گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
عەباس خه‌زالی
پوخته
هه‌لبه‌ست و داستان به‌شه‌كه ژ ئەدهبیاتا هه‌ر ملله‌ته‌كی، كو نڤیسكارێن وی ب زمانه‌كێ نازك، خۆش و به‌رفره‌هـ دنڤیسن و دگەهیننه نفشێن پاشه‌رۆژێ. فرده‌وسی ئێك ژ وان هه‌لبه‌ستڤانانە، كو چیرۆكێن جه‌نگاوه‌ری یێن ئیرانی ب هه‌لبه‌ستێ ڤه‌هاندینه و ژ نوى نڤیسییه‌ڤه و رابه‌رێ نفشێن پشتی خۆ كرییه، له‌ورا نوكه ژی كارتێكرنا زمانێ وی ل سه‌ر هزرا ئاڤاكرنا نه‌ته‌وه‌یی، وه‌كو رۆژێ دیار دبیت. هه‌روه‌سا ئەحمەدێ خانی د ناڤ ملله‌تێ كورد دا زمان و ئەدهبیاتا كوردی پێشئێخست و ب ڤی ئاوایی پیڤانا نه‌ته‌وه‌خوازییێ بەرفره‌هتر لێكر و به‌حسا گرنگییا هه‌بوونا ده‌وله‌تا كوردی كرییه.
د ڤی واری دا خانی و فرده‌وسی ژ ئالییێ فۆرم، ناڤه‌رۆك، ئاماژه‌یێن هه‌لبه‌ستێ و ئارمانجێن نه‌ته‌وه‌یی ڤه؛ گه‌له‌ك وه‌كهه‌ڤن. ئەڤ وه‌كهه‌ڤی بوویه سه‌ده‌ما هه‌ڤبه‌ركرنا مه‌م و زینا خانی ب شاهنامه‌یا فرده‌وسی. د ڤێ هه‌ڤبه‌ركرنێ دا پێشچاڤ دبیت، كو مه‌م و زینا خانی د بن كارتێكرنا پێدڤییێن جڤاكا كوردی دا هاتییه ئافراندن و خانی ژی وه‌كه فرده‌وسی، ژ بلی كو د بن كارتێكرنا شه‌رت و مه‌رجێن سیاسی و جڤاكی یێن ره‌خ و رویێن خۆ دا مایه، كارتێكرن ژی ل وى كرییه. ئەڤ كارتێكرنێن هه‌نێ د به‌رهه‌مێن خانی دا، گه‌له‌ك دمه‌زنن؛ ئەم دشێین ب رێكا مه‌م و زینێ ڤه‌كولینێ ل ره‌وشه‌نبیرییا سیاسی، دیرۆکی، جڤاكی یا كوردی بكه‌ین. د ڤێ گۆتارێ دا، ژ بلی خالێن هه‌ڤپشكێن شاهنه‌مه و مه‌م و زینێ، ئاماژه دایه جوداهییێن د ناڤبه‌را هه‌ژمه‌تا شیرێ فرده‌وسی ل گه‌ل ئه‌ده‌بیاتا ئاشتیخواز و ئەڤینداری یێن ئەحمەدێ خانی.
په‌یڤێن سه‌ره‌كى
مه‌م و زینا خانی، شاهنامه‌یا فرده‌وسی، نه‌ته‌وه‌خوازی، زمان، كه‌لتوور.
پێشگۆتن
ناسنامه‌یا هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌كێ ب زمان و ره‌وشه‌نبیرییا ویڤه گرێدایه، كو كارتێكرنه‌ك مه‌زن ل سه‌ر گرێدانا كه‌س و جڤاكێ ب هه‌ستا نه‌ته‌وه‌یی یا هه‌ڤپشك هه‌یه. ل رۆژهه‌لاتا ناڤین ژی وه‌ك هه‌ر جهه‌كێ دی یێ جیهانێ، كورد و فارس ژی وه‌ك ملله‌تێن عەرهب و تورك، بۆنا پرسا خۆناسینێ، مفا ژ زمان، ئەده‌بیات و ره‌وشه‌نبیرییا خۆ وه‌رگرتییه و هه‌ستێن نه‌ته‌وه‌ییا خۆ ل سه‌ر وێ ئاڤاكرنه. شاهنامه‌یا فرده‌وسی ئێك ژ وان شاكارا یه، كو كارتێكرنه‌كه گرنگ ل پاراستن و مانا زمانێ فارسی و به‌رهه‌مئینانا هه‌ستا نه‌ته‌وه‌په‌ر‌ستییا فارسی كرییه. مه‌م و زینا خانی ژی وه‌ك شاهنامه‌یا فرده‌وسی، یه‌ك ژ وان به‌رهه‌مێن نه‌وازه‌یه، كو شیایه ژ بلی بلند ڕاگرتنا زمان و ئەدهبیاتا كوردی ب رێیا ره‌وشه‌نبیریێ ڤه خزمه‌تا بزاڤا نه‌ته‌وه‌یی یا كوردی بكه‌ت و هه‌ستا نیشتمانپه‌روه‌ریێ د تاكێ كورد دا گه‌ش بكه‌ت.
گۆتارێ دڤێت ب ڤه‌كۆلینا زمان و ناڤه‌رۆكا مه‌م و زینا خانی و هه‌ڤبه‌ركرنا وێ ل گه‌ل شاهنامه‌یا فرده‌وسی، هه‌ول دده‌ت، به‌رسڤا ڤێ پرسیارێ بده‌ت، كو خالێن هه‌ڤپشك و جودا یێن ڤان هه‌ر دو نڤیسینان چ نه؟ به‌رسڤ ئەوە، كو ئەڤ هه‌ر دو ده‌قه د فۆرمێ هه‌لبه‌ستێ و ئارمانجێ دا گه‌له‌ك وه‌كهه‌ڤن، به‌لێ ل گۆری ژینگه‌ها ره‌وشه‌نبیرى ژی ژ هه‌ڤجودا نه. ژ بۆ ڕاڤه‌كرنا به‌رسڤێ، ڤێ گۆتارێ هه‌ول دایه، هێزا زمانێ كوردی، ره‌سه‌نییا نه‌ته‌وه‌یا كورد و ده‌وله‌مه‌ندییا ئەدهبیاتا كوردی نیشان بده‌ت و بالێ بكشینه سه‌ر ئالیێ مرۆڤ حه‌زی و ئاشتیخوازییا هزرا خانی بۆنا گەهشتن ب مافێ نه‌ته‌وه‌یا خۆ. هه‌روسا ب هه‌ڤبه‌ركرنا خانی و فرده‌وسی، خواندنا بەرفرهە یا مه‌م و زینا خانی ژی وه‌كه پێدڤیه‌كه سه‌رده‌میانه بجهـ دئینیت.
ئارمانجا ڤێ گۆتارێ ژی ئەوە، كو ل هه‌ڤسه‌نگیێن مه‌م و زینێ و شاهنامێ بكۆلیت، كا چاره‌نووسا ڤان هه‌ر دو نه‌ته‌وه‌یان چه‌وا ب ڤان هه‌ر دو نڤیسان ڤه گرێدایی یه و ڤان نه‌ته‌وه‌یان چه‌وا مفا ژ ڤان هه‌ر دو چاڤكانییان خۆ وه‌رگرتییه و كارتێكرنا هه‌ر ئێك ژ ڤان هه‌ر دو هه‌لبه‌ستڤانان ل سه‌ر چاره‌نڤیسا گه‌لێ خۆ چ بوو و بۆچى یا وه‌سا بوو؟ د ڤێره دا هه‌ر دو نڤیسانێن مه‌م و زینا خانی و شاهنامه‌یا فرده‌وسی ژ لایێ چه‌ند تێگه‌هـ و چه‌مكێن سیاسی، زمانی، ئەده‌بی، ره‌وشه‌نبیرى، جڤاكی و دیرۆکی ڤه دهێنه هه‌ڤبه‌ركرن و شرۆڤه‌كرن. ب راستی ژی ئارمانجا سیاسی یا ل پشت نڤیساندنان ڤان هه‌ر دو نڤیسان مژاره‌كە، كو مرۆڤ دشێت مه‌م و زینا خانی و شاهنامێ بده به‌رئێك. هه‌روه‌سا ژ بۆ زه‌لالكرن و نێزیكبوونا زێده‌تر ل ئارمانجا سه‌ره‌كى یا گۆتارێ، هه‌ول هاتییه دان، كو ب كورتی بەحسا جوداهیێن د ناڤبه‌را ده‌قێ مه‌م و زینا خانی و پشكه‌ك ژ شاهنامێ دا بهێته كرن. هێژایی گۆتنێ یه، كو ئەڤ هه‌ڤبه‌ركرنه، كو د ڤێ گۆتارێ ده دهێته‌كرن، د هزرا ئەحمەدێ خانی ب خۆ دا ژی دهێته دیتن. وه‌ك میناك، خانی له‌هه‌نگێن كورد وه‌ك رۆسته‌مێ شاهنامێ ل قه‌له‌م دده‌ت و دبێژیت:
هه‌ر میره‌كی وان ب به‌زلێ حاته‌م
هه‌ر مێره‌كی وان ب ره‌زمێ رۆسته‌م
گرنگیا هزرا خانی و فرده‌وسی د ڤێ سه‌رده‌مى دا
ئەحمه‌‌دێ خانی د سالا 1651ز. دا ل جۆله‌مێرگێ ژ دایك بوویه و ده‌ما چیرۆكا مه‌م و زینێ نڤیسی، ژییێ وى 44 ساڵ بوون. فرده‌وسیێ هه‌لبه‌ستڤانێ هه‌ژمه‌ت بێژێ ئیرانی، د سالا 940ز. دا ژ دایك بوویه و د حه‌فتێ ساڵییا خۆ دا شاهنامه‌یا خۆ ته‌مامكرییه. ئەم دشێین بێژین، كو ئه‌گه‌رێ نڤیساندنا ڤێ گۆتارێ وه‌كهه‌ڤییا خانی و فرده‌وسی ژ ئالیێ ئارمانجێیه، كو ڤان هه‌ر دو هه‌لبه‌ستڤانان د ئێك قووناخا ژی دا ده‌ست ب نڤیسینێ كرییه، هه‌روه‌سا بۆ گەهشتن ب ئارمانجێن خۆ، مفا ژ ڤێ ئاموورێ ڤه‌گرتنه، كو زمان و ئه‌ده‌به.
