتا ناڤین دا دەولەتا ئێکێ بووژ لایێ پەروەردا بلند.
– من حەزدکر گرنگی دابا نمونا یابان و ئەلمانیا پشتی شەرێ جیهانیێ دویێ وان پەروەردە کرە خالا دەستپێکا قوناغەکا نووی
هەروەسا هاتیە سەر پەروەردا مالباتێ و دبێژیت: « پێدڤیە نفشی نوو ڤێ پەروەردێ قوبولنەکەن» هەروەسا گرنگی دایە مرۆڤێ روبوت و تەکنەلوژیا سەردەمانە. پسیار ئەوە ئەرێ روبوت مانە لژێر کونترولا مرۆڤەکی لڤینێ دکەت؟ ئەو دی شێت بێی مرۆڤ داهێنانێ کەت؟ ما ئەقل و خەیال و داهێنان هەیە؟ هوسا نفشی نوو دێ بیتە روبوت و ب ئاگاهیێن کەسەکی لڤینێ کەت و کەسایەتیا وی دێ مریت و باوەری بخوەبوون نامینیت.
جون لوگ دبێژیت؛» ژیان ئەزمۆنە و کارتێکرنێن مالبات و جڤاکێ لسەر ژینگەها وی پەیدا دبن، دەمێ مرۆڤ ژدایک دبیت مەژویێ وی لاپەرەکێ سپیە خوەرستیە، لێ د پەروەردا دەردور دا فێری گەلەک تشتا دبیت وەک زانست، رەوشت، باوەری و …
– ل٨٧ ئیشارەت دایە جلکێت وەک هەڤ و ب نەرێنی دبینیت. ب دیتنا من سیستەمین جیهانی ژبەر یەکسانیا چینایەتی ئەڤ دیاردە پەیداکریە. ئەگەر جڤاکەکا وەک یا مە دێ جوداهییا فورمێ زەنگین و هەژارا دیاربیت و کارتێکرنێ ل سەر دەرونێ فێرخوازی کەت.
– پشکا چارێ : گەنج و سیاسەت ل 91
گەلەک گرنگی دایە هندەک ژێدەرێن نڤیسەرێن کورمانجیا ژێری ( سورانی) تایبەت بەختیار عەلی و مەریوان قانع، دبیت بەختیار عەلی رۆماننڤیسەکێ سەرکەفتی بیت بەس مەرج نینە شرۆڤەکارەکێ سیاسی و جڤاکی بیت. لەوما من دڤیا دیتنا نڤیسەری بخوە ل سەر نفشێ نوو ببینم . تایبەت ئەو گێلەشوکا سیاسی یا ئەڤرۆ گەنجێ مە تێدا بەرزەبووی و لخوە دگەریێت. ئەو گەنجێ بوویە قوربانێ ئایدیولوژی و کەسایەتیێن وی برێڤەدبەن، ئەو گەنجێن هند دبازنەیەکا تەنگدا خوە دبین ئێدی بەر ب رادیکالیا ئایدیولوژی، مەزهەبی، دینی ، قەومی و عەشیرەتگەریێ دچن. ئەڤە مەترسینە من دڤیا کەکێ رێبەر ئاراستەک بو دیت با و گەنجێ دروست یێ بەر ب پاشەرۆژێ دجێت چ جورە؟ رێژەیا وان چەندە د جڤاکا مەدا و دیتنێن وان چنە؟ بێی ژێدەرێن دی بکەتە بنگەهێ ڤێ راستیێ.
– خالا دی من دڤیا نڤیسەر ل ئەگەرا گەریا با بەری بهێتە ئەنجاما و دەستێ خوە دانابا سەر برینێ کا دێ چ دەرمان ڤێ برینێ چارەسەر کەت. خواندنا هندەک ناڤێن.
کوردپەروەری یان توندرەوی و رادیکالی یا نفشێ نوو خوەبوون و خوەنیاسین.
