گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
2-2
د. عارف حیتۆ
د پشکا ئێکێ دا، مە بەحسى پێکهاتە و ساخلەتێن وێنەیێ جەڤەنگیى کربوو، مە هەردوو ساخلەتێن بکارئینانا جەڤەنگێن ئەفسانێ و جەڤەنگێن ئایینى ب هندەک نموونەیانڤە دابوونە خویاکرن، د ڤێ پشکێ دا دێ سەرەدەریێ د گەل هندەک پێکهاتەیێن دى یێن وێنەیێ جەڤەنگى کەین، کو د ناڤ شعرا (مزۆرى) دا هاتینە دیتن.
جەڤەنگێ کەلتۆرى (چیڤانۆک و داستان):
ئەگەر کەلتۆرێ کوردى مینا شەهرستانى یێن دى، نەگەلەک یا دەولەمەند بیت ب هەمەجۆرییا ئەفسانەیان، چیڤانۆک و داستان و حیکایەتێن گەلێرى جهێ وێ یێ گرتى. ب دیتنا من داکۆکیکرنا شاعرى ل سەر داستان و چیڤانۆکان، داکۆکیکرنە ل سەر کەلتۆرەکێ خۆماڵیێ کوردى. چ جهوسەردەم ل کوردستانێ نینن، ئەگەر ب چیڤانۆک و داستانێن ئەڤینى و مێرانیێ د بارکرى نەبن. مە د ناڤ بوقچکێن ئەفسانێ دا ئاماژە ب هندەک چیڤانۆک و حیکایەتان دا، لێ بابەتێ بەختڕەشى و خۆشبەختیێ ئێکە ژ پێکهاتەیێن هەرە گرنگێن چیڤانۆکێ، تێگەهەکێ بەرچاڤە د ناڤ کەلتۆر و نەهۆشییا کوردان دا، هەر ژ نڤشتى و حەماهیلۆکان بگرە و هەتا دگەهتە قوربانان. ئەگەر سەحکەینە ڤێ پارچە شعرێ:
ژ ناڤ ریلێن مەلسین تێدا پیرهەڤی
ژ ناڤ پەنجێن میرێ ئەجنا و ژ ناڤ دەڤی
ژ ناڤ كۆلكێـن هەرۆ سپێدا، بێنا برسێ و هەژاریێ
ژ بۆریێن سۆپێـن وا دەركەڤی
ژ ناڤ نڤینكێن دای خەجا
تاما خەوێ ژ كانیا چاڤێن وێ ڤەدرەڤی
رویبارەك زا و هاتە خوارێ… (ئەڤ رویبارە چما نانڤیت؟)
دبینین شاعرى کۆمەکا ئەلەمێنتێن چیڤانۆکێ بکارئیناینە؛ پیرهەڤى، میرێ ئەجنا، نڤینکێن داى خەجا… هتد، داکو بکەتە سنسلەیەکا وێنەیێن پێکڤەگرێدایى د خزمەتا ژ دایکبوونا وێنەیێ داویێ دا، کو زانا رووبارەکییە، رووبار ژى جەڤەنگەکێ سروشتییە ژ بۆ شۆڕەشێ و بزاڤێن رزگاریخوازییا گوردى دهێتە بکار ئینان. لێ چڕاتییا وێنەیێ جەڤەنگى، وێنەیێن کەتوارى یێن بەرهەست دبەزینیت و سەرەدەریێ د گەل تێگەهەکێ چیڤانۆکیێ نەبەرهۆز دکەت، کو نیشاندەرێ وێ (ڕیل)ە. د کوردەواریێ دا دارا ڕیلێ ژ بۆ بەرسینگگرتنا چاڤنەباریێ و بەختێ سپى دهێتە بکارئینان، ئانکو وەکو نڤشتییەکا جهییە، کو ژ کومڕەشیێ بهێتە پاراستن و خۆشبەختیێ بدەتە ئاکنجى یێن وێ. هەروەسا دهێتە گۆتن کو مار نەشێن ژ دارا ڕیلێ دەرباز ببن، مار ب خوە ژى دژمنە. ئەڤجا ئەڤ ڕیلا مارێن دژمن نەشێن ژێ دەرباز ببن و وەڵاتى ژ چاڤنەباریێ دپارێزیت، یا بوویە پەناگەهەک ژ بۆ پیرهەڤى یێن هەردەم پیلانان ژ بۆ تێکدانا ژیانا مرۆڤى ددانن. ئەڤ هۆستاییا د چێکرنا وێنەیێن جەڤەنگی دا، فەزایێ شعرێ بەر ب دیتنەکا کوورتر و ب پیتترڤە دبەت. هەمى وێنەیێن پەیاپەى، وێنەیێ ژ دایکبوون یان خورتکرنا رووبارى چڕتر لێ دکەن و هەستەکا کوورا ب هۆشیاریێ و خۆشیێ ددەنە وەرگرى. ل هەمبەرى ڤێ خۆشبەختیێ، جەڤەنکەکێ دییێ چیڤانۆکى ژ بۆ بەختڕەشیێ هەیە، ئەو ژى تەیرێ کوندە:
چوومە کەلێ، کەل بلندە
لسەر سەرێ من،
چ فڕفڕا تەیرێ کوندە..؟!
های فەلەکێ.. خودان کینێ
گول ڤەشێرێ ستری چینێ …
(ل خەلکى تەحلێ… بپ٣٧)
د کوردەواریێ دا، تەیرێ کوند نیشانا ڕەشبینیێیە، هەردەمێ دادەتە بەر پەنجەرەکێ ئاماژەیێن مرنەکێ د گەل خوە دئینیت، ئەڤ هزرا چیڤانۆکى د ناڤ نەهۆشییا جڤاکێ کوردی دا جهگیرە و شاعر ژ بۆ ڕەشبینیێ بکار دئینیت. خاڵا دى یا چیڤانۆکى یان باشترە بێژین کەلتۆرى، بابەتێ فەلەکێیە؛ هەردەم مرۆڤێ کورد ژ فەلەکا خوە نەڕازییە و هەست دکەت سەردەم د گەل حەز و بۆچوونێن وى یێ ستەمکارە. ئەڤجا هەمى گلەیى و گازندێن خوە ئاراستەى فەلەکێ دکەت، کو ڕەنگەکێ پاڕانەوە و نزایانە ژ هێزەکا غەیبى دهێتە کرن.