ئانكو ڤان هه‌ردو هه‌لبه‌ستڤانان ب رێكا زمان و ئەده‌بیاتێ، هه‌ول داینه بۆ وه‌لات و نه‌ته‌وه‌یا وان سه‌ربه‌ست بن. دبیت كو خوانده‌ڤان پرسیار بكه‌ت؛ گه‌لۆ رامانا فرده‌وسی و خانی بۆ ڤێ سه‌رده‌مێ گرینگه؟ ل گۆر هنده‌ك دیتنان ئێدی زمان و رامانه‌ك ژ یا وان پێشكه‌تیتر هه‌یه و خواندن و شرۆڤه‌كرنا رامانێن وان د شه‌رت و مه‌رجێن هه‌یی دا، تو مفایێ ناده‌یه تێگه‌هشتنێ. به‌لێ به‌رو‌ڤاژی ڤێ، د ڤێ بێته گۆتن، ژ به‌ر ناڤه‌رۆك و كه‌ره‌سته‌یان، خانی ژ بۆ گهیشتن ب ئارمانجا خۆ ب كار ئانییه و هه‌روها ژ به‌ر كو كورد هه‌تا نها ژی ژ بۆ ئارمانجێن، كو خانی بەحس دكه، شه‌ر دكن، ئەڤە مژاره‌كه هه‌ڤده‌م و یا نهەیه و مرۆڤ دكاره ب هه‌ڤبه‌ركرنا د گه‌ل هه‌لبه‌ستڤانه‌كی نه‌ته‌وه‌په‌روه‌ر یێ وه‌كه فرده‌وسی، ژ بلی تێگهیشتنا ل دیرۆكا سیاسه‌ت و ئەده‌بیاتێ، دكاره ره‌وشا نها ژی شرۆڤه بكه و ژ بۆ ده‌ستڤەئانینا داخوازێن كه‌ڤنارێن كوردان بكار بینیت. ئانكو ژ نوو ڤه خواندنا هه‌لبه‌ستێن خانی و بالدار بوون ل بیر، نیاز و رامانێن وی، ده‌رفه‌تێ ددا، كو ره‌وشا نها باشتر وه‌ره فامكرن و ل گۆری وان پلانه‌كا گونجای بۆ پاشه‌رۆژێ وه‌ره چێكرن.
ب راستی ژی رامانێن خانی هێژایی رۆنیكرنا سه‌ده‌مێن ئێش و ئازارێن ئه‌ڤرۆ یێن كوردان و زه‌لالكرنا نه‌رینێن وان یێن پاشه‌رۆژێ یه. ژ به‌ر كو خانی به‌شه‌كه ژ بزاڤه‌كا هزری و رێیه‌كه دیرۆكی یه، كو كورد هه‌تا نوكه ژی د وێ رێكێدانه و بۆ وێ دخه‌به‌تن. ژ به‌ر ڤێ یه‌كێ خواندنا خانی و هه‌ڤبه‌ركرنا وی ب فرده‌وسی را كاره‌كی پێدڤییه، د ڤێ زێده‌تر به‌رێخۆ بده‌ینێ. ل گۆری پێشكه‌تنێن ئه‌ڤرۆ یێن جیهانێ، دڤێت ئەم ب ناڤه‌رۆكا چیرۆكا مه‌م و زینێ، كۆكا چاندی و سیاسی یا كورد و مافخوازییا گه‌لێ كورد ب ئاوایه‌كی ئاشتیانه و مرۆڤی، نیشا جیهانێ بده‌ن.
ژینگه‌ها سیاسی و جڤاكی یا خانی و فرده‌وسی
د وارێ سیاسی و جڤاكی دا، ده‌ستپێكا ژیانا فرده‌وسی، هه‌ڤده‌م بوو ب ده‌ستهلاتدارییا سامانییان ل ئیرانێ. ئیرانییان پشتی ئێرشا عە‌ره‌بان بۆ سه‌ر ئیرانێ و موسلمانكرنا خه‌لكێ وی وه‌ڵاتی، هه‌ول داینه، كو ناسنامه‌یا ئیرانێ و سه‌رخۆبوونا نه‌ته‌وی یا خۆ ژ نوو ڤه ئاڤا بكن. ژ بۆ ڤێ ژی پشتگری دانه زمانێ فارسی. فرده‌وسی د ره‌وشه‌ك وه‌سا دا، كو ب چاندا زمانێ ده‌ری یا خۆراسانێ مه‌زن بوویه و حه‌زكرنا وی یا ژ وه‌ڵات و نه‌ته‌وه‌یا خۆ، بوویه هێڤێنێ دارشتنا شاهنامه‌یێ. خانی ژی ئێك ژ وان هه‌لبه‌ستڤانێن ناسنامه‌خواز و وه‌ڵاتپارێزە، كو د سه‌رده‌ما میرێن جزیر و بۆتانێ دا ژیایه. ده‌ما كو سولتان موحەممه‌دێ چارێ سولتانێ ئیمپراتۆریا عوسمانی بوو و خه‌لیفێ جیهانا ئیسلامێ بوو و د ده‌ما ده‌ستهه‌لاتدارییا وی دا، عیراقا ئه‌ڤرۆ كه‌ته بن ده‌ستهلاتا عوسمانیان. د وێ ده‌مێ دا میرگه‌ها جزیر و بۆتانێ خودانێ ده‌ستهلاتداریه‌كا خورت بوو و وه‌كه ده‌ستهلاته‌ك كۆنفده‌رال، هێزه‌كه كۆنفده‌رال هه‌رێم ب رێ ڤه دبر، خودانێ ده‌ستهلاته‌ك ئیداری، سیاسی و له‌شكه‌ری بوو و هه‌ول دا میرنشینێن كوردان ل دۆرا ڤێ هێزێ كۆم بكه‌ت. ئەڤ راستیا دیرۆكی د ڤان هه‌ر دو به‌یتێن خانی دا وه‌سا هاتییه گۆتن:
ته‌ختێ وی جزیر و به‌ختێ مه‌سعوود
تالع قه‌وی و مه‌قامێ مه‌حموود
رۆم و عەرهب و عە‌جه‌م د فه‌رمان
مه‌شهوور ب ناڤێ میرێ بۆهتان
هه‌ژی گۆتنێ یه، كو ب سایا ڤێ هێزێ، رێڤه‌به‌ری و میرنشینێ بوو، كو زمان و وێژه‌یا كوردی پێشكه‌ت و ژبلی خانی كه‌سێن وه‌ك مه‌لایێ جزیری و فه‌قیێ ته‌یران ژی به‌ری خانی ڤێراگەهشتنه. هه‌ر ئەڤە ژی بوویه سه‌به‌ب، كو خانی ل جزیرێ و بۆتانێ بژیت و وه‌ك فرده‌وسی، حه‌زكرنا خۆ یا وه‌ڵاتێ خۆ د هه‌لبه‌ستێن خۆ دا نیشان بده و هزرا یه‌كبوونا هێزێن كوردى، پادیشاهی و حكوومه‌ته‌كه سه‌ربخۆ و ب هێزا كوردی بكه‌ت.