ئەرێ ما گەنجێ مەژی نە بەشەکە ژ سیاسەتا کوردی یا بەرێ وی دایە توندرەوی و تولڤەکرنێ؟ نمونا رادیکالیا ( فاشیزما موسولینی ل ئیتالیا، نازیا ل ئەلمانیا و عروبەتا بەعسیا ل عێراقێ) ئەنجام چ بوون؟ ئەز نابێژم نەتەوا خوە نەپارێزن، لێ دبێژم نەتەوەبوونێ د چارچوڤەیا ئایدیولوژیادا نەهێلن. دڤێ دیتنا بەرتەنگدا نەتەو، گەل و نیشتیمان پشتی گروپ و رێکخستن،عەشیرەت و مالباتێ دهێت. ئەڤەژی دیاردەکا ترسناکا دناڤا گەل دا دڤێت گەنجێ مە بەر ب هشیاریا هزری بچیت و پێناسا ئازادی و دیموکراسی و مافا بزانیت. فەیلەسوفێ نەمساوی کارل پوپەر Karl Popper دبیژیت:» ئەو جڤاکا رەوشەنبیریا دیموکراسیێ نەبیت دێ دکتاتورا هەلبژیریت و باشترە هەلبژارتن لێ نەهێن کرن) ئەرێ ئەگەر ئەم ل سەر ڤێ گۆتنێ راوەستین کا مە شیایە نوێنەرێ خوە و گەل و نیشتیمانی ل گور شیان و پاقژی و دلسوزیێ هەلبژارتیە یان عەشیر پاشی رێکخستن دهیت؟
– ل ١٠٦ ئیشارەتێ دکەتە گەنجی کو هێزێ د زەڤلەک و لەشکەری دا نابینیت، بەلکو هێزێ د بهایێ کەلتور، رەوشەنبیری و هونەری دا دبینیت».
من دڤیا نڤێسەر ل سەر ڤێ خالێ راوەستا با و رێژەیەک پێش چاڤکربا و بەراوردیەک د ناڤبەرا هەردولایەنادا کربا، هەرچەندە هندەک رەخنە ل رێکخستنا کریە کو گەنج د ناڤا هزرێن خوەدا دورپێچکریە. لێ ئەگەر ئەم سەرژمێرەکێ د زیندانیادا بکەین دێ بومە دیاربیت کا رێژەیا گەنجا چەندن سەرا بکارئینانا زەڤلەک و چەکی و مادێ بێ هوشکەر کەتینە دڤان زیندانادا، بدیتنا من دڤێت ئێدی تاک و جڤاک چاڤەرێی ریفورما نەبیت ب رێکا سیاسیا بهیتەکرن و جڤاک بەر ب مەترسیێ دچیت و نفشێ نوو بوویە دینەموویێ ڤێ پروسێسێ و بوویە قوربانێ حەز و هەلچوونێ بیی هزربکەت دێ ئەنجام چ بن. کەس و کار دێ توشی ئارێشێن جڤاکی و دەرونی بن.
– ل١٠٧ ئیشارەتێ دکەتە مرنا سەرۆکا رێکخستن ژی دگەل دمریت. هەر دەمێ هزر نەبوو سیستەم و رێباز وی دەمی قەدەرا گەلەکی دێ ب کەسانڤە هێتە گرێدان و ئیرادە دێ مریت.
تا نها ئەم نەشیاین سومبۆلێن خوەیێن نەتەوی و نیشتیمانی بپارێزین. مە هەموو سیمبۆل.
ل ١٠٨ سیاسەت و پلنگکرنا گەنجان
– خواندنەک جوانە تایبەت شێوەیێ ب رێڤەبرنێ و دەستهەلاتا کوردی ژ دیرۆکێ تاکو ئەڤرۆ. ئەو تشتێ من ل دەف نڤیسەری دیتی وەک: ( وێرەکی، پێناسەکا راست، دیارکرنا وان گرێکێن دناڤا جڤاکی و تاکی دا، رەخنە ل دەستهەلات و سیاسەتا کوردی. دەمێ دبیژیت: ئەرێ مە سیاسەت هەیە؟».
– ئورگانێن حزبی و گەنج ل 111
– دبێژیت: « حەز، ئارمانج، هزر و خەیالێن گەنجان پەیدا نەبوویە. بەلکو ژ هێڤێنێ حزبا پەیدابووینە».