هەروەسا هندەک باوەرى یێن دى یێن مینا تەیرێ دەولەتێ، چویچکا بەهەشتێ، تەسلیما ماران و گەلەکێن دى، تێگەهێن کەلتۆرى- چیڤانۆکینە، د نەهۆشییا کۆمێ دا هاتینە چاندن و شاعرێ زیرەک ژ بۆ هندەک ئیحایێن سەردەمیانە بکار دئینیت. تەیرێ دەولەتێ و چویچکێن بەهەشتێ دو تێگەهێن کوردەواریێنە، شاعرى ژ بۆ بابەتێن دیموکراسیێ و هەستا مرۆڤایەتیێ و مافێن مرۆڤى بکارئیناینە. تاکێ کورد د سەقایەکێ دیموکراسی دا نەهاتییە پەروەردەکرن و ب شێوەیەکى پراکتیکى مومارەسە نەکرییە، لەوا پەنایێ دبەتە بەر خەیالێ و وەسا دادنیت, ئەگەر هەمى خەلک خڕڤە ببن و میر ژ وى خەلکێ کۆمبوویى بهێتە هەلبژارتن، دبیت ژیان خۆشتر و دادپەروەرانەتر بیت، تەیرێ دەولەتێ دەربڕینەکا چیڤانۆکى- ئەفسانەییە ژ بۆ وێ مەرەمێ, کو هەر کەسەکێ تەیرێ دەولەتێ دادەتە سەر سەرى، دێ بیتە میرێ وێ دەڤەرێ، هەروەکو دبێژیت هەر کەسێ دەنگێن پتر بینیت دێ بیتە میر! ئو چویچکا بەهەشتێ ژى ئەو زارۆک یان شەهیدێن جوانەمەرگن, کو گیانێ خوە د دەمەکێ زوو دا ژ دەستددەن، ئەڤجا ل شوینا تێگەهێ مافێن مرۆڤى و پاراستنا زارۆک و سنێلەیان، کورد وە هزر دکەن, کو دێ بنە چویچکێن بەهەشتێ و دێ ب ئازادى ل ناڤ بەخچەیێن بەهەشتێ فڕن، مانە خۆزى و هیڤییا هەموو موسلمانان بەهەشتە، ئەڤە ب وەغەرا خوە یا پێشوەختە دێ گەهنە مرادا دێرین! د هەردو حالەتان دا، هزرکرنەکا ئاخرەتى و غەیبییە ژ بۆ هندەک بۆیەرێن کەتوارى و دنیایى. دەمێ شاعرى ڤێیاى وەسفا گرنگى و رۆڵێ پێشمەرگەى بکەت، ب تەیرێ دەولەتێ و چویچکا بەهەشتێ شوبهاندییە، ئانکو ب چێکەرێن دەستەڵاتێ و بێگونەهییا مرۆڤان و جوانییا سروشتێ بەخچەیان وەسف کرینە؛
ئەڤە تەیرێ دەولەتێ یە
ئەڤە چویچکا بەحەشتێ یە
ئەڤ عەگیدە، جان و روناهى یا دیدە
پێلاڤا پێشمەرگەیەکێ شەهیدە…. (٢٥)
هەروەسا د وەسفکرنا (شێخ تاهایێ مایى) دا ژى، ئاماژە ب کۆمەکا وێنەیان هاتیە دان و ب کەسایەتییا شێخیڤە هاتینە نووساندن، بنەکۆکا هەمى وێنەیان ژ غەیبێ هاتینە و تێهزرینەکا چیڤانۆکییا تێگەهێن جڤاکییە، چ ژ بۆ رەتکرنا ڤان تێگەهان هاتبنە داڕشتن و ب ڕێکا ئازراندنێ هەڵوەستەیەکى پێ خویا بکەت یان ژ بۆ مەزنکرن و جوامێرى و کەرامەتێن شێخى ئینا بن، وێنەیەکێ جەڤەنگى- کەلتۆرى پێ ئافراندییە.
د دەستادا ئاڤ د مەهی و
باران چپ چپ دباری
بنێرینا وی
جان دهاتە رووباری
مژدە دكەتە تراری و
گەش د بوو هیڤى یا خرش و
ئاسۆیێ پر تەم و تاری
ساخ د بوو پێ، دارا مری و
مێوا تری و برینا شوون دەڤێ ماری….(٢٦)
وێنەیێن مینا؛ د دەستان دا ئاڤ د مەهى، باران چپ چپ دبارى، جان دهاتە رووبارى، مژدە دکەتە ترارى، گەش دبوو هیڤییا خرش، ساخ دبوو پێ دارا مرى، برینا شوون دەڤێ مارى… وێنەیێن ئیحایینە و ژ کانیکا غەیبێ دەرکەفتینە. مەهینا ئاڤێ نیشانا تەقوا و جوامێریێیە، بارینا بارانێ ئەنجامێ نڤێژا بارانێ و بویکا بارانێینە، ب جانئێخستنا رووبارى نیشانا ئاخفتنا د گەل ئەجنا و خواندنا ئایەتێن بەروڤاژییە، ساخبوون و ب بەرکەفتنا دارا مرى- خرش، نیشانا خوەڕاکێشانا دارێ و گەفلێکرنا ل سروشتییە، ساخبوونا برینا شوون دەڤێ مارى، نیشانا هەبوونا تەسلیما مارانە. ئەڤە هەمى تێگەهێن غەیبى یێن جڤاکەکێ کشتوکاڵیێ سادەنە، کو دکەڤنە د چوارچۆڤێ هزرا چیڤانۆکی دا.