هه‌ر چه‌ند میناكێن هه‌لبه‌ستڤانێن خودانێ هه‌لبه‌ستێن وه‌ڵاتپارێزی دكێمن و هه‌لبه‌ستا وه‌ڵاتپارێزی ژ لایێ كه‌سێن وه‌ك مه‌لایێ جزیری و فه‌قیێ ته‌یران كێمتر دهێنه دیتن، لێ ئەڤ وێ چه‌ندێ ناگه‌هینیت، كو وان هه‌لبه‌ستڤانان ل هه‌مبه‌ر وه‌ڵاتى و زمان و ره‌وشه‌نبیریا خۆ دخه‌مسار بووینه. نڤیسین ب زمانێ كوردی و خزمه‌تكرنا زمانێ كوردی و ده‌وله‌مه‌ندكرنا په‌رتووكخانه‌یا كوردی یه، به‌رهه‌ما نڤیسین و خه‌باتا وان زانایان بوویه، كو د ده‌مێ خۆ دا خزمه‌ته‌كا مه‌زن ب ئه‌ده‌بیاتا گه‌لێ خۆ كرینه. خانی ب خۆ ژی ل سه‌ر نرخ و بالدارییا خۆ یا ل سه‌ر وان دبێژیت:
بیناڤه روحـــا مه‌لـــێ جزیری
پێ هه‌ی بكرا عە‌لیێ حه‌ریری
كه‌یفه‌ك وه بدا فه‌قیهێ ته‌یران
هه‌تتا ب ئەبه‌د بمایه حه‌یران
لێ تشتێ خانی ژ وان جودا دكه‌ت، جۆرێ ژێیاتییا وی بۆ زمانێ كوردی، سازییێن نه‌ته‌وی و خه‌ونا سه‌رخۆبوونا كوردانه، كو ده‌رفه‌ت دایه خانی وه‌ك هه‌لبه‌ستڤانه‌كی خودان رێباز بێته ل قه‌له‌مدان. ئەڤ مژارا بوویه سه‌ده‌م، خانی و فرده‌وسی بێنه هه‌ڤبه‌ركرن، ئەوە چه‌وا مه‌لایێ جزیری ل گه‌ل حافز هاتییه هه‌ڤبه‌ركرن. لێ هزرا هه‌ڤپشكا خانی و فرده‌وسی د روی برویبوونا سیاسه‌تێ دا وێ چه‌ندێ ناگه‌هینیت، كو چاره‌نڤیسا نه‌ته‌وه‌یێن هه‌ر دو هه‌لبه‌ستڤانان وه‌كى ئێكە. ل ڤێره ئەڤ پرسیاره ده‌ردكه‌ڤیت، كو بۆچى هێشتا قه‌ده‌را ملله‌تێ خانی ژ یا ملله‌تێ فرده‌وسی جودا یه؟ یان فرده‌وسی پشتی سێ ده‌هسالان دگهیته ئارمانجا خۆ، خه‌ونێن خانی وه‌ك یێن فرده‌وسی پێك ناهێن. ئانكو نه د ناڤا سیهـ سالان ده، به‌لێ ب زێده‌تری سێسه‌د سالان، ملله‌تێ خانی نه‌شیاینه وه‌ك ملله‌تێن دى بگه‌هنه داخوازییێن خۆ و ئارمانجا خۆ ب رێكا زمان، دیرۆك، ئاخ و جوگرافیا ب ده‌ستخۆ ڤه بینیت و بشێت ده‌ستهه‌لاته‌ك سه‌ربخۆ بۆ خۆ پێك بینیت. د به‌رسڤا پرسیارا ژووری دا، خانی نه‌ته‌بابوون و هه‌ڤنه‌گرتنێ ئه‌گه‌رێ ڤێ بێمرادیێ دزانیت و دبێژیت:
له‌و پێكڤه هه‌میشه بێ تفاقن
دایـم ب تـه‌مه‌ڕود و شـیقاقن
د هه‌مان مژارێ دا، فرده‌وسی د ده‌رباره‌ى ئێكه‌تى و هه‌ڤگرتنێ دا ب زمانێ شیره‌تی دبێژیت:
کە گر دو برادر نهد پشت پشت
تـن کوە را بــاد مانـد بە مـشت(1)
ل گه‌ل وێ ئێكێ ژی، دڤێت بێژین هه‌ر چه‌ند كورد نه‌گه‌هشتنه خه‌ونێن خۆ یێن كه‌ڤنار، لێ ب سایا كه‌دا مرۆڤێن زانا یێن وه‌ك خانی و دلسۆزێن د وارێن دى یێن خه‌باتێ دا، سه‌ره‌ڕاى هه‌مى گڤاشتنێن ل سه‌ر كوردان، هه‌ر نه‌كه‌ڤتنه و به‌ره‌ڤاژی گه‌له‌ك نه‌ته‌وه‌یێن ل هه‌رێمێ بۆهژین، گه‌لێ كورد و ل سه‌ر پییان مایه. وه‌كه هاته گۆتن خانی ئێك ژ وان كه‌سانە، كو رێ ل به‌ر تونه‌كرنا كوردان گرت. هه‌لبه‌ستێن خانی نیشان دده‌ن، كو ئەو یه‌ك ژ هه‌لبه‌ستڤانێن كێم وێنه‌یە، ته‌ڤی كو د بن كارتێكرنا شه‌رت و مه‌رجێن سیاسی و جڤاكی یێن سه‌رده‌ما خۆ دا مایه، ب هه‌مان ئاوایی كارتێكرن ل ره‌خ و دورا سیاسی و جڤاكی یا ده‌ما خۆ كرییه. وه‌ك میناك، خانی ژی مینا فرده‌وسی هه‌لبه‌ستڤانه‌كی نه‌ته‌وه‌یی بوو، كو ب زمان، عورف و چاندا ملله‌تێ خۆ سه‌ربلند بوو، ئەو مژارێن ئیناین بیرا گه‌لێ خۆ و د وێ باوه‌ریێ دا بوو، كو ئەڤ تایبه‌تمه‌ندیێن هه‌ڤپشك یێن نه‌ته‌وه – ئاڤاكرنێ دڤێت ببنه بنگه‌ها ده‌ستهه‌لاته‌ك سیاسی و سه‌ربخۆ بۆ كوردان. ئە‌ڤی ب ئەشكه‌را‌یی ژ كوردان را داخوازا پادیشاهی، تاج و ته‌خته‌ك بۆ كوردان دكر و ل سه‌ر ئاڤاكرنا ده‌وله‌ته‌كه نه‌ته‌وه‌یی یا كوردان د فكری و ب دلخوازی دبێژیت:
گه‌ر دێ هه‌بـــوا مه پادشاهه‌ك
لایـــق بدیا خۆدی كولاهــــه‌ك
ته‌عین ببوا ژ بۆ وی ته‌ختـــه‌ك
زاهر ڤه‌دبوو ژ بۆ مه به‌خته‌ك
ئارمانجا خانی د ڤان هه‌ر دو رێزێن هه‌لبه‌ستێ دا ژ ”مه“، ئەو كه‌سن، كو خۆدی جوگرافى، دیرۆك و كه‌لتووره‌كێ هه‌ڤپشكن. ئە‌ڤه هه‌مى ده‌ربڕینێ ل هه‌بوونا ملله‌ته‌كی ب ناڤێ كورد د سه‌رده‌ما خانی دا دكه‌ن. لڤێره پرسسیاره‌كا جه‌وهه‌رى دروست دبیت. ئەو ژی ئەڤەیە كو گه‌لۆ ئەڤ “مه” یه، ئەگه‌ر تو بیر ل ملله‌ته‌كی ب ناڤێ كورد دكه‌ى، بۆچى وان ژی وه‌ك ده‌وله‌تێن سامانییان و غەزنه‌وییان، كو د سه‌رده‌ما فرده‌وسی دا بوونه ده‌ستهلاتدارێن سه‌ربخۆ، نه‌شیاینه بۆ خۆ ده‌وله‌ته‌كێ ئاڤا بكن و ببنه خودانێ رێخستنا سیاسییا خۆ؟ ملله‌ته‌كی كو وه‌ك خانی دبێژیت، خودانێ ئاخ، هێزا له‌شكه‌ری و جامێرێن وێره‌ك بوو:
جوامێری و هممه‌ت و سه‌خاوه‌ت
مێرینی و غیره‌ت و جه‌لاده‌ت
ئه‌و خه‌تمه ژ بۆ قه‌بیلێ ئەكراد
وان دانه ب شیر و هیممه‌تێ داد
د ده‌ستپێكا هه‌ڤبه‌ركرنا هه‌لبه‌ستا خانی و ل گه‌ل فرده‌وسی ئەڤە دیار دبیت، كو وێره‌كی و مێرخاسی و له‌هه‌نگێن كوردان، گه‌ر ژ یێن ملله‌تێن دى زێده‌تر نابیت، كێمتر ژی نه بوویه. یانی ملله‌تێن دى ژی ل سه‌ر ئەردى ب كێماسى كوردان خودانێ هێزێن له‌هه‌نگ و شه‌ركه‌ر هه‌بوون. هه‌تا دهێنه گۆتن، كو له‌هه‌نگێن شاهنامه‌یا فرده‌وسی مرۆڤێن ئەفسانه‌یی نه و فرده‌وسی له‌هه‌نگه‌كی خه‌یالی یێ مینا رۆسته‌م ژ توونه‌بوونێ ده‌رخستییه و شاندییه شه‌رێ دێوێ سپی و ل حه‌فت خانێن رۆسته‌م ده‌رباس بوویه. فرده‌وسی ب خۆ ل سه‌ر ڤێ ئێكێ دبێژیت:
کە رستم یلی بود در سیستان
منش کردەام رستم داستان(2)
پێدڤییه بێژین، ئەڤ ب واته‌یا ئینكاركرنا مێرخاسییا قه‌هره‌مانێن نه‌ته‌وێن دى نینه، به‌لێ مه‌سه‌له ئەوە، كو ئەگه‌ر وان له‌شكه‌رێن مێرخاس، خۆ گۆریكه‌ر و شه‌ڕكه‌ر هه‌بوون، كورد ژی ملله‌ته‌كێ مێرخاس و شه‌ڕكه‌ر و خودان جامێر و ژێهاتی بوویه، لێ هه‌بوونا ڤێ هێزا مێرخاس، نه‌بوو ئه‌گه‌ر، كو ملله‌تێ كورد ب هاریكارییا وان بگه‌هنه مافێن خۆ یێن نه‌ته‌وی. ل گۆر ڤێ راستییێ، د هه‌ڤبه‌ركرنا چاره‌نڤیسا نه‌ته‌وه‌یا خانی ب نه‌ته‌وه‌یا فرده‌وسی ڕا، بالكێشیه‌ك دروست دبیت. ئەو ژی ئەڤەیه، كو بۆچى فرده‌وسی شیا ب كه‌توارییا سه‌رده‌ما خۆ و ب رێكا شاهنامه‌یێ روومه‌تا نه‌ته‌وه‌یا خۆ ڤه‌گه‌رینه و رامانه‌ك وه‌ڵاتپارێز و سه‌ربخوەخوازی ده‌ربێخیت و ده‌وله‌ته‌ك سه‌ربخۆ ئاڤا بكه، به‌لێ كورد سه‌ره‌ڕاى، كو خودان دیرۆكه‌كا پڕى وێره‌كی و جامێرییه و هه‌لبه‌ستڤانێن مینا خانی هه‌بووینه، لێ نه‌كارینه ژ خۆ ڕا ده‌وله‌ته‌كه نه‌ته‌وی و وه‌ڵاته‌كێ بۆ خۆ ئاڤا بكه‌ت؟ خانی ب هه‌یرینڤه د وێ بارێدا دبێژیت:
ئه‌ز مامه د حیكمه‌تا خودێ دا
كورمانج د ده‌وله‌تا دنێ دا
ئایا ب چ وه‌جهى مانه مه‌حرووم
بیلجومله ژ بۆ چ بوونه مه‌حكووم
د هه‌مان ده‌م دا خانی، د چیرۆكا مه‌م و زینێ دا، ب خۆ به‌رسڤا خۆ دده‌ت و نه‌ته‌باییبوونا ناڤخۆیی دكه‌ته هۆكارێ ڤێ بێمرادیێ و دبێژیت:
نابینی كو پێكڤه جومله ضدن
حكمه‌ت چیه؟ بۆچی پێكڤه نه‌ددن؟
له‌ورا كو نه‌بت ئەگه‌ر ته‌خالوف
ته‌مییز مه‌حاله هه‌م ته‌عاروف
ب راستی ژی خانی نابێژیت، قه‌لسی ناهێله، كو ئەو بگهیژە ئارمانجا خۆ و د په‌سنا هێزێن كورد دا هۆسا دبێژیت:
بفكر ژ عەرهب هه‌تا ڤه گورجان
كورمانجییه بوویی شوبهی بورجان
ئه‌ڤ رۆم و عە‌جه‌م ب وان حسارن
كورمانج هه‌می ل چار كنارن
هه‌ر دو ته‌ره‌فان قه‌بیلێ كورمانج
بۆ تیرێ قه‌زا كرینه ئامانج
ئه‌نجامێن نه‌ته‌وه‌په‌روه‌ریێ د هزرا خانی
و فرده‌وسی دا
د هه‌ڵسه‌نگاندن و هه‌ڤبه‌ركرنا شه‌عرا خانی و یا فرده‌وسی دها دیار دبیت، كو هه‌لبه‌ستا خانی ژی وه‌ك هه‌لبه‌ستا فرده‌وسی نه‌ته‌وی و وه‌ڵاتپارێزی یه. ئانكو د وارێ هه‌ڤبه‌ركرنا ڤان هه‌ر دو هه‌لبه‌ستڤانان دا، مرۆڤ دشێت بێژیت؛ كو چاوا ئیرانی فرده‌وسی وه‌ك هه‌لبه‌ستڤانه‌كی نه‌ته‌وی دنیاسن، كورد ژی خانی وه‌ك سه‌رۆكێ هه‌لبه‌ستڤانێن نه‌ته‌وی دهه‌ژمێرن و وی وه‌ك بابێ نه‌ته‌وه‌په‌روه‌رییا كوردی دناسن. به‌لێ دڤێ ناڤلێكرنێ دا نابه ئەڤە بێ ژ بیر كرن، كو نه‌ته‌وپه‌روه‌ری رامانه‌كه نوو یه و هن تایبه‌تمه‌ندییه، كو ره‌نگه خانی و فرده‌وسی خودانێ هنده‌ك ژ وان پیڤانان بن، كو نه‌ته‌وه‌په‌روه‌ری ب وان دهێته نیاسین. فرده‌وسی هه‌لبه‌ستڤانێ ناڤدارێ ئیرانی، پشتی ئێریشا عە‌ره‌بان بۆ سه‌ر ڤی وه‌لاتی و پشتی زێده‌تر ژ دوسه‌د سالان بێده‌نگیێ، دچیته هه‌وارا زمان، دیرۆك و چاندا وی وه‌لاتی و بۆنا راوه‌ستان ل هه‌مبه‌ری ئێریشا بەرفره‌هە یا ئە‌ره‌بان، شاهنامێ دادرێژه و تێ ده بەحسا نه‌ته‌وه، شاه، ئەردنیگاری، زمان و سه‌ربلندییا دیرۆكی یا نه‌ته‌وه‌یا خۆ دكه‌ت و وەسا شه‌هنازیێ ب وه‌ڵات و نه‌ته‌وه‌یا خۆ دكه‌ت(3):
چو ایران نباشد تن من مباد
بدین بوم و بر زندە یک تن مباد
اگر سر بە سر تن بە کشتن دهیم
از آن بە کە کشور بە دشمن دهیم(4)
مژاره‌كه كو خانی ژی ب ئاشكرایى و ب باوه‌ری ل سه‌ر دڕاوه‌ستیت و دبێژیت:
حاسل ببوا ژ بۆ وی تاجه‌ك
ئەڵبه‌تته دبوو مه ژی ره‌واجه‌ك
خه‌مخواری دكر ل مه یه‌تیمان
تینانه ده‌رێ ژ ده‌ست له‌ئیمان
ژ بلی ڤان مژارێن باس لێهاتییه كرن، خانی د رێزا دویماهییا یا ڤێ هه‌لبه‌ستێ ده، ئاماژه ب مژاره‌كه دى ژی دكه‌ت، كو ئەو ژی ب ئاوایه‌كی نه‌راسته‌راست ده‌ربڕێنێ ژ ئه‌ركێ ده‌ستهه‌لاتا نه‌ته‌وه‌یی دكه‌ت و ب ده‌ستنیشانكرنا وى ئەركى، بهایه‌كێ مه‌زن دده‌ته ده‌ستهه‌لاتا نه‌ته‌وه‌ی. خانی د وێ باوه‌ریێ دایه، ئەگه‌ر كورد خودانێ ده‌ستهه‌لاته‌ك نه‌ته‌وی بان، ب پشته‌ڤانیا وێ، هۆنەر، زانست و ئه‌ده‌بیاتا كوردی دا پێشكه‌ڤیت و ب ڤی ره‌نگى نه‌ته‌وه‌یا وی ژی دێ ڤه‌ژیت. ب لێنهێرینا هوور ل پشكا داناسینا مه‌م و زینێ، پرسگرێكا نه‌ته‌وە و نه‌ته‌وه‌خوازی د مه‌ژییێ خانی دا زێده‌تر ده‌ردكه‌ڤیته پێش و خویا دبیت، كو خانی باوه‌ر دكر؛ نه هه‌وجه یه، مرۆڤ بكه‌ڤیته بن حكومدارییا ئێكی دى، نه‌مازه ده‌ما “یێن دى” خودانێ بڕیار و بنگه‌هه‌كی بن، كو به‌خته‌وارییا وی تێدا مسۆگه‌ر نابه. له‌وما ژی ئەو د وێ باوه‌ریێ دا یه، نه‌ته‌وه‌یا كورد وێ ده‌مێ، دێ بیته خودانێ ژینه‌كا شه‌ره‌فمه‌ند، كو خودان سه‌رۆكه‌كی و ئێكه‌تى و رێڤه‌به‌ری و ده‌وله‌تا خۆ بیبت. خانی د وی واری دا دبێژیت:
گه‌ر دێ هه‌بوا مه ئیتتفاقه‌ك
ڤێكرا بكرا مه ئینقیاده‌ك
رۆم و عه‌ره‌ب و عه‌جه‌م ته‌مامی
هه‌میان ژ مه ڕا دكر خولامی
ته‌كمیل دكر مه دین و ده‌وله‌ت
تەحصیل دكر مه عیلم و حیكمه‌ت
هه‌روه‌سا فرده‌وسی ژی هه‌ول دایه هه‌ستێن شكه‌ستی و بێهیڤییا گه‌لێ خۆ ب هه‌لبه‌ستێن خۆ ده‌رمان بكه‌ت و روومه‌تێ ژ گه‌لێ خۆ ڕا ڤه‌گه‌رینیت. هه‌ژى گۆتنێ یه، كو ده‌ربڕینا هه‌ستێن نیشتمانپه‌روه‌ری یێن خانی و فرده‌وسی، دشێن ببنه سه‌ده‌ما ڤێ گومانێ، كو ئامانجا ڤێ گۆتارێ ئەوه، بێژیت؛ خانی و فرده‌وسی كه‌سێن نه‌رازی و توندره‌و بوون، كو هه‌ولدانه ده‌ستهه‌لاتا نه‌ته‌وه‌یا خۆ ل سه‌ر ئیراده و جوگرافیا نه‌ته‌وه‌یێن دن بسه‌پینن، لێ ئەڤ قه‌له‌مه د وێ باوه‌ریێ دایه، كو مه‌به‌ستا خانی تشته‌كی دى بوویه، وی دخازت؛ كورد ژی وه‌ك ملله‌تێن جیران ببن خودانێ ده‌ستهه‌لاته‌ك سه‌ربخۆ. تشتێ ژ پێشگۆتنا مه‌م و زینێ دیار دبیت و ڕامانا سیاسی یا خانی دیار دكه‌ت، ئەڤەیە، راستی ب تنێ پاوانه چو رێباز و نه‌ته‌وه و ده‌ستهه‌لاته‌كێ نینه و دڤێت مافێن گه‌لێ كورد ژی وه‌ك راستییه‌ك و وه‌كى مافێن ملله‌تێن ئازاد بێته دیتن، كو ئازادییا وان نه‌هێته بنپێكرن. بۆ وی گرینگ بوو، كو ملله‌تێ وی ب ئازادی بژیت و ڕێ ل به‌ر بڕیاردانا چاره‌نڤیسا وی نه‌هێته گرتن.
هه‌بوونا تراژیدیایێ د خامه‌یێن خانی و
فرده‌وسی دا
بابه‌ته‌كێ دى، كو مرۆڤ دشێت مه‌م و زینا خانی و شاهنامه‌یا فرده‌وسی پێ بده‌ته هه‌ڤبه‌ركرن، جۆر و ئاوایێ وان بابه‌تانه، كو وان هه‌ر دو هه‌لبه‌ستڤانان بكار ئیناینه. بۆ میناك، ئەگه‌ر شاهنامه ب تراژیدییا رۆسته‌م و سۆهرابى خوانده‌ڤانى دبزڤینیت، خانی ژی ب ڤه‌گێرانا قه‌ده‌را مه‌م و زینێ، ئیسك و كه‌له‌گریێ د ئێخته دل و چاڤێن خوانده‌ڤانى. ڤێجا وه‌كهه‌ڤییا مه‌م و زینێ و شاهنامێ، تنێ ب بابه‌تێن وه‌كى وێره‌كی، قه‌هره‌مانی و هه‌بوونا خائین و دژمنان ڕا یا سنوردار نینه، خانی د چیرۆكا خۆ دا ب بێمرادییا مه‌م و زینێ، تراژیدییه‌ك خه‌مگین ئافراندییه، كو مینا چیرۆكا تراژیدییا سیاوه‌ش د شاهنامه‌یێ دایه. ئەو وه‌كهه‌ڤییا باسا ره‌وشا جڤاكی و كه‌لتوورى یا هه‌ردو وه‌لاتان دكه‌ت، هه‌روه‌سا نیشان دده‌ت، كو هه‌ر چه‌ند مرۆڤ ژ نه‌ته‌وه و جوگرافییێن جودا بن ژی، لێ د هنده‌ك سه‌رهاتان دا، بۆ میناك، د ئەڤین و دلداری و قه‌ده‌را ئەڤینداریێ دا و هه‌م ژی بنده‌ستی، چاڤبرسى و ئەنجامێن وێ دا، خودان بوویه‌ر و چیرۆكێن وه‌كهه‌ڤن، كو نڤیسكارێن وان نڤیسینه. چاوا وان نڤیسه‌ران كارتێكرن ل ژینگه‌ها خۆ وه‌رگرتنه، ب هه‌مان شێوه كارتێكرن ل هه‌ڤ و ل سه‌ر ره‌وشا جڤاكی، كه‌لتووری و سیاسییا جڤاكا خۆ كرینه.