– من حەز دکر خواندنەک دابا ریکخراوێن گەنجا یێن رەوشەنبیری، هونەری، فێرخوازی و لاوان ، ژن و… ئەرێ ما ئەڤە نە گەنج برێڤە دبەن؟ ئەو شیانە دەرڤەی ئایدیولوژیێ چ بکەن؟ رێکخراوێن ژن و ئافرەتان ما فیزیکی نە ژنن و هزر یا مێریە؟ ما (کۆشتنا دوعایێ ب کەڤران) نە مژار و بەرپسیاریا سازیێن ژنا بوو؟ بوچی بریارا وان گرێدای ئایدیولوژی و ریکخستنێن وان بوو، ژلایەکی ترسا باوەریێن دینی و ژ لایەکی ترسا ئایدیولوژی و بەرژەوەندیێن تایبەت. (روزا لوکسەنبورگ، جاندارک و سیمون دی بوڤوار) ما ل هەمبەر بێدادیێ نەراوستان و بوونە قوربانێن ئازادیێ؟ سیاسەت یا بوویە بەشەک بو برێڤەبرنا جڤاکێ بگشتی. ما د ئاستێ زانینگەهان دا زانست ژ ئایدیولوژیا سەربەستبوویە؟ ژ سەرۆکێ زانکۆیێ تاکو دهێتە بەشان ل سەرانسەری کوردستانێ ما تەعینکرنا حزبیە؟
– رەنگڤەدانا کولتورێ کوردی یێ جوان ب جوانیا رەنگێن سروشتێ کوردستانێ ڤە هاتینە جوداکرن ژ هەستێن چاڤی. رەنگ هەمی دجوانن، لێ د چاڤێن ئایدیولوژیان دا هندەک رەنگ کرێت دبن. ئەرێ ما ئەڤە نو کوشتنا هەستێن جوانی یە و لادانا رەنگەکی ژ وان رەنگێن کەسکەسوری یێن (ئسحاق نیوتن) ی ب زانست و ئەزمونا خوە ئاشکرا کرین و پێشکێشی مە کرین و ژیان پێ خەملاندی؟
– پشکا پێنجێ. ل 127 هەڤرکیا نفشان
دبیژیت؛» پیرێ مە دانپێدانێ ب ناڤسالڤەچوونا خوە ناکەت» ئەلمانا ئاخفتنەک هەیە دبیژن؛» هەردەمێ تو تێدا دژی هزربکە دەستپێکا ژیانا تەیە» ما سال نە ژمارەکن د ژیێ مرۆڤی دا ئەگەر ئەم خواندنەکێ بدەینە هزر و ئەقلێ نوو ما باشتر نینە فیزیکی سەحکەینە نفشان؟ ما ئەنگیلا میرکل، هلموت کول، بوشێ باب و کور،گورباتشوڤ، میتران و…هتد ما نە پیر بوون لێ سەرکەفتنێن مەزن د سیاسەت و ئابورا دونیایێ دا بدەستڤە ئینان.
– ل 138 پولینکرنا نفشان
دابەشکرن ل سەر پێنج نفشان: ئەڤە ل گور پیڤەرێن جیهانی و خواندنێن تایبەت بو جڤاکێن رۆژئاڤا.
پێدڤی بوو نڤیسەری نفشێن کوردی دابەشکربان و خواندنەک دابایێ بو نمونە» نفشێ پشتی سەرهلدانێ ئەو کومکوژی، رەڤ و ژینوساید نەدیتینە» هەروەسا هاتنا تەکنەلۆژیایێ دناڤا جڤاکا مەدا ژ نشکێڤە بوو نە دقوناغێن سروشتی را دەربازبوویە. لەوما نفشێ نوو نەشیا ب شێوەیەکێ زانستانە سەرەدەریێ دگەل بکەت. هەروەسا ئیشارەت دابا کارتێکرنا براکوژیێ ل سەر نفشێ نوو کا چاوا کوشتنا برای یان بابێ و کەس و کاران کینا ل هەمبەر بو نفشی نوو پەیداکر و حەتا نهاژی بوویە ئێخسیرێ وی لایەنێ دگەل مالباتێ خوە تێدا دیتی.