بابەتێ دییێ هەڤبەند ب ئەفسانەیانڤە و جارنا د گەل تێکرەس دبیت، داستانە. داستان چیرۆکەکا گەلێرییا کەڤنە، کاراکتەرێن وێ سروشتینە و سەرەدەریێ د گەل بابەتێن ئەڤینیێ یان مێرانیێ دکەت، د پڕانییا جاران دا ب شێوەیێ هەلبەستێ یان ڤەهاندنێ دهێتە ڤەگێڕان. وەزیفەیا وێ ژ بۆ دەمبۆراندن و خوینگەرمیێ و فێربوونێ یان چاڤلێکرنێیە. داستانێن کوردى ژێدەرەکێ ئیلهامبەخشێ شاعرانە و شاعر ب هەمى ڕێباز و تەرزێن خوە یێن نڤیسینێڤە دشێن وێنەیێن هەمەجۆرێن بەیانى و جەڤەنگى پێ بنژنن. مزۆرى ژى تا راددەیەکێ نەکێم مفا ژ کاراکتەرێن داستانان دیتییە، کو بکەتە جەڤەنگ و ئیحا و دەلالەتێن وێنەیێن شعرى. وى ب مشەیى داستانێن (مەمێ ئاڵان- مەم و زین، خەج و سیامەند، عەدلا و دەروێشى عەڤدى، شرین و فەرهاد، لەعلیخانا گۆڤەیى و هەسەم ئاغا) بکار ئیناینە. ئەڤ داستانە چیرۆکن و کاراکتەر و جهێ قەومینا بۆیەرێن وێ سروشتی و کەتوارینە، لێ دەمێ ب ستران دهێنە گۆتن هندەک هزرێن غەیبى و بۆیەرێن نەبەرهۆز دکەڤنە د ناڤ دا، دبیت ژ بۆ خۆشیێ و سەرنجڕاکێشانێ بیت! بکارئینانا پەهلەوانێن ڤان داستانان ب مشەیى هاتینە بکارئینان، چ ژ بۆ وەکهەڤکرن و هەڤبەرکرن و چاڤلێکرنێ بیت یان ژى مینا جەڤەنگ ژ بۆ دەربڕاندنا هەست و هزرێن کەتوارى هاتبنە بکارئینان، لێ جەڤەنگێ بکارئینانا هەر پەهلەوانەکى، ل گورەى کەشێ شعرێ و شێوازێ بکارئینانێ دهێنە گوهۆرین. بۆ نموونە، دبیت مەموزین ژ بۆ کورد و کوردستانێ هاتبنە بکارئینان؛ مەمۆ کوردە و زین کوردستانە، خەج و سیامەند ژ بۆ عەشقەکا راستەقینەیا هەژى خوەگۆریکرنێ هاتبن، مینا عەشقا پێشمەرگەى ژ بۆ کوردستانێ، عەشقا دەروێشى عەڤدى و عەدلایێ ژ بۆ داکۆکیکرنا ل سەر پێکڤەژیان و هەڤحەباندنا ئایینێن هەمەجۆر بیت یان بڕیاردانەکا مان و نەمانێ بیت، ژپێخەمەت عەشق و ئەڤینییا دۆزێ… هتد. دووبارەبوونا هەر داستانەکێ د ناڤ کۆبەرهەمێ شعری دا نە ڤەجوینا بابەتەکییە و ل دۆر زڤڕینا هەمان تەوەرییە، بەلکو هەر بکارئینانەک جەڤەنکەگێ کەلتۆرییە و ئیحاییەکا جودا ددەتە وێنەیێ شعرێ. نموونە گەلەکن، لێ دێ ڤان چەند پارچەیێن شعرى وەکو مەستەرە دانین:
١- مەمو.. مەمو
ئەسمان ب مووران و تەمو
رابە تو ترسا میر نەکە…
(ژ ئەڤینا.. بپ٧٥)
٢- نە مەمو زینێ دهێلیت
نە ژ ئەڤینا تە تێر دبم…
(ل خەلکى تەحلێ.. بپ٢٤)
٣- گۆڵا وانێ وەك ڤولكانێ دێ پەقیتن
مەمو د زیندانا میری ڤە، دێ قەبیتن..
(شعرا میر)
٤- پشتی بەژنا تەڕ و تۆڵا
سیابەندی و مەمێ ئاڵان..
ژەهرەمار بیت، مێرا ناکەم …
(ل خەلکى تەحلێ.. بپ١٧)
٥- کەکێ منو
[سیابەندێ سلیڤی] مە، شەڤا دبڕم
لسەر بانێن عەورا دفڕم
پەرداخەکا ئازادیێ من دڤێتن، پێدڤی مە
هندی رەش چاڤێن [خەجوکێ]..
بتەیسن و بلقا بدەن….
(ل خەلکى تەحلێ.. بپ٧٤)
٦- نە بێژە من بازێ ژ هێلینێ فڕی
نە بێژە من (دەروێشێ عەبدی) یێ مری
ئێدی شەپالە (عەدلایێ) نا رەڤیتن ….
(ژ ئەڤینا.. بپ١٠٩)
٧- حەتا ئەژی
وەکی وی (دەروێشێ عەبدی)، ل ڤێ دونیائێ
نەبم قوربان و کوشتیێ..
دو بەلەک چاڤێن (عەدلائێ)…..
(ژ ئەڤینا.. بپ١١٣)
٨- چەوا (فەرهاد) ژ گوڕیا چاڤێن (شرینێ)..
هەر دسومیت، ئەڤان چیاک و دیوارا…
(ژ ئەڤینا.. بپ١٣٤)
٩- پەریشانم من خەو نائێ
لەعلیخانا چل کەزیمە..
کەفتیمە بەر حنگا تائێ…
(ل خەلکى تەحلێ.. بپ١٥)
بابەتەکێ دییێ هەڤبەند ب کەلتۆرێ جڤاکیڤە، کو شاعرى کرییە هێڤێنێ ئاڤاکرنا وێنەیێن جەڤەنگى، گۆتنێن مەزنانن. گۆتنێن مەزنان، هندەک پرۆڤێربێن شیرەتکارى- فەلسەفینە ژ بۆ رێکخستنا ژیانا کەتوارى هاتینە دانان، لێ چونکو چ دانەرێن دەستنیشانکرى بۆ نینن، ب گۆتنێن گەلێرى هاتینە نیاسین و خەلک د ئاخفتنێن خوە یێن رۆژانە دا، ژ بۆ ئاماژەدانا ب هندەک هەست و هزر و رەفتارێن دیارکرى بکار دئینیت، مەرەم پێ شیرەت و دەستنیشانکرن و تێگەهاندنە، لێ ب هندەک هەڤۆکێن ئیحایى دهێنە دەربڕاندن. نموونەیێن د شعرا (مزۆرى) دا هاتینە بکارئینان گەلەکن، مینا (چ بکەنە کوارێ ئەو دێ هێتە خوارێ، کلیلا بێدەرێ بایە، بەر ل جهێ خوە یێ ب سەنگە، تارى ب چرایەکێ ب تنێ ڤەدڕەڤیت، بەفر فێلا خوە ناهێلیت، پاش ئەڤرازى نشیڤینە، کاریتە ژ کفران ڕانابن، توبا دارکۆکەیە، جۆکا ئاڤ لێچووى دێ هەر لێ چیت، سوار ئەو سوارە هەکو دکەڤیت راببیتەڤە، نەخشێ ل بەرى یە، ئاڤ د دەستان دا دمەهیت… هتد). شاعر ڤان گۆتنان وەکو هەیى وەرناگریت، لێ جار گیانێ گۆتنێ وەردگریت و دکەتە هێڤێنێ وێنەیەکى، جار د گەل یەکەیەکا وەکهەڤکرى بکاردئینیت، جار دبشێڤیت و کاکلا وێ دکەتە پەیامەکا ئاراستەکرى، جار ژى د هەڵوەشینیت و ب شێوەیەکێ دى دنژینتەڤە. کو ژ حالەتەکى بەر ب حالەتەکێ دیڤە ببەت، مینا: «گاڤا نشیڤى وان بڕى/ دێ ئەڤراز بن/ دێ بلند و سەرفەراز بن- ژ ئەڤینا.. بپ٨٩». د کەلتۆری دا ئەڤرازى ب زەحمەت و وەستیانن، هەکو مرۆڤ دوەستیێت، پاشى بەر ب نشیڤى یێن ب ساناهیڤە دچیت. لێ ل ڤێرە، چونکو مەرەم ب ئەڤرازى و نشیڤى بەرادێن دانانگەهێن بزاڤ و شۆڕەشێنە، ئەو نشیڤییان ب شکەستنەکا ب زەحمەت دادنیت و ئەڤرازییان ب سەرکەفتنێڤە گرێددەت. ب ڤێ لێکگوهارتنێ، ئەو گۆتنەکا مەزنان دکەتە هێڤێنێ وێنەیەکێ جەڤەنگیێ دەربڕاندى ژ بۆ کەتوارەکێ بەرهەست و د ناڤ دا ژیایى.