گرینگییا زمان بۆ پاراستنا نه‌ته‌وه‌یێ د هزرا خانی و فرده‌وسی دا
پرسا زمان، چ ب ئەوا پێ دهێته نڤیسین و چ وه‌ك ئەوا، نرخ و پێگه‌ها ب وێ دهێته دان، مژاره‌كا دییه، كو خانی و فرده‌وسی ل سه‌ر وێ بهێنه هه‌ڤبه‌ركرن.، فرده‌وسی ژ بلی ئالیێ نه‌ته‌وی ب پێداگری بەحسا زمان دكه و زمانێ فارسی ئاموورێ ڤه‌ژاندنا نه‌ته‌وه‌یا خۆ دزانه. د نیڤ مالكا (عجم زندە کردم بدین پارسی)(5) خویا دبه، كو زمان ل جه‌م فرده‌وسی ناسنامه‌یه و ل گه‌ل ب وێ زندی دمینن و گه‌ر بها پێ نه‌هێته‌دان و خزمه‌تا وێ نه‌هێته كرن، دكاره ببه سه‌ده‌ما تێكچوونا ناسنامه‌یا گه‌لان. وێ ئێكێ نیشان دده‌ت، كو زمان خودان شیانە و دشێت بگه‌هیته هه‌وارا نه‌ته‌وه‌یه‌كێ؛ كو شكۆ و مه‌زناهی وێ هاتییه شكاندن و ڤه‌ژینیت. ئەحمەدێ خانی، د ده‌مه‌كێ دا، كو كوردستان بوویه قادا شه‌رێ عوسمانی و سه‌فه‌وییان، ژ به‌ر ڤێ ناكۆكییێ، كه‌لتوور، جوگرافى و هێزا میرێن كوردان كه‌تییه د بن مه‌ترسیێ و گه‌فان دا، وه‌ك فرده‌وسی ده‌ست دده‌ته پێنووسا خۆ و ب دارشتنا نه‌زما مه‌م و زینێ ب زمانێ كوردی، ئەركا هۆنەری و كه‌لتووری بۆ نه‌ته‌وه‌یا خۆ هلدا ستوویێ خۆ. خانی ب كرنا ڤی كاری ژی ناسه‌كنه و خزمه‌تا زمان و وێژه و هۆنەرێ وسا ب نرخ دزانه، كو د وێ باوه‌ریێ ده یه؛ كو ئەركا سه‌ره‌كه یا ده‌ستهلاتێ ئەڤەیە، د ڤێ مه‌یدادێ ده خزمه‌تێ بكە. ئەڤ داخوازا خانی زێده‌تر ژ بۆ سه‌رده‌ما ئیرۆ یا ده‌ستهلاتداری و سه‌رخۆبوونا چاندی یا كوردی ل باشوورێ كوردستانێ بێهتر تێ بكارئانین.
رابت ژ مه ژی جه‌هان په‌ناهه‌ك
په‌یدا ببتن مه پادشاهه‌ك
شیرێ هونەرا مه بێته دانین
قه‌درێ قه‌له‌ما مه بێته زانین
خانی د ڤان هه‌ر دو مالكێن هه‌لبه‌ستێ دا، ئاماژه ب ئێك ژ ئارمانجێن ئاڤاكرنا حكومه‌تا كوردی دكه‌ت و هیڤیێ دكه‌ت، كو ژ بۆ كوردان حكومه‌ته‌ك بهێته ئاڤاكرن، گرنگیێ ب كه‌لتوور و هونەرى بده‌ت. بابه‌ته‌كه؛ د شاهنامه‌یا فرده‌وسی دا ژی دهێته دیتن و د تێكه‌لییا فرده‌وسی یا ب سوڵتان مه‌حموودێ خه‌زنه‌وی ڕا ده‌ردكه‌ڤیت. قیمه‌تا زمان و جۆرا زمانێ، كو خانی و فرده‌وسی پێ دنڤیسن و بهایێ، هه‌ر ئێك ژ وان دایه زمانێ خۆ یێ زكماكی، مژاره‌كە، كو دشێت هه‌ردو هه‌لبه‌ستڤان پێ بێنه هه‌ڤبه‌ركرن. وه‌ك میناك فرده‌وسی دبێژیت:
بسی رنج بردم در این سال سی
عجم زندە کردم بدین پارسی
پی افکندم از نظم کاخی بلند
کە از باد و باران نیابد گزند(6)
مالكا ئێكێ، ئانكو ئەز سیهـ سالان گه‌له‌ك خه‌بتیم و ب رێكا زمانێ فارسی ملله‌تێ خۆ ڤه‌ژیاند. ئەڤ مالكا هه‌لبه‌ستێ یه‌ك ژ هه‌لبه‌ستێن هه‌ری ناڤدار یێن فرده‌وسی یه، كو نیازا هه‌لبه‌ستڤانی د نڤیساندنا شاهنامه‌یێ ده نیشان دده‌ت و خودانێ سێ په‌یامێن سه‌ره‌كى یه. یه‌كه‌م، خزمه‌تا ملله‌تێ خۆ، یا دودویان بكارئانینا ئاموورێن زمان ژ بۆ ڤێ مه‌به‌ستێ و سێیه‌م، كێشانا ئێش و ئازارێ بۆ گەهشتن ب ئارمانجا خۆ.
خانی ژی د ناڤ كوردان دا ب هه‌سته‌كه نه‌ته‌وی گرینگی دایه زمان و هه‌تا ژ زمانێ ئولا خۆ دوور كه‌تییه. هه‌گه‌ر خانی مه‌م و زین ب زمانه‌كی وه‌ك عەره‌بی یان فارسی نڤیسیبا، دێ د ناڤ وان دا ناڤ و رێزه‌ك مه‌زن هه‌بوویه، به‌لێ خانی وه‌كه كه‌سه‌كی هۆشمه‌ند، زمان دكه‌ت، پێكهاته‌یا سه‌ره‌كى یا نه‌ته‌وه‌یی و دبێژیت:
ئه‌نواعێ مله‌ل خودان كتێبن
كورمانج ته‌نێ دبێ حسێبن
ئه‌ڤ نامه ئەگه‌ر خرابه گه‌ر قه‌نج
كێشایه مه وێ د گه‌ل دووسه‌د ڕە‌نج
خانی د پێشگۆتنا مه‌م و زینێ دا هه‌روه‌ك فرده‌وسی، بەحسا ئێش و ئازارێن خۆ سه‌خمه‌راتى زمانێ كوردی و نڤیسینا مه‌م و زینێ دكه‌ت، دا كو نه‌ته‌وا وی ژی وه‌ك ملله‌تێن جیهانێ حساب بۆ بێته كرن. ب كورتی خانی مه‌م و زینا خۆ ژ بۆ ئارمانجێن وه‌لاتپارێزی و سیاسی ب كوردی نڤیسییه. یا بالكێش ئەوه، خانی، بێی هاندانا ده‌ستهلاتدار‌ە‌كی، تنێ ب هه‌ستكرنا به‌رپرسیاریێ خزمه‌تا نه‌ته‌وه‌یا كوردى كرییه، هه‌ر وه‌كی ئەو بخو دبێژیت، ئارمانجا وی یا سه‌ره‌كه ژی ئەڤ بوویه:
دا خه‌لق نه‌بێژتن كو ئەكراد
بێ مه‌عریفه‌تن بێ ئەسل و بنیاد
فه‌رهه‌نگ و ئەدهبیاتا فۆلكلۆری
مژاره‌كه دى، یا بوویه سه‌ده‌ما هه‌ڤبه‌ركرنا خانی و فرده‌وسی، ره‌وشه‌نبیسرییا هه‌ڤپشك و مفا وه‌رگرتنا وان دو هه‌لبه‌ستڤانان ل ئه‌ده‌بیاتا فولكلۆرى یا گه‌ل و نه‌ته‌وه‌یا خۆ بوویه. ب خواندنا مه‌م و زینێ و شاهنامێ خوویا دبیت، كو خانی و فرده‌وسی، به‌ری دارشتنا ڤان هه‌ر دو چیرۆكان، و سه‌رهاتییا وان گوهلێبوویه و پاشى دارشتینە. ب گۆتنه‌كه دى، ڤه‌گێڕێن چیرۆكێ د هه‌ر دو ره‌وشان دا ژی كه‌سێن دینه و ڤان هه‌لبه‌ستڤانان پاشی ل گۆر تشتێن، كو بهیستنه یان خواندنه شاهنه‌مه و مه‌م و زینێ ب ئاوایێ نه‌زم دارشتنه. بۆ میناك شاهناما به‌رهه‌ڤۆكه‌ك ئەفسانه‌یێن كه‌ڤنار و بوویه‌رێن دیرۆكی نه، كو د شه‌كلێ چیرۆكێ دا، به‌ر ب به‌ره هاتنه ڤه‌گۆتن و به‌ری فرده‌وسی د شاهنامه‌یا ئە‌بوو مه‌نسووری دا هاتنه گۆتن و هنده‌ك ژ وان ژی د دا‌ستانێن كوردی دا جهێ خۆ گرتینه و فرده‌وسی پاشی بكارئینانا ئەفسانه و ئەدهبیاتا مللى ڤه‌ژاندینه و دارشتینه. ئەڤ ئێكه بۆ مه‌م و زینێ ژی دشێت بجهـ بهێت و خانی ب خۆ دبێژیت:
راوی وهه گۆته من موعه‌مما
ئەو حوور ب ناڤێ زین موسه‌مما
ل سه‌ر هه‌لكه‌فتێن هه‌ڤپشك، كو ئالیێن دیرۆكی و ره‌وشه‌نبیرى هه‌نه، هه‌ژی گۆتنێ یه، كو جه‌ژنا نه‌ورۆزێ جه‌ژنا نه‌ته‌وی یا كورد و نه‌ته‌وه‌یێن ئیرانێ بوو و خانی و فرده‌وسی وه‌كى سه‌مبۆلا نه‌ته‌وه‌یی و نیشانا ناسنامه‌یه‌كا تایبه‌ت به‌حس لێ كرییه. وه‌ك میناك، به‌ری چار سه‌د سالان خانی د شاكارا مه‌م و زین دا گرنگی ب ئالیێ ناسنامه و نه‌ته‌وه‌یى دایه و ب ڤی ئاوایی به‌حسا ئول و مه‌راسیمێن جه‌ژنا نه‌ورۆزێ ل كوردستانێ دكه.