رەوشا خراب یا ئابوری وەکە بنگەهەکێ سەرەکەیە بو دجهدامانا نفشی نو ئەڤ لایەنێن دی پتر ل سەر ڤی بنگەهی دهێنە ئاڤاکرن. شورەشا پیشەسازی سالا ١٨٧٩ ل فرەنسا بو ئەگەرێ خورتبوونا ئابوری و گەشبوونا هەستا نەتەوی. رۆلێ هونەرمەند و نڤیسەرا د ڤێ هشیاربوونی دا بو بابەتێ سەرەکە وەک رومانسیان. تابلویێ دیلا کروا یێ ب ناڤی ( ئازادی سەرکێشیا گەلان دکەت) بو سومبۆل و هشیاریا بەشداربوونا هەموو چینێن جڤاکی د سەرهلدانێن هزری دا.
ئەگەر ئەم بپرسین رەنگڤەدانا بویەرێن نەتەوی و نیشتیمانی چەند د بەرهەمێن نڤیسەر و هونەرمەندێن کورد دا رەنگڤەدایە؟ ئەگەر هەبن هندەک نمونە بلا ل پێشچاڤ بن.
دیسان بەختیار عەلی کریە ژێدەر و باوەریا خوە پێڤە گریدایە دەمێ بەختیار عەلی دبێژیت؛» پیرێ مە هەست پێناکەت پیربوویە، ئەڤەژی ل هەمبەر لاوی پرسگرێکەکا مەزنە» ئەگەر پیری هزرەکا نوی هەبیت و ئیرادە هەبیت و خودان سەربور بیت ما چ پرسگرێکە بو نفشی نوو. ئەز نە دگەل گۆتنا بەختیار عەلی مە. بلا لاو رێکا خوە دەستنیشان بکەت و بەر ب ئارمانجی بچیت.
کا پرۆژێ وان هندی خوە ب هەڤرکی و دژاتیا نفشێ بەرێ ڤە گریددەن بلا بەر ب گاڤەکا پێشتر بچن. عەلی الوردی دبێژیت:» هەردەمێ ئەم ڤەگەریاین دەمێن بەرێ مە چ گوهارتن و پێشکەفتن نەکرن، لێ دەما بەر ب پاشەرۆژێ دچین دێ گاڤەکێ بۆ پێش هاڤێژین».
– ل١٥٠ دبێژیت:» نفشێ نوو نفشێ رێزگرتن و نفشێ چاڤی و مەعریفێ یە».
ئەز دبینم نفشەکێ پاسیڤە، نە چاڤ و نەژی هزر نەبوویە پالدەرێ هشیاریێ، بەلکو ب شەڤ نارگیل، کافێ و بوراندنا شەڤێ یە و ب رۆژ نڤستی یە. ما ئەڤ نفشە چاوا دێ بیتە جهێ باوەریا پاشەرۆژا مللەتەکی هێشتا د قوناغا بندەستیێ دا دنالیت؟
دەمێ سیستەمێ ژیانێ د سێ دەمان دا پلانکری و ل سەر ٢٤ سەئەتا دابەشکری: ( ٨ بو نڤستنێ، ٨ بو کارکرنێ، ٨ بو بێهنڤەدانێ) ئەگەر ئەم ڤان دەمژمێرا ل سەر ژیانا نفشێ نوو دابەشبکەین چەند کارە و چەند نڤستنە و چەند بەرهەمە؟ ئوسمان بایدەمیر دگۆتنەکا خوەدا دبیژیت؛» ئەگەر مە کوردا بڤێت بگەهینە ئارمانجێ، ل جهێ هەشت سەعەتێن کاری دڤێت شازدە سەعەتا کار بکەین دا ستوینێن بورجێن خوە ب پولای ئاڤا بکەین».
– پشکا شەشێ: ل 153 گەنج و
سوشیال میدیا
- پەیوەندیێن گەهاندنێ
ڤەگەریان بۆ دیرۆکێ و ئالاڤێن گەهاندنێ دبیت د قوناغین بەردین دا تاکو خوەجهیێ و راڤ و نێچیران سروشت سەرۆکانیا باوەری و ژیانا وی دەمی بیت. لسەر دو لایەنا خوداوەند ژی د هەلبژارت یان مفادار بوو وەک روژ، ئاگر، ئاڤ وهندەک گیانەوەر یان ب ترس بوو وەک توفان، برویسی، گیانەوەرێن درندە و…
هندەک نمونە هەنە بوونە ژێدەرێن گەهاندنێ وەک مانیێ رەسام، قانوونا حەمورابی، خەتێ مسماری، خەتێ هیروگلیفی و… سالا ١٨٨٢ جان فرانسوا شامبلیونێ فرەنسی لوغزا ڤی خەتی ڤەکر ب» زمانی چویچکان بناڤکر».