جەڤەنگێ دیرۆکى:
ئێکە ژ وان جەڤەنگێن حزوورەکا بەرهەست و واتەدار د وێنەیێ جەڤەنگی دا هەیى. مزۆرى ب سێ شێوەیان سەرەدەرى د گەل جەڤەنگێ دیرۆکى کرییە، بکارئینانا کەسایەتى یێن کەلتۆرى یێن دیرۆکا شعر و ئەدەبیاتا کوردى و جیهانى، کو هەر جار کراسەکێ جەڤەنگیێ جودا دکەتە بەر کەسایەتییا بکارئینایى، لەوا هندەک ناڤێن مینا (خانى، جزیرى، جگەرخوین، فەقیێ تەیران، بێکەس، حاجى قادرێ کۆیى..) ب مشەیى دووبارە دبن، لێ ئەڤ دووبارە بوونە (مینا دووبارە کرنا داستانێن کوردى) نە ڤەجوینا ئێک بابەتییە، بەلکو بکارئینانەکا جەڤەنگییە ل گورەى گوهۆڕینا بابەت و پەیامێن شعرى، داکو ڕامان و ئیحایێن هەمەجۆر ژێ بپەشن، هەروەسا دکەتە یەکەیێن جەڤەنگى یێن هەمەجۆر، کو ل هەر جهەکى ڕامانەکا جودا ل گورەى ڕێرەوا وێنەیێن شعرى بدەتە دەقى. هەژى ئاماژەپێدانیێە، کو «بکارئینانا کەسایەتى یێن کەلتۆرى دەربڕینەکە، شاعرێ نوو ژ بۆ پێڤەکرنا رەهەندەکى ژ رەهەندێن خوەیێن کەسۆکى بکاردئینیت، ئانکو کەرەستەیەکە د دەستێ وی دا دکەتە پێرینە و ئیحایەک، کو دیتنێن خوە یێن هەڤچەرخ ب وى یان ب ڕێکا وى دەرببڕیت»(٢٧). ب هەمان شێوەیێ بکارئینانا کەسایەتى یێن خۆماڵى، هندەک کەسایەتى یێن عەرەبى و جیهانى ژى بکار دئینیت مینا (مەحموود دەروێش، لۆرکا، نیرۆدا…). شێوەیێ دوویێ، کەسایەتى یێن دیرۆکا سیاسى یان شۆڕەشگێریێ ژ دیرۆکا کەڤن و نوو ڤەدژینیت و ب هەمان نژاندنا کەسایەتى یێن کەلتۆرى بکاردئینیت، ژ بلى کەسایەتى یێن مینا (خانێ لەپزێڕین، ئەژدەهاک، کاوەیێ ئاسنگەر، بەدرخان بەگ، شێخ مەحموودێ حەفید، شێخ سەعیدێ پیرانى، قازى، بارزانى…)، هەروەسا ئاماژە ب هندەک کەسایەتى یێن بیانى و لەشکەرێن ناڤدارێن دیرۆکێ ژى ددەت (گیڤارا، زەینەفۆن، نیرۆن… لەشکەرێ سەلجوقى و تەتاران، لەشکەرێ خانێ مەزن، لەشکەرێ ئینگلیزى..). شێوەیێ سیێ بکارئینانا هندەک جهانن، کو بۆیەرەکێ دیرۆکى لێ روودا بیت، وەکو (فەلەستین، پولیڤیا، گەلیێ سپى، دەریێ ئاڵان، بازیان، بەردى قارەمانان…). ڤەژاندنا ڤان جەڤەنگێن دیرۆکى ب هەر شێوەیەکێ هەبیت، پەیامەکا ئاراستەکرى و ژێیاتییەکا وەڵاتینیێ- مرۆڤایەتیێ ددەتە وەرگرى و دەروونێ وییێ شەلەژان پێ هەڤسەنگ دبیت.
کۆمکرنا هەڤدژان:
ساخلەتەکێ دییێ وێنەیێن جەڤەنگییە، کو وێنەیێن جەڤەنگى ب پەیڤێن هەڤدژ دهێنە چێکرن. پەیڤێن هەڤدژ، ئەون یێن هەر ئێک گرنگى و هەبوونا خوە ژ هەڤدژێ خوە وەردگریت. ڤێ قانوونا هەڤدژان، تێهزرینەکا ڕێژەیى بۆ مرۆڤى پەیدا کرییە، چونکو چ جاران چ جەمسەر د ژیانا کەتواری دا بەر ب رەهاییبوونێڤە ناچن، ئانکو چ جاران دنیا هەمى نەبوویە خێر یان شەر، هشکاتى یان شینکاتى، شەڤ یان رۆژ، تەنانەت نەبوویە نێراتى یان مێیاتى، هەردەم پشکەکا هەڤدژى د جەمسەرێ بەرانبەرى خوە دا هەیە. شاعر ڤان دووانى یێن هەڤدژ دکەنە کەرەستەیێن خامێن چێکرنا وێنەیێن جەڤەنگى، کو دەربڕینێ ژ کووراتییا هەست و هزرێن د ناخی دا کورکبوویى بکەن. مزۆرى ب چەندین شێوەیان سەرەدەرى د گەل کۆمکرنا هەڤدژان کرییە، جار وەکو دو جەمسەرێن هەڤتەریب نیشا داینە، کو هەر ئێک خوەسەرە و د هەڤڕکییەکا بەردەوامدانە:
– رۆناهیێ جارەکێ گۆتە تاریێ
وەرە، بۆ تە دو چاڤێن گەش
تێر بنێرە، بەژنێن کەلەش
تارى ترسینوکە ڕەڤى…
(ژ ئەڤینا.. بپ٢٧)
– مێوا ترى جارەکێ گۆتە هسترى
گەر تو نانێ ژاران نەبى….
مە یا لێڤێن هەڤرى و دلداران نەبى
باران نەبى
باشتر ئەوە، هەر تو نەمینى و تو نەبى…
(ژ ئەڤینا.. بپ٢٩)
– جوان کەڤوکا جارەکێ گۆتە چەقۆکا
بۆ وە شەرم و فهێتى یە هەمیگاڤا،
بیستا وە ل سەر مە کەتى یە….