رۆژا كو دبوویه عید و نه‌ورۆز
ته‌عزیم ژ بۆ ده‌ما دل ئەفرۆز
فرده‌وسی ژی پێشتر د شاهنامه‌یێ ده گه‌له‌ك بەحسا نه‌ورۆزێ كرییه. ئەڤ ژی نیشان دده، كو ژ بلی كوردان، نه‌ورۆز ژ ئالیێ نه‌ته‌وه‌یێن ئیرانێ ڤه پر ب نرخ بوو و پڕانییا هه‌لكه‌فتێن سیاسی و جڤاكی د نه‌ورۆزێ دا دهاتنه پیرۆزكرن. بۆ نموونه:
بە دنیا بیاراست آتشکدە
هم ایوان نوروز و جشن سدە
بدان باغ رفتی بە نوروز شاه
دو هفتە ببودی بدان جشن گاه(7)
په‌روه‌رده و فێركرن ب دیتنا خانی و فرده‌وسی
وه‌كی هانس كریستیه‌ن ئه‌نده‌رسه‌ن، دامه‌زرینه‌رێ وێژه‌یا زارۆكان دهێته هژمارتن، فرده‌وسی ژی كو چیرۆكێن ئیرانی به‌رهه‌ڤكرنه و ب خه‌یالێن خۆ تێكه‌لكرینه، ب دانه‌رێ وێژه‌یا زارۆكان ل ئیرانێ دهێته هژمارتن(8). فرده‌وسی ژ بلی نڤیساندنا هه‌لبه‌ستێن ل سه‌ر سه‌بر، ئاخ، قه‌نجی، كار و خه‌بات، راستبێژی، حەسوودی، هه‌وا و هه‌وه‌س و مرنێ كرینه، د به‌رهه‌مێن خۆ دا گرینگی دایه په‌روه‌رده و فێركرنێ(9)، كو بۆ په‌روه‌رده‌ییا زارۆكان گه‌له‌ك گرنگ و بكارتێكرنە. وه‌ك میناك فرده‌وسی ل سه‌ر ئەگه‌را ژیربوونا ئە‌رده‌شیرێ بابه‌كان دبێژیت: “ئه‌وی فه‌رمان دابوو، كو هه‌ر كه‌سێ كوڕه‌ك هه‌بیت، دبیت بێته فێركرن و په‌روه‌رده‌كرن و نابیت بێ هونەر بێ مه‌زنكرن”:
کە تا هر کسی را که دارد پسر
نماند کە بالا کند بی هنر(10)
هه‌روەسا فرده‌وسی ل زارێ ئە‌رده‌شیر دبێژیت، دبیت دبستان و فێرگه‌هـ بهێنە ئاڤاكرن:
بە هر برزنی در، دبستان بدی
تا همان جای آتش پرسن بدی
کسی را کە کمتر بدی خط و ویر
نرفتی بە درگاە اردشیر(١١)
فرده‌وسی ل جهه‌كی دی ل سه‌ر گرینگییا هونەر و چاندێ ژ بۆ جوانان وها دبێژیت(١٢) :
جوان بی هنر، سخت ناخوش بود
اگر چند فرزند آرش بود(١٣)
خانی ژی مینا فرده‌وسی د فه‌رهه‌نگا «نووباهارا بچوكان» دا گرینگی دایه په‌روه‌رده و رەوشەنبیریێ دایە، زمانێ ملله‌تێ خۆ. ب وێ مه‌به‌ستێ فه‌رهه‌نگه‌ك ژ بۆ زارۆكان نڤیسی و ژ بۆ زارۆكان زمانێ عەره‌بی وه‌رگه‌راند كوردی، دا كو كوردی ژی بكه‌ڤیته ناڤ په‌روه‌رده‌یا وێ سەرده‌مێ.
ئایین و نه‌ته‌وه د نێڕینا خانی و فرده‌وسی دا
د ده‌ما خانی دا، نه‌ته‌وێن سه‌رده‌ست، ب روومه‌ت، خۆ ل سه‌ر هزرا ئایین و مه‌زهه‌بی رێكخستییه. بۆ نموونه، ئەم دشێین ئاماژێ بدەینە سه‌ر دو ده‌ستهه‌لاتدارێن مه‌زنێن عوسمانی و سه‌فه‌وی، كو هه‌ر دو ژی خودانێ هزرا ئایین و مه‌زهه‌بی بوون، لێ د بن ئالا ڤێ هزرا ئایین و مه‌زهه‌بی دا، سه‌روه‌رییا نه‌ته‌وه‌یا خۆ ل سه‌ر نه‌ته‌وه‌یێن دی سه‌پاندییه. تشتێ كو ل سه‌ر كورد و خانی دا بالكێش ئەڤه‌یه، هه‌ر چه‌ندە خانی باوه‌ری ب ئایینێ ئیسلام و عرفان و ته‌سه‌ووفێ هه‌بوو، وه‌كو فرده‌وسی ژ بۆ ئازادییا ملله‌تێ خۆ خه‌بات کرییه. وه‌ك میناك، خانی ل سه‌ر نه‌بوونا ده‌ستهه‌لاته‌كا سه‌ربخۆ یا كوردی، به‌رێ خۆ ددا خودێ مه‌زن و ب ئاوایه‌كی نه‌راسته‌راست قه‌ده‌را ملله‌تێ خۆ ره‌خنه لێدگریت و قه‌ده‌را گه‌لێ خۆ ب قه‌ده‌را، كو ژ ئەبه‌دی ڤه ژ بۆ وان هاتییه نڤیسین ڤه گرێددەت و دبێژیت:
ئه‌مما ژ ئەزه‌ل خودێ وه‌سا كر
ئەڤ رۆم و عە‌جه‌م ل سه‌ر مه راكر
هه‌لویستێ خانی و فرده‌وسی ل هەڤبه‌ر داگیركه‌ر و خائینان
داستانا شاهنامه د ئەسلێ خۆ دا، ل دژی داگیركه‌ری و ژێبرنا ناسنامه‌یا ئیرانی هاتییه نڤیساندن. فرده‌وسی سەخمەراتی پاراستنا وه‌لات و نه‌ته‌وەیا خۆ، د‌رب و مه‌تالێن قه‌هره‌مانان وه‌ك دكەتە ئامرازێ به‌رگریێ و چەوا كو فرده‌وسی هەژمەتێ دخولقینیت و جامێری و ئەخلاقی د شەڕی دا نیشا ددەت و هه‌ستێن تاكێن فارسا دهه‌ژینیت، ب ڤی ئاوایی وان هشیار دكەت، كو ناڤێ خۆ وه‌كی مرۆڤێن وێره‌ك بپارێزن :
چنان رزم سازيم با تيغ تيز
كە ماند ز ما نام تا رستخيز(١٥)
خانی ژ بۆ گەهشتنا ب ئارمانجا نه‌ته‌وه‌یا خۆ، وەسا بەحسا مێرخاسی و له‌هه‌نگییا كوردان د مه‌یدانا به‌ره‌ڤانیێ دا ل دژی داگیركه‌ران دكەت:
هندی ژ شه‌جاعه‌تێ خه‌یوورن
ئەو چه‌ند ژ مننه‌تێ نوفوورن
ئه‌ڤ غیره‌ت و ئەڤ عه‌لوێ هممه‌ت
بوو مانعێ حه‌ملێ و بارێ مننه‌ت
خانی ژ بلی ئالیێن عەشق و ئەڤینی و دڵداریێ ڤه‌گێڕانا هونەرمەندانە و شاعیرانە و ئەده‌بی یا داستانا مه‌م و زینێ، خانی ل سه‌ر چه‌ند مژارێن دی هزرکرییه و ل سه‌ر وان هه‌لوه‌ست هه‌بوویه. ئێك ژ ڤان بابەتان ژی به‌رخودان و ته‌سلیم نه‌بوون ل به‌رانبه‌رێ دژمنی. خانی و فرده‌وسی هه‌ر دو ژی دوپات دكەن، كو شەڕ تشته‌كێ خرابە، بەلێ ئەگه‌ر ل شوینا شەڕی، ته‌سلیمی، خیانه‌ت و سڤكاتی كرن بیت، هه‌لبژارتنا شەڕی ژ ته‌سلیم بوونێ چێترە. وه‌ك میناك، فرده‌وسی دبێژیت، ده‌ما گوشتاسپ، ئە‌سفه‌ندیار هنارتی، كو رۆسته‌می بگریت و وی ببەتە نک شاهێ ئیرانێ، رۆسته‌می گۆتییه ئە‌سفه‌ندیاری:
“ئه‌ز له‌هه‌نگه‌كێ ب روومه‌ت و ناڤدارم، من د رێكا وه‌لاتێ خۆ دا، گه‌له‌ك قوربانی دایه و ل به‌ر كه‌سی سه‌رێ خۆ نەچەماندییه. نوکە كو پادیشاهی فه‌رمان كرییه، ئەز دێ ل گەل وه ئێم، لێ ده‌ستێ من گرێنه‌دەن».