پێدڤی بوو هندەک ئالاڤێن گەهاندنێ د جڤاکا کوردی دا ل سەر راوەستابا وەک : ( چیرۆک، ئەفسانە، داستان ستران و…) ئەڤە ڤەگەرا دیرۆکا کوردی بوون ب زمانێ دەفکی گەهەشتە رۆژا ئیرۆ. ئەگەر هزر بکەین ئەڤە تشتێن کەڤنارن و بکێری نفشی نوو ناهێن. هندەک نمونە ژ ئازادیا سترانا فولکلورێ کوردی؛( چەند بەحسێ مەمکا کریە، ماچ و رامۆسان، ئەندامێن جوانیا لاشی ژنێ وخەیالێن رۆمانسی و نیشادانا وێنەیان د تێکستێن فولکلوری دا) ئەگەر بەراوردیەکێ دگەل هەمان تێکستێن نفشی نوو بکەین تو وێ ئازادیێ د تێکستێ نوو دا نابینی. ئەڤەژی ژێدەرەکە بۆ هشیاربوونا نفشی نو د پاراستنا فولکلوری دا.
- سوشیال میدیا خواندنەکا جوان دایێ تایبەت ئەو نمونێن نوام چومسکی و ئالان دونوی و چێکرنا ( سەردەمێ لەوچەیێ) چێکرنا دەبەنگان.
گۆتنا دونوی یا د جهدایە دەمێ دبێژیت:» دەمێ مرۆڤێن ڤالا دگەهنە دەستهەلاتێ، ئێدی د هەمی بیاڤان دا دخوازن کەسێن وەک وان ڤالا خودان کورسیک و پوست بن» ل١٦٣.
ما ئەڤرۆ چەند ژ گۆتنا دونوی د جڤاکا مەدا بوویە دیاردە و مە برێڤە دبەن. ئەو وێرەکیا نڤیسەری دیارکری بوچی نفشی نوو تایبەت ئەوێن دسازیان دا کار دکەن نەلڤن؟ ئەڤە و گەلەک پسیارێن بێ بەرسڤ رەوش بەر ب خرابیێ بریە.
خالا خوەبوون: وەک ئێک ژ ناڤونیشانێن پەرتووکێ. نڤیسەری گەلەک گرنگی پێنەدایە و ل سەر نەراوەستایە. ئەڤە خالەکا گەلەک گرنگە وەکی پرسا کەسایەتیا کورد. خانی د هەلبەستێن خوەدا دبیژیت: کەسێ کورد د هەموو چینا دا دودلە لەوما نەشێت بریارەکا وێرەک بدەت. ئەڤ دیاردەژی هەردەم د جڤاک و کەسێ کورد دا دوبارەدبیت.
جورێ ئێکی نەرسیسێ کوشتی
- ل ١٧٤دابەشکریە و دچیتە نەرسیسێ شورەشگێر ل گور سەرژمێرا نڤیسەری ٥٣٪ پەرتووک هەلبژارتینە .
پسیار ئەوە ئەڤە ل گورەی پیڤەرێن جیهانی و وەلاتێن رۆژئاڤا یان جڤاکا کوردی؟ ئەگەر بەراوردیەکێ دگەل نفشی نوو یێ وەلاتێن رۆژئاڤا بکەین کو ئەڤ تەکنەلوژیا دجڤاکا وان دا دقوناغین سروشتی را دەرباز بوویە، لێ هەر جهێ بچیێ گەنج کچ و کورا و هەمی نفشا پەرتووکەک ددەستدایە و دخوینن. ئەڤ دیاردە من ٥٪ ژی ل کوردستانی نەدیت. لەوما دبیژم ئەگەر ئەف رێژەیە هەبا دا شورەشەکا هزری و مەعریفی پەیدا بیت.