(ژ ئەڤینا.. بپ٣٢)
رۆناهى و تارى، مێواترى و هسترى، کەڤۆک و چەقۆک، پەیڤێن هەڤدژ و هەڤتەریبن، هەر جەمسەرەک ل سەر هێلەکێیە و ناگەهنە ئێک، کۆمکەرێ وان یێ هەڤپشک شاعرە و هەڵوەستەیێ وى ل هەمبەرى جەمسەران، ڕامانێ ژ زمانێ فەرهەنگى دەردئێخیت و بەر ب هندەک ئیحایێن جەڤەنگى یێن دیڤە دبەت. جار ژى ب شێوەیێ سیفەتکرنا جەمسەرەکى تەرازوویا هەڤتەریبێ ئالیسەنگ دکەت، ئەگەر شەڤ یا درێژ بیت، عەور د تارى بن… هینگى زاڵبوون رووددەت و لایەنەک دکەڤتە دبن کونترۆڵا لایەنێ هەڤدژڤە. ب ڤى وێنەیێ جەڤەنگى خۆدیکەکا ساف ژ بۆ هۆشیارکرنا وەرگرى دروست دکەت، ئانکو هەڵوەستەیەکێ رەتکرنێیە ل هەمبەرى وان جەمسەرێن سیفەت پێڤە هاتینە نووساندن:
«شەڤێن درێژ، سپێدێ دخون»
هەورێن تاری، ساهیێ دخون
داڤێن برسی، چویچکا دخون…
(ژ ئەڤینا.. بپ١١٦)
هەروەسا ژ بۆ چێکرنا هەڤدژێن بەرهەست یان هەڤکویفێن نەبەرهۆز و تا راددەیەکى هەڤدژ د گەل ڕامانێ، جار دچیتە د ناڤ کەتوارێ دەردۆرا خوە دا و جارنا پەنایێ دبەتە بەر هێزێن سنووربڕێن ئەجنا و سیمەرخێ و هندەک وێنەیێن هەڤدژێن نەبەرهەست دنژینیت، کو ژ بەرهەمێن ئاشۆپێنە و هەر وێنەیەکێ نەخواستى، ب هەڤدژەکێ چێکرى دهێتە نیاسین:
روڤی دێ لسەر دارا خوینن، جھ بلبلی
ماسی دێ ژ ئاڤێ جنقن
سیمەرخ دێ ڤەگەڕێنە د هێكادا و
بچیك- بچیك هندی كولی…. (٢٨)
رەوشا نالەبارا جڤاکى ب هەڤدژێن پێشبێنى یێن جڤاکى دهێتە دەربڕاندن، هەکو ڕوڤى ببنە بلبل، ماسى ژ ئاڤێ بجنقن و سیمەرخ ڤەبگەڕیێنە د هێکا دا (بچووک.. هندى کولى)، رەخنەیەکا نەراستەوخۆیا نەهۆشییا کۆمێیە، کو رەوش یا بەر ب خراببوونێڤە دچیت. ئەڤە وێنەیەکێ ئازراندناوییە ب وەسفکرنا رەوشەکا کەتوارییا بەرهەست هاتییە نژاندن.
پاشى ب هەمان شێوەیێ هەڤدژان، سەرەدەرى د گەل دووانەیێن هەڤتەمامکەر ژى کرییە. دووانەیێن هەڤتەمامکەر، دو پەیڤن هەر ئێک دبیتە تەمامکەر و پاڵپشتا جەمسەرێ دى. جەمسەرێن گول- بلبل، چاڤ- کل، خوناڤ- گول، بویک- زاڤا…. هەر ئێک تەمامکەر و جوانکەرێ هەڤکویفێ خوەیە. ما ئەگەر چاڤ نەهێتە کلدان و خۆناڤ نەکەڤیتە سەر پەڕێن گول و کولیلکان، وێ جوانییا خواستى نادەتێ. ئەڤ وێنەیێن پەیاپەى هاتینە هوناندن، کو بکەڤنە د خزمەتا وێنەیێ داویێ دا، ئەوێ ئەم دبێژینێ وێنەیێ چوینگ، کو وێنەیەکێ جەڤەنگیێ کەتوارییە و دەربڕینێ ژ خەمەکا دێرینا تاکێ کورد دکەت:
ما (مەمۆیەکێ) وەکى من بها هەیە
ئەگەر (زینەکا) وەکى تە،
پاڵنەدەتە تەختێ دلى؟!…
(ژ ئەڤینا.. بپ٩)
هەروەسا ڤان دووانەیێن هەڤتەمامکەر ب شێوەیێ سەدەم و ئەنجام یان ژێدەر و بەرهەم بکار دئینیت، کو وێنەیەکێ جەڤەنگیێ مەرەمدار و پەیامدار ژێ چێکەت. جار ب میناکێ ڤەگێرانەکا سروشتى یا دەرڤەیى دئینیت:
بەلاتینکا خو دسۆژیتن..
ژبەر ئەڤینەکا، پاقژ
چرا خوینا خو دڕێژیتن..
دا بار بکەن، تاری و دژ ….
ئەژی لەوان پشتا شەڤا دقڕینم..
دا بهەلێتن ئەلندەکا، بێ تەم و مژ …
(ژ ئەڤینا.. بپ٥٣- ٥٤)
جار ژى ب میناکێ تێهزرینەکا مەرجندەییا ژ ناڤدا دئینیت، کو سەدەم و ئەنجام ل بەر خۆدیکا کار و کارڤەدانێ بهێنە دیتن:
گەر پەڕێن مێوێ ببڕن..
دێ دەتن ئویشیا، گەلەکا….
شڤێ ژ تڕاشێ ببڕن.. دێ بیت گوپاڵ،
ژ بۆ زەندێن خورتە شڤان و.. چەلەکا
ڕەهێن من ژی هوین ببڕن.. وەک فریزی
دێ ڤەگرم، ڵات و مشار و کەلەکا…
(ژ ئەڤینا.. بپ٥٦- ٥٧)
د هەردو حالەتان دا، هەموو وێنەیێن پەیاپەى، دبنە زەمینەخۆشکەرێن وێنەیێ داویێ، کو شاعرى مەرەمەکا کەتوارییا نەتەوەیى پێ هەیە. دیسا د هەلبەستا (ژ پەندێن عیسێ دەلا) دا، ل هەمان دووانەیێن هەڤکویف و هەڤتەمامکەر ڤەدگەریێت، هەمان دووانەیێن گول و بلبل، چرا و تارى د پارچا چوارێ دا بکاردئینیت، لێ وێنەیەکێ جەڤەنگیێ جودا پێ چێدکەت. هەرچەندە ژ کێلەهیێڤە هەروەکو ژ تایتلێ هەلبەستێ دیار شیرەتن، کەرەستەیێ شیرەتان ژى ژ بۆ هەر پارچەیەکێ گۆتنەکا مەزنان بکار ئینایە، لێ ل داویێ، هەکو دبێژیت: «تو و باران و گولا گەش/ هەر جارەکێ/ دێ گەهنە کومتا ملەکێ…. ژ ئەفینا- بپ٢٠». ئەڤ هەلبەستە پشتى دەستپێکرنا شۆڕەشا گولانێ و ل سەردەمێ قیادا موەقەت هاتییە نڤیسین، کو گرنگترین سامانێ هەیى ل دەف تاکێ کورد نۆچەیەکێ پشتڕاست بوو ژ چیاى، ل وى سەردەمى هەمى جەڤەنگێن سروشتى ب شۆڕەشێڤە دگرێدایى بوون. تو ئانکو پێشمەرگە (چ بارزانى ب خوە بیت یان پێشمەرگەکێ قارەمان و ناڤدارێ وى سەردەمى بیت، کو نەدوورە مەحموود ئێزدى بیت)، باران ئانکو ڕێبازا شۆڕەشێ، گولا گەش ئانکو ئارمانج و هیڤییا د دلێ پێشمەرگەی دا. هەلبەت جەڤەنگێن سروشتى تاقانە رێکا وى سەردەمى بوون، کو بابەتەکێ وەڵاتپارێزى پێ بهێتە نڤیسین، هەتاکو شیابا ژ بن خیچکێن سۆرێن سانسۆرى دەرکەڤیت.