ئه‌سفاندیار ژێ ڕا دبێژیت: «ئه‌زێ ته كه‌له‌پچه كری ببه‌م!» رۆسته‌م تووڕە دبیت و دبێژیت:
کە گفتد برو دست رستم ببند
نبندد مرا دست چرخ بلند(١٦)
پاشی د ناڤبه‌را وان دا شەڕ دەست پێ دکەت و رۆسته‌م دشێت ب رێنیشاندانا سیمورخی، ئە‌سفانداری بكوژیت. ب هه‌مان ئاوایی د چیرۆكا مه‌م و زینا خانی دا، ژی چیرۆكه‌ك وەسا ده‌رباس دبیت. گاڤا كو میر ب فێلا به‌كۆیێ شه‌یتان، مه‌می داخاز دکەتە قه‌سرا خۆ و ب فێل حەزا حەز‌ژێكرنا زینێ ب مه‌می ددەتە ئاشكرا كرن، پاشی میر گازی خولامان دكەت و دبێژیت:
وی گۆته قه‌بیله‌یا خولامان
هون بۆچی گه‌لی نه‌مه‌ك حه‌رامان
ڤی ناكه‌سی ناگرن ب زلله‌ت
دا ئەز بكوژم ئەوی ب عبره‌ت
دوسه‌د خولامێن میری هێرشێ دکەنە سەر مه‌مێ:
رابوونه مه‌مێ دووسه‌د خه‌زه‌نفه‌ر
مه‌م رابوویه پێ د ده‌ستی خه‌نجه‌ر
تاجدین و چه‌كۆ د گه‌ل برایی
رابوون ب ته‌عەصـــوب و تــــــه‌بایی
تاجدین د گه‌رماتییا شەڕی دا دبێژتە وان:
پانسه‌د ژ وه حه‌مله كه‌ن ب كه‌ربان
نادینه وه نه‌وبــــه‌تـــا چو زه‌ربـــــان
د كه‌ساتییا مه‌می دا ئەم دبینن، كو دیرۆكا كوردان یا تژی به‌رخودانە. ئەو چیرۆكه نیشان ددەت، كو دژمن چەند گەلەک و یێ ب هێز بیت ژی، كورد ره‌زاله‌تێ قه‌بوول ناكەن و د ناڤبه‌را خۆراده‌ستكرنێ و شەڕی دا، شەڕی هەلدبژێرن و سه‌ری ل به‌ر دژمنێ خۆ ناچەمینن. ئالیه‌كی دی یێ وه‌كهه‌ڤییا مه‌م و زینا خانی و شاهنامێ، هه‌بوونا مرۆڤێ خائین، بێره‌وشت و خرابكارە. رۆسته‌م له‌هه‌نگێ ئیرانی ب خیانه‌تا برایێ خۆ شوخادی دهێتە كوشتن و به‌كۆیێ شه‌یتان و حه‌یزه‌بوون ژی د چیرۆكا مه‌م و زینێ ده میناكێن كه‌سێن خراب و خائینن، د ڤێ ده‌ربارێ دا فرده‌وسی ل دۆ‌ر شوخادی هۆسا دبێژیت:
بدانست کان چارە و راه اوست
شغاد فریبندە بدخواه اوست(١٧)
خانی ژی ل دۆ‌ر حه‌یزه‌بوونی دا دبێژیت:
داینه‌كه وان هه‌بوو زه‌مانی
ته‌شبیهی به‌لایێ ئاسمانی
زالا فه‌له‌كێ ل به‌ر زه‌بوون بوو
وێ ناڤ ژ پیری حه‌یزه‌بوون بوو
خانی دەرهەقا به‌كۆیێ شه‌یتان ژی هۆسا دبێژیت:
گۆ ئەی سه‌به‌بێ فه‌سادێ عاله‌م
شه‌یتان سفه‌تێ ل شكلێ ئاده‌م
د داویێ دا ژی قه‌ده‌را به‌كۆیێ شه‌یتان و شوخاد د مه‌م و زینێ و شاهنامێ دا مرنە. چاوا كو خانی و فرده‌وسی ژ مه ڕا دبێژن، شوخاد ب ده‌ستێ برایێ خۆ رۆسته‌م و به‌كۆیێ شه‌یتان ژی ب ده‌ستێ تاجدین ڤه هاتییه كوشتن. د چیرۆكا مه‌م و زینا خانی دا، تاجدین به‌رێ خۆ ددەتە به‌كۆیێ شه‌یتان و دبێژیتێ:
مه‌م دێ بمرت تو دێ بمینی
هێژ خوەش بگه‌ڕی ل روو زه‌مینی
حازر وی به‌كر د عه‌ردی ڕاكر
جسمێ ب به‌لا ژ جان جودا كر
هه‌روەسا رۆسته‌م، كو بکارکری كه‌تبوو داڤێن تژی بڕه‌ك و نێزه‌یان، كو شوخاد بۆ دانابوو، ب برینداری ژ برایێ خۆ شوخاد ڕا دبێژیت: «ئه‌ز هه‌ر دمرم و ئەز نكارم ب برینداری ژ ڤێ چالێ ده‌ركه‌ڤم، قه‌نجییه‌كێ ل من بكه، دا كو جه‌ناوەر ب ساخی من نه‌خو‌ن، تیر و كه‌ڤانه‌ك بده من و هه‌ره».
بخندید و پیش تهمتن نهاد
بە مرگ برادر همی بود شاد
فرده‌وسی دبێژیت: «شوخاد كو ب مرنا برایێ خۆ شاد بوو، كه‌نی و تیر و كه‌ڤانێن خۆ دانان كێله‌كا رۆسته‌مێ برایێ خۆ. گاڤا كو وی تیر و كه‌ڤان داناین، وی زانی، وی چ خه‌له‌تی كرییه. رۆسته‌م ب برینداری ده‌ست دا تیر و كه‌ڤانێ. شوخاد ب خۆ حەسیا و خۆ ل پشت دارا چنارێ ڤه‌شارت، ژ بۆ كو به‌ر ب تیرێن رۆسته‌می نه‌كه‌ڤیت. بەلێ رۆسته‌م وەسا ب تووڕەیی ڤە تیرا خۆ ئاڤێتە شوخادی، كو وی شوخاد و دارا چنارێ ب هه‌ڤ ڕا کرنە ئارمانج. ده‌ما كو تۆلا خۆ ڤەکری، ب دله‌كی ڤه‌كری پێشوازییا مرنێ كر:
درخت و برادر بە هم بر بدوخت
بە هنگام رفتن دلش برفروخت(١٩)
د چیرۆكا مه‌م و زینێ ده، به‌كۆیێ شه‌یتان نیشانا راستیه‌كا تاڵا جڤاكی یە، ل درێژییا مێژوویێ گه‌لێ كورد ئێش و ئازار ژێ دیتینه.. ئێش و گرانییا وێ یا د ناڤخۆ دا هۆسا بوویه، كو مرۆڤ دشێت بێژیت، گه‌ر كێم خێر و خۆشی ل كوردستانێ هه‌بوویه، شه‌ر و شه‌یتانی ژ كوردان كێم نه‌بوویه. هه‌گه‌ر د شاهنامه‌یا فرده‌وسی دا كه‌سێن وه‌ك كایكاووس ب قه‌ستی رێ نه‌دن رۆسته‌م و سۆهراب هه‌ڤدو ناس بكن و سۆهراب ب ده‌ستێن باڤێ وی (رۆستام) دده‌نه كوشتن، گه‌ر كه‌سه‌ك وه‌ك گه‌رسیوه‌زی هه‌بیت، كو سیاوه‌شی دده‌تە كوشتن، د ناڤ كوردان دا ب هزاران كه‌سێن وەسا و چیرۆكێن وەسا هه‌نه. ب جۆره‌كی كو د هه‌ر قووناخه‌كه دیرۆكی دا ئەم به‌كرۆكان بناسین، كو خیانه‌تێ ل ئاخ و وه‌لاتێ خۆ دكەن و ببنه سه‌ده‌ما شکەستن و شەڕ و پرسگرێك و جودابوونێ و نه‌هێلن كورد بگەهنە ئارمانجێن خۆ. د ڤی واری دا، خانی نه تنێ توورەبوونا خۆ ل داگیركه‌ران زمان و زمانێ قه‌نجیێ ره‌د دكەت، ژ خائینێن ناڤخۆیی ڕا ژی ب توندی دئاخڤیت:
كورمانج دبن ب خوون موله‌تته‌خ
وان ژێكڤه دكن میسالێ به‌رزه‌خ
قالبێن هه‌لبه‌ستا خانی و فرده‌وسی
بابەتەکێ دی، كو د شیان دایە مه‌م و زین و شاهنامێ پێ هه‌ڤبه‌ر بكەین، قالبێ مه‌سنه‌وییه، ڤان هه‌ر دو هه‌لبه‌ستڤانان ژ بۆ ڤه‌گۆتن و ئارمانجا خۆ بكار ئیناینه. مه‌سنه‌وی قالبه‌كی هه‌لبه‌ستێ یه، بۆ ڤه‌گۆتنا چیرۆكێن له‌هه‌نگی، دیرۆكی، ئەڤینداری و سۆفیاتی تێنە بكارئانین و هه‌لبه‌ستڤانێن وه‌ك نیزامی گه‌نجه‌وی ژی د هه‌لبه‌ستێن خه‌مسارییا نیزامی (پێنج دیوانێن نیزامی) دا بكار ئیناینه و د ڤی واری دا خانی ئاڤڕە‌ك ل نیزامی گه‌نجه‌وی دایه كو دایکا وی كورد بوو(٢٠).