ئەرێ ئەو نفشی ب جاڤی نافکری و نەیێ گوهی، چەند ل دویڤ عاتیفە و داخوازێن دلی چووینە بێی ئەقلی بکاربینن؟ ئەگەر ئەڤە جڤاکا چاڤی و مەعریفی بیت پا ئەف ئارێشە هەمی چنە نفشێ کەڤن و نوو توشبووی؟
کەبتا سکسی ل دەف گەنجێ مە ل 186
ئەز دبینم سکس بوویە کریارەکا گیانەوەران دویرکەفتیە ژ ڤیان و هەستان. راستە غەریزەکە و پێدڤیا مرۆڤی پێ هەیە و یا هەردو رەگەزان. لێ پرسگرێکا پرانیا جڤاکا مە ئەڤرۆ بوویە سکس. ژبەرکو چ کونترول ل سەر سوشیال میدیایا مە نینن. دژیێ هەشت سالیێ دا زارۆ ل پورنویێ دنێرن. پێدڤیە پەروەردەکا باش و تژی زانست بۆ ڤان قوناغا بهێتەدانان. د جڤاکێن رۆژئاڤادا بێ ئەخلاقی ل دەف وان درەوە، خاپاندنە، زورداریە و دزی. دجڤاکا مەدا بتنێ رەگەزا مێ گونەهبار دبینن. باشە جارەکێ د خواندنگەهین سەرەتایی و ناڤنجی دا وانەیەک دایە ل سەر رەوشەنبیریکرنا سکسی؟ دا توشی چ خرابیا نەبن دجڤاکێن رۆژئاڤادا تاکو ژیێ ١٦ سالی و ١٨ سالی ئەگەر کریارەکا نە ژدل بهێتەکرن سزایێ وێ ژ یێ کوشتنێ کێمتر نینە. جهێن تایبەت بو ڤان کارا داناینە لژێر چاڤدێریا تەندروستی وقانونی. دمالاندا فلمێن نەگونجای ئوتوماتیکی دەرناکەڤن. ژبلی ڤێ فلمێن توندی و کوشتن تێدا نابیت بەری سەعەت ١٠ شەڤ ببینن. یان دبن ١٨ سالیێ دا نابیت بچن فلمەکێ سینەمایی کوشتن و ماچ تێدا. دڤێت جڤاکا مە ل سەر ڤان خالا راوەستیت. نەک هەر گەنجەکی دەرزنەکێ هەڤالا هەبیت و ڤیان یا ژێ هاڤیبووی.
ژێدەر:
- فەهمی بالایی دیرۆکا رەخنەیا هونەری؛ چاپخانەیا گازی، دهوک ٢٠٢٣.
- نور نەقشبەندی، کێشەی گەنجان ٢٠١٧.
- دکتور زرار سدیق توفیق، چەند لێکۆلینەوەیەک دەربارەی مێژووی کورد لە سەدەکانی ناوەراستدا، هەولێر، کوردستان ٢٠٠٨.
ژێدەرێن عەرەبی
- پییرزیما ، النقد الاجتماعي، ترجمة عاید لطفي، دار الکتب، ٢٠٠٩.
- کمال القنطار، النقد الاجتماعي، مکتبة نور ٢٠١٩.
- دکتور بن شریف، النقد الاجتماعي في نظرية النقدية لمدرسة فرانکفورت( نموذج هربرت ماکیوز) مرکز الکتاب الاماراتي ٢٠٠٨.
- دکتور نصرالدين دلاوي الجيل الجديد، مرکز الدراسات العربين والافريقية، جامعة جوالا نهرو، نیودلهي، الهند ٢٠١٩ العدد ٤
- جلال برجيس صوت الجيل، العدد ١٠ وزارة الثقافة الاردنية ٢٠٢٣.
- محمد تقي فلسفي. الشباب بين العقل والعاطفة ، موسوعة الاعلام للمطبوعات ٢٠١٥.
- سیغموند فرويد، ترجمة جورج طرابشي، التحليل النفسي، المجلد الثالث. مکتبة الفکر الجديد ٢٠١٧.
- دکتور حمد بن عبدالعزيز، النقد الانطباعي عند الاستاذ علي العمير، کلية اللغة العربية والعلوم الاجتماعي، جامعة القصيم. ٢٠١٠.
- محمد محمود دحروج، المنهج الانطباعي نحو منهج نقدي عربي تکاملي، مؤسسة طيبة للنشر والتوزيع ٢٠١٤.
- تشومسکي، الافکار والمثل، نيل سميت ونیکولاس آلوت، ترجمة الهادر المعموري، الرافدين، بيروت ٢٠٢٠.