لێکگوهارتن و بەرجەستەکرنا هەستەوەران، ساخلەتەکێ دییێ وێنەیێ جەڤەنگییە، شاعر سروشتێ هەستەوەران ژ بۆ موکمکرنا ئیحایێن جەڤەنگى لێک دگوهۆڕیت، دەنگ و ڕەنگ و بێهن د قالبێ هەستەوەرێن خوە دا ناهێنە دیتن، بەلکو جهێ هەڤ دگرن و نەدوورە رەنگ یان دەنگ ببیتە نیشاندەرێ دەربڕینا وێنەى. د ڤێ پرۆسەیا ئافراندنێ دا، شاعر لادانەکێ ل سەر ڕامانێن کەهى یێن زمانى دکەت و دەقى ل سەر هندەک دەلالەتێن دى یێن نەپێشبینکرى ڤەدکەت، مینا وێ چەندێ؛ کو شرینى جهێ جوانیێ بگریت، بێهنا گولاڤێ ژ ئاڤێ بهێت، تاما ئاسمانى ترش ببیت… هتد.
١- بەژنا تە یا شرین و شەنگ
وەکى تاکێ رحانۆکێ…
(ژ ئەڤینا.. بپ٣٠)
٢- یان هندەکێ ژ گولاڤا خو
گولاڤا (خابیرێ) مەزن،
لمە بڕەشینە….
(ل خەلکى تەحلێ.. بپ٢٧)
٣- ئاسمانى شینیا خو هاڤێت
خو گوهورى ترش و تارى….
(ل خەلکى تەحلێ.. بپ٤١
لادانا زمانى، ب تەنا خوە بابەتەکێ بەرفرەھ و پڕ ڤەڕێژە، کۆمەکا نموونەیێن زمانى و جەڤەنگى ب خۆڤە دگریت، جارنا ژى وێنەیێن جەڤەنگى بەر ب وێنەیێ سوریالیڤە دبت، بۆ نموونە د شعرا «ئاڤابوونا نێرگزەکا کویڤى» دا، وێنەیەکێ جەڤەنگى ب ڤى شێوەیێ سوریالى بەرچاڤ دبیت: «کیسەل فڕینە سەربانى/ ئاڤ ژى دبە/ پیرهەڤیا سەر گژاڤژ…». لێ ئەڤە نە جهێ ڤى بابەتییە و دبیت د ڤەکۆلینەکا دی دا سەرەدەریێ د گەل بکەین.
جەڤەنگێن سروشتیى:
کەرەستەیەکێ سەرەکیێ وێنەیێ جەڤەنگییە ل دەف مزۆرى، د هەرسێ دیوانێن شاعری دا پترترین جۆرێ جەڤەنگییە. هەروەکو ژ ناڤێ خوە دیار، ژێدەرێ وییێ سەرەکى سروشتە؛ سروشتێ هشک و سروشتێ گیاندار. ژ سروشتێ هشک ماددەیێن (رۆناهى: رۆژ و هەیڤ و چرا و فند، ئاڤ: دەریا و رووبار و کانیک و باران و تۆفان، رووەک: کولیلک و گول و هەمى جۆرێن داران، بەر: بەر و کەڤر و زنار، کانزا: ئاسن و زێر و زیڤ) وەرگرتینە و ب شێوەیێن هەمەجۆر و دەلالەتێن بارکرى ب ئیحایێن فرەڕەهەندڤە هاتینە بکارئینان، کۆمەکا وێنەیێن دوجان ب جەڤەنگێن هەمەجۆر پێ ڕاچاندینە. هەروەسا ژ سروشتێ گیاندار ژى؛ جاندارێن کەهى (پەز و هەسپ و ئاسیک و پشیک و چووچک و چڤیک… هتد)، جاندارێن کووڤى (کەو و شێر و پلنگ و گورگ و رووڤى.. هتد)، جاندارێن ئەفسانەیى (سیمەرخ، هۆما…)، جاندارێن مشەخۆڕێن نەکەهى و نەکووڤى (مشک، ئادى، کولى… هتد) هاتینە وەرگرتن و وێنە پێ هاتینە نژاندن. جەڤەنگێ سروشتى کەهیترین و بەربەڵاڤترین جەڤەنگە ل دەف کوردان، چونکو ب شێوەیەکێ رۆژانە سەرەدەریێ د گەل دکەن و مینا پێکهاتنەکێ ل سەر هاتییە کرن. جەڤەنگێن مینا چیا، نهاڵ، رۆژ، هەیڤ، ستێر، کەو، رووبار، دەریا، گول، باران، گولستان، عەور، تارستان، ئەلند، ئەڤرازى، نشیڤى، کۆتان، پەز، ئاسیک، ئەلهۆ، کوتر، بلبل…. هتد، پێدڤى ب چ تێڕامان و تێهزرینێ ناکەن، چونکو هەر ژ بهیستنێ ڕامانێن وێ یێن مەجازى و ئیحایى ل دەف تاکێ کورد خویا و ئاشکەرانە، ئەڤە ژى ژ بۆ بکارئینانەکا بەردەوام و درێژ دزڤڕیت. ئەم چ نموونەیێن جەڤەنگێ سروشتى نائینین، چونکو چ هەلبەست نینن ئەگەر جەڤەنگەکێ سروشتى تێدا نەبیت و جارنا هەلبەست ب هەمیڤە جەڤەنگەکێ سروشتییە.
جەڤەنگێ کەتوارى:
ژێدەرەکێ بەرهەستێ وەرگرتنا وێنەیانە، کو دەردۆر و پاشخانا کەتوارییا شاعرییە، ژ هەمى ژێدەرێن دى بەرچاڤترە. پەیاما شعرى پەیامەکا مرۆڤایەتیێیە و سەرەدەریێ د گەل موحاکاتا سروشتى و کەتوارێ دەردۆر دکەت، پڕانییا وێنەیان ژ سەربۆرێن جڤاکى دەردکەڤن و هەڵوەستەیێن خوەیى یێن شاعرینە ل هەمبەرى ژیارێ. ل ڤیرە شاعر جەڤەنگێن خوە ژ وەسفکرنا کەتوارى وەردگریت و دکەتە هەڵوەستەیێن رازیبوونێ یان رەتکرنێ. لێ د هەردو حالەتان دا ئازراندن و داخوازکرنا وەرگرییە کو پشکداریێ دپرۆسەیا داهێنانا وی دا بکەت:
چڤیك ب دەرزنا تەرمن
نێرگزێن چاڤ رەش د وەرهن
دانودكاكێ ئاش دهێریت، هەمی بایە
پر ژ پیاڤە دكەتینە و
جوو نا لڤن د حێبەتینە و
مرن دێوێ گوهێ قافە و
وێ ل كۆلانێ رازایە
داپیرا عەیش…
ئەڤرۆ حەفت رۆژێن رەبەقە
ل سرا گازێ راوەستایە …..
(شعرا بەفر)
ئەڤ میناکێ ل سەلال رەوشا کەتوارەکێ بەرهەست و دیتییە، شاعرى دڤێت پەرگالا خەلکى ل سەردەمەکێ دیارکرى دەستنیشان بکەت و هەلبەستێ بکەتە خۆدیکا خەم و کۆژانێن جڤاکى. بەلیکرنا پێگیرییا شاعرییە ل هەمبەرى دۆز و دەردۆرا وى، رەوشێن خوەییتیێ و بابەتیێ تەڤلیهەڤ دکەت و ئاراندنەکێ دئێختە د ناڤ دلێ وەرگری دا، کو بڕیارەکا هەڵوەستەوەرگرتنێ بدەت. ئەڤ شێوازێ وەسفکرن یان رەخنەگرتنا ل جڤاکى یان ژى ئازراندنا ژ بۆ وەرگرتنا هەڵوەستەیان، شێوازەکێ ئاراستەکرنا پەیامێن راستەوخۆیە و شاعر پێ ڤەدگەڕیێتە د ناڤ کۆمێن خەلکێ هەلچوویی دا. هەرچەندە ئەڤ جۆرێ شعرێ نەڤاڵایە ژ جەڤەنگان و وێنەیێن جوان، لێ وەرگر پتر سەرەدەریێ د گەل ناڤەرۆک و بابەتێن وێ یێن ئازراندى دکەت. ئەڤ شێوازێ راستەوخۆ ب جەڤەنگ و وێنەیێن چڕ ژ راستەوخۆییا شیعاراتان دهێتە جوداکرن.
د شعرێن خوە یێن بەڵاڤکرى و دەستخەت دا، مزۆرى مینا پڕانییا شاعرێن هەڤچەرخ، ب دو ڕێکان سەرەدەرى د گەل وێنەیێن شعرى کرییە؛ ڕێکا ئێکێ دانانا بنگەهەکێ شیاندە و کونترۆڵکەرە، کو هەمى وێنەیێن شعرى ژ ڤى بنگەهى دەردکەڤن، ل دۆر بابەتێ سەرەکیێ شعرێ دزڤڕن و ڤەدگەڕیێنەڤە هەمان بنگەهێ دەستنیشانکرى، ئەڤە ژى نیشاندەرێ ئێکگرتنا بابەتێ شعرى و پێکڤەگرێدانا هەمى وێنەیێن دەربڕاندییە. ڕێکا دوویێ نەبوونا چ بنگەهانە، کو هەموو وێنە و کاراکتەران ب نک خوەڤە ڕابکێشیت، ئەڤجا دێ کۆمەکا وێنەیێن خوەسەر ژێ دەرکەڤن، کو نە ژ چ بنگەهان دەردکەڤن و نە ل دۆر تەوەرێ بابەتەکێ ئێکگرتى دزڤڕن. ڕێکا ئێکێ بەر ب چێکرنا دەقەکێ درامیڤە دچیت، یا دوویێ ژى شعرەکا نوو ژێ پەیدا دبیت(٢٩). مزۆرى هەردوو رێکێن درامى و وێنەیى د شعرا خوە دا پەیرەو کرینە، لێ پڕانییا وان مینا درامایێنە، چونکو هەردەم داکۆکیێ ل سەر ئێکگرتنا بابەتێ هەلبەستێ و پێکڤەگرێدانا وێنەیان و تەرخانکرنا وێنەیێن پەیاپەى ژ بۆ خزمەتکرنا وێنەیێ دۆماهیێ دکەت، دووبارەکرنا وێنەیێ دۆماهیێ ژى، ڤێ داکۆکیکرنا مە ژێ خەبەردایى دپەژرینیت. خۆ ئەو هەلبەستێن وێنەیێن جودا و پیچەک ڤەدەر ژ بنگەهێ سەرەکى ژى، پارچە پارچە دکەت (هەر پارچەیەک هۆزانەکە)، لێ کۆمکرنا هەموو پارچەیان دبیتە یەک هەلبەست و وێنە یێن جوداجودا د پەیاما سەرەکى و فەزایێ گشتیێ هەلبەستێ دا دگەهنە ئێک، مینا هەلبەستێن (چەند پێناسەکێن نەبەڵاڤکرى، ئەیوب و گولبەرۆژ و ئەڤرازى، حەیرانۆک… هتد). ڤان هەردو ڕێکێن چێکرنا وێنەیان، بەرێ شاعرى دایە وێ چەندێ، کو هەردو جۆرێن جەڤەنگێن چڕ و نەچڕ ژ بۆ چێکرنا وێنەیێن خوە بکاربینیت.
چڕکرنا وێنەیان:
ساخلەتەکێ وێنەیێن جەڤەنگییە، کو کۆمەکا وێنەیێن ئویشى و پەیاپەى دکەتە د خزمەتا وێنەیەکێ دۆماهیێ دا (چوینک). «جەڤەنگێ چڕ یان لێکدایى کۆمەکا جەڤەنگانن، تەڤلیهەڤ دبن و هەڤ تەمام دکەن، شاعر هندەکێن دەستنیشانکرى ب هندەکێن دى یێن دیرۆکى یان هۆنەریڤە گرێددەت و کۆمەکا ڕامانێن دى ژێ پەیدا دبن، هەروەکو وان دەنگێن کۆمەکا ڕەهەند و دەلالەتێن ڤاڤارتى ب خوەڤە دگرن»(٣٠). لێ جەڤەنگێ نەچڕ، جەڤەنکەکێ سادەیە، کەهى و تەنکە- شەفافە (مرۆڤ خوە تێڕا دبینیت)، کو هەکو ب بەر گوهێ وەرگرى دکەڤیت، بێى هزرکرنەکا کوور تێ دگەهیت و ئێکسەر کارلێککرنێ د گەل ڤەڕێژا ڕامانا وێیا جەڤەنگى دکەت، جەڤەنگێن سروشتى یێن تاک ئەگەر ب تەنا خوە بهێنە وەرگرتن، دکەڤنە د ناڤ جەڤەنگێن شەفاف دا، چونکو یێ کەهییە ل دەف وەرگرى. مشە جاران شێوەیێ دەربڕاندن و پێکڤەگرێدانا جەڤەنگێن سادە، جەڤەنگەکێ لێکدراو و چڕ ژێ پەیدا دبیت. ئو ژ پیڤاندنا چەنداتی و چەواتییا بکارئینانا پەیڤێن جەڤەنگ؛ جەڤەنگێن (پشک و هەمى) د ناڤ هەلبەستێ دا پەیدا دبن. جەڤەنگێ پشک، ئەو جەڤەنگە یێ دبیتە ڤەڕێژا هزرەکێ، د ناڤ کۆما هزرێن دەربڕاندى، یێن یەک هەلبەست دا، «هەمى هەلبەستێ ڤەناگریت، ل جهێ چ پەیڤێن دى ناهێتە دانان و نابیتە شونگرا چ هزران، لێ ستایلەکێ هۆنەرییە، کو پەیڤەکا تاک بهایەکێ جەڤەنگى هەبیت و ب ڕێکا کارلێککرنا وێ د گەل وێ پەیڤا بۆ بوویە جەڤەنگ، کۆمەکا ڕامانێن ڤەشار ب خوەڤە دگریت و مل ب ملێ وێنەیێن دى کار دکەت، هەتاکو هەلبەست پێ کاملان ببیت»(٣١). ئەڤ پەیڤا تاک، ڕەهەندەکى ب تنێ ژ ڕەهەندێن دیتنا شاعرى ب خوەڤە دگریت، کارلێککرنێ د گەل وێنەیێن بەرى خوە و پشتى خوە دکەت و دکەڤتە د خزمەتا جەڤەنگێ هەمی دا، کو هەمى هەلبەست ل سەر دهێتە ئاڤاکرن و ئێکگرتنا هەلبەستێ پێ دهێتە پاراستن. ئەڤ هەردو جۆرێن جەڤەنگان، د پڕانییا شعرێن مزۆری دا دهێنە دیتن و هەردو میناکێن جەڤەنگێن هێلدار و گشتى ژێ پەیدا دبن؛ جەڤەنگێ هێلدار ئەو جەڤەنگە یێ ببیتە توخمێ سەرەکى و هەڤبەندەیێ هەمى هەلبەستێن دیوانەکێ، مینا جەڤەنگێن سروشتى و دیرۆکى- رەوشەنبیرى، کو کونترۆڵکەرێ دیوانا (ژ ئەڤینا چرایێن کەڤن)ە، جەڤەنگێ کەلتۆرى- فولکلۆرى کونترۆڵکەرێ دیوانا (ل خەلکى تەحلێ ل من شرینێ)یە، جەڤەنگێن دیرۆکى و کەتوارى کونترۆڵکەرێ دیوانا (ئەڤ رویبارە چما نانڤیت)ە. جەڤەنگێ گشتى ژى، ئەوە یێن کۆبەرهەمێ شاعرى هەمیێ ب خوەڤە دگریت و دبیتە سیمایێ شعرێن شاعرەکى(٣٢). جەڤەنگێ سروشتى، هەڤپشکێ کۆمکەرە د هەمى بەرهەمێ شاعری دا و سیمایێ سەرەکیێ کۆبەرهەمێ شاعرى وەڵاتە، تەنانەت شعرێن ئەڤینداریێ ژى ب کراسەکێ وەڵاتینیێ هاتینە خەملاندن، چونکو ل دەف مزۆرى، تنێ وەڵاتەکێ خوەسەر و ئازاد دبیتە ژێدەرێ هەمى کریار و خۆشى یێن ژیانێ. ئەم دشێین بێژین سنسلا جەڤەگیى د شعرێن مزۆری دا، ژ جەڤەنگێ پشکیى دەستپێدکەت (وێنە د هەلبەستەکێدا)، بەر ب جەڤەنگێ هەمیڤە دچیت (هەلبەستەکا دیارکرى)، دبیتە جەڤەنگەکێ هێلدار (جەڤەنگێن دیوانەکێ)، پاشى دبیتە جەڤەنگێ گشتى (کۆبەرهەم).
هەمەجۆرییا ریتم و مەزیقێ:
بکارئینانا مەزیقەیەکا هەمەجۆرە د ناڤ کەلواشێ یەک هەلبەست دا. د پێڤاژۆیا نژاندنا ڤان هەمى وێنەیێن جەڤەنگی دا، مەزیقە و ریتما نافخۆیى و دەرڤەییا شعرێ ژى پێ هەمەجۆر دبیت، هەر وێنەیەک ب ریتمەکا جودا ژ وێنەیەکێ دییێ هەمان هەلبەست دهێتە ستراندن، کو ساخلەتەکێ دییێ وێنەیێ جەڤەنگییە. ژ بلى ڤان دەھ ساخلەتێن وێنەیێ جەڤەنگى، کو مە د شعرا مزۆری دا دیتین، دبیت هندەک ساخلەتێن دى یێن وەکو تێکهەلکرنا یەکەیێن مەجازى یێن هەستەوەرى و مینەڤى د ناڤ وێنەی دا، دویفچوونا گیانێ شاعرى د ناڤ وێنەیان دا و پێشبینى یێن وەرگرى د شرۆڤەکرنەکا هەر وێنەیەکی دا…هتد. لێ مە ل ڕاددەیێ ڤان ساخلەتان ڕاوەستاند، کو مە ژ وێنەیێ هۆنەرى و جۆرێن جەڤەنگى بشافتینە. هیڤیدارم شیا بم سیناهییەکێ بەردەمە سەر کوژییەکێ هۆزانێن مزۆرى.
ژێدەر و پەراوێز:
٢٥- عبدالرحمن مزۆرى. پێلاڤ، شعر. دەستخەت.
٢٦- عبدالرحمن مزۆرى. ئاڤابوونا نێرگزەکا کویڤى؛ سەبارا ئاڤابوونا رۆژا هۆزانڤان شێخ تاهایێ مایى، شعر. دەستخەت.
٢٧- رجاء عید. لفة الشعر: قراءة فی الشعر العربی المعاصر. منشورات دار المعارف، ص٣٠١.
٢٨- عبدالرحمن مزۆرى. بەفر، شعر. دەستخەت، ل ئێکەتییا نڤیسەرێن کوردێن دهۆکێ هاتییە خواندن، ١٩٩٥.
٢٩- نعیم الیافی. تطور الصورة الفنیة في الشعر العربي الحدیث. ط١، دار صفحات للدراسات والنشر، دمشق، ٢٠٠٨. ص ٢١٩.
٣٠- ناصر لوحیشی. الرمز فی الشعر العربی. ط١، إربد، عالم الکتب الحدیث، ٢٠١١؛ ص ١٥١.
٣١- عدنان حسین قاسم. التصویر الشعرى. ط١، المنشأة الشعبیة للنشر والتوزیع والاعلان، لیبیا، ١٩٨٠؛ ص١٤٨.
٣٢- على فتح الله احمد محمد. تطور انماط المز فی الشعر العربی. مجلە الدراسات العربیة جامعة المنیا، المجلد (٣٩)، العدد (٦)، ٢٠١٩؛ ص٢٨٨٥- ٢٩١٠.