د ڤێرە دا مه‌م و زینا خانی و شاهنامه‌یا فرده‌وسی دهێنه هه‌ڤبه‌ركرن، كو ژ ئالیێ شێوه‌یا هه‌لبه‌ستی ڤه، هه‌ردو ژی مه‌سنه‌وی نه و ئەڤە نیشا ددەت، كو نڤیسكارێن كورد ژی وه‌ك نڤیسكارێن فارس، ژ بۆ ڤه‌گۆتنا چیرۆكێن له‌هه‌نگی، دیرۆكی و ئەڤینداری، فۆرما مه‌سنه‌ویێ بكار ئیناینه. ئانکو ب شێوازا مه‌سنه‌ویێ چیرۆك و سه‌رپێهاتیێن بالكێش ڤه‌دگێرن. هه‌گه‌ر شاهنامه د قالبێ مه‌سنه‌ویێ دا، بەحسا قارەمانی و هەژمەت و بسه‌رهاتیێن دیرۆكی دا، خانی ژی ب هه‌مان ئاوایی بەحسا مێرخاسیا مێرێ كورد و چیرۆكێن ئەڤینی یێن پاقژ، یێن گەنجێن نه‌ته‌وه‌یا خۆ دکەت. د ڤی واری دا ئەم دشێین بێژین؛ د جیهانا ئەڤرۆکە دا چیرۆكبێژی نه تنێ ئامویره‌ك ئەده‌بییه، به‌لكو ژبلی لایێ ئەده‌بی، د هه‌مان ده‌م دا، رێیه‌كە ژ بۆ تێگەهشتنا ئالیێن جۆربه‌جۆرێن جیهان و ژیانێ(٢١). خاله‌كا هه‌ڤپشک یا گرینگە د ناڤبه‌را خانی و فرده‌وسی دا، كو ژ لایێ سیاسی ڤه ئەم دشێین بدەینه به‌رئێک، هه‌ستا وه‌لاتپارێزییا ڤان هه‌ر دو هه‌لبه‌ستڤانانە، كو ژ بۆ وێ ئارمانجێ، هه‌ر ئێكێ ژ بۆ ڤه‌گۆتنا خه‌ونێن خۆ چیرۆكه‌ك وه‌كی به‌هانه بكارئینایە و هه‌ر ئێکی ژ بۆ دیاركرنا ئارمانجێن خۆ، ئەڤ ئامویرە بكارنه. وه‌ك میناك فرده‌وسی داستانێ وه‌ك ئامرازه‌كێ فێركرنێ بكار دئینیت و دبێژیت:
کنون داستانهای شاه اردشیر
بگویم تو گفتار من یاد گیر(٢٢)
د هه‌ڤبه‌ركرنا ڤه‌گێرانا خانی و فرده‌وسی دا مرۆڤ دشێت بێژیت، داستانا مه‌م و زینێ شاهنامه‌یه‌كا كوردی، وه‌كی شاهنامه‌یا فرده‌وسی، كو خانی ب به‌هانه‌یا ڤه‌گۆتنا داستانا مه‌م و زینێ نڤیساندییه. ژ بلی دەرئێخستنا هونەرا خۆ یا شاعیرانە، مه‌به‌ستا خۆ یا سیاسی ژی، ب زمانه‌كی نه‌رم و تژی دلۆڤانی و ڤیان دئینته سەر زمانی و دبێژیت:
شه‌رحا غه‌مێ دل بكه‌م فه‌سانه
زینێ و مه‌مێ بكه‌م به‌هانه
جوداهیا نێڕینا خانی ژ فرده‌وسی
سەرەڕای خالێن هه‌ڤپشک، یێن ژ هه‌ر دو مه‌تنێن مه‌م و زینا خانی و شاهناما فرده‌وسی ژ لایێ ناڤه‌رۆك و فۆرما هه‌لبه‌ستی ڤه ده‌ركه‌فتینه، کۆمەکا جوداهییێن جەوهەری هەنه. ئێك ژ وان بابه‌تێن هه‌ری به‌رچاڤ د رامانا وان دا ئەڤە، شاهنه‌مه، ژ به‌ر كو مه‌تنه‌كه هەژمەتە، خودانا شێواز و ناڤه‌رۆكه‌كه توند و دژواره. ب گشتی مرۆڤ دشێت بێژیت، مه‌تنا شاهنامه‌یا فرده‌وسی دا‌ستانه‌كه، كو تێدا هێرش، شەڕ و به‌رخۆدان رۆلا هه‌ری گرینگ دبینن. ب گۆتنه‌كه دی، هه‌ر چقاس فرده‌وسی ژی بەحسا داستانا ئەڤینی یا زال و رودابە، بیژە‌ن و مانیژە، ته‌همینه و رۆسته‌م، كه‌تایوون و گوشتاسب، خه‌سره‌و و شیرینێ ژی دكەت، بەلێ د وان دا ژی رۆلا له‌هه‌نگان زێده‌تر بەرجەستە دبیت، ئانکو دا‌ستانێن شاهنامه‌یا فرده‌وسی تژی شویر، كه‌ڤان، شەڕ، كوشتن و قڕكرنن. هه‌تا گه‌رشاسپ كوڕێ خۆ ژی فڕێ دکەتە ناڤ ئاگری. بەلێ داستانا مه‌م و زین تژی دلۆڤانی و لێبوورینە. وه‌ك میناك ده‌ما خه‌به‌رێ كوشتنا به‌كرۆكی ب ده‌ستێ تاژدین دگەهیتە زینێ، زین خاتوین ژ تاجدین ڕا دبێژیت؛ مرۆڤێ باش ژ خرابی و نه‌فره‌تێ یێ دویرە و ژێ دخوازیت؛ به‌كۆ ب رێزداری ڤەشێرن.
ئانکو شاهنامه هه‌م ژ لایێ جۆره‌یێ چیرۆكێ ڤه و هه‌م ژی ژ لایێ پێكهاتنێ ڤه، چ د وارێ گرانی و موزیكێ ڤه رۆخسارەکێ هەژمەت و قەهرەمانی هه‌یه. لێ یا كو د چیرۆكا مه‌م و زینا خانی دا، هه‌م ژ لایێ ناڤه‌رۆك و هه‌م ژی ژ لایێ كێش و سه‌روا هه‌لبه‌ستی ڤه دهێتە دیتن، جیهانه‌ك تژی سۆز، جوانی، ئەڤین و ئاشتی یه.
جوداهییا پێگه‌ها ژنێ د ناڤ شاهنه‌مه‌یێ و مه‌م و زینێ دا
جوداهیه‌كا دی، یاكو د ناڤبه‌را هه‌ر دو تێکستێن شاهنامه‌یێ و مه‌م و زینا خانی دا دهێنە دیتن، پێگه‌ها ژنێ د ڤان هه‌ر دو تێکستا دایه. تشتێ تێکستا خانی نیشان ددەت ئەوە، كو ژن د جڤاكا كوردی دا، ل گۆر نه‌ته‌وه‌یێن دی یێن هه‌رێمێ بلندتر بوویه. وه‌ك میناك د چیرۆكا مه‌م و زینێ دا، كچێن میر زەینه‌دین ل كێله‌كا مێران دچنە نێچیرێ و هه‌تا زین و ستی ژی خه‌به‌ری ژ تاجدین و مه‌مێ ڕا دشینن، بێنه خواستنا وان. هه‌لبه‌ستڤان ژ زارێ ستی و زینێ دبێژیت:
رابه هه‌ره زوو بێژە تاجدین
گه‌ر دێ ته ستی بڤێ مه‌مێ زین
مزگین ژ وه ڕا مه هوون قه‌بوولن
ئەم ژی ژ وه زێده‌تر مه‌لوولن
هەروەسا ئەڤ بابەتە ژ لایێ کەسایەتییا زینێ د مه‌سنه‌ویا مه‌م و زینا خانی و شاهنامه‌یا فرده‌وسی دا دشێت بێتە شرۆڤه‌كرن. تشتا ل سه‌ر هه‌لویستا ژنێ د خواندنا شاهنامه‌یێ دا دیار دبیت، ئەوە كو فرده‌وسی هه‌لویسته‌كێ مێرانه ل هه‌مبه‌ر ژنێ هه‌یه. هه‌ر چه‌ندە ل هندەک جهان بەحسا وێره‌كیا ژنان دكەت ژی، بەلێ ب گشتی ژ مێران كێمتر ب چاڤێ مێران ل ژنان دنێڕیت و ئەو دبێژیت(٢٤):
زن و اژدها هر دو در خاک به
جهان پاک از این هر دو ناپاک به(٢٥)
یان ژی ل جهه‌كی دی دبێژیت:
به اختر کس آن دان کە دخترش نیست
چو دختر بود روشن اخترش نیست(٢٦)
لێ ژن د ناڤ تێکستا مه‌م و زینا خانی دا خودان بهایه‌كێ مه‌زنه. بۆ میناك؛ زین كه‌سه‌كه، كو د هلبژارتنا چاره‌نڤیسا خۆ دا سه‌ربخۆ یه. ئانکو ل ده‌رڤه‌یی ئیراده‌یا جڤاكا بابسالاری یا سه‌رده‌ما خۆ یە، كو هه‌ول ددا؛ ڤینا خۆ یا پاوانخوازی ل سه‌ر زینێ بسه‌پینیت، وه‌ك میناك ده‌ما برایێ وێ ژ وێ ڕا پێشنیار دكەت، ده‌ڤ ژ مه‌مێ به‌ردەت و ب كوڕێ فلان میر ڕا شوی بکەت، زین ته‌سلیمی ئەمر برایێ خۆ نابیت. زین د هزرا خانی دا سه‌مبۆلا ژنا كوردە، خودانا بڕیارێن خۆ یه و ل دژی ڤینا مێرانییا جڤاكا خۆ رادوه‌ستیت و دژی بهایێ سه‌رده‌ستیا مێران، بریارێ ل چاره‌نووسا خۆ دده. بابەتەکێ دی یێ د مه‌م و زینا خانی دا، ل گۆری شاهنامه‌یێ پێگه‌هێ ژنێ ددەتە دیاركرن، رێژا وان مالكانه، خانی د په‌سنا میرێ بۆتان دا ژ زین و ستیێ ڕا ددەت. د وێ پشكێ دا، ژ 68 رێزان پێك دهێت، خانی 48 رێز ژ په‌سنێن ستی و زینێ ڕا تەرخانکرینە، بۆ نموونه:
میرێ ژ وی ڕا ب زه‌ین مووئه‌سسه‌ف
زینه‌ت ژ وی ڕا ب دین موعه‌ڕە‌ف
یه‌ك سه‌روێ ریازێ راستی بوو
وێ ناڤ ب ڕاستی ستی بوو
پێگه‌ها بلند یا ژنێ ب وه‌سفا خانی د مه‌م و زینێ دا ب دویماهی ناهێن؛ ده‌مێ مرۆڤ ب هویرکارییێن تێکستا مه‌م و زینێ دبینیت، قیمه‌ت و مه‌قاما ژنێ زێده‌تر دیار دبیت. یا ئێکێ: بهایێ وه‌فاداری، پاقژی و ڕاستگۆیی یه د كه‌سایه‌تییا زینێ دا جهێ خۆ گرتییه، ب جۆره‌كی كو زین د دویماهیێ دا ژ خەما كۆچكرنا مه‌می دا مر. یا هه‌ری گرینگ ژی، پێگه‌ها بلند یا ژنێ ل جهێ خویا دكەت، زین وه‌سیه‌ت دكەت، ل نک مه‌می بهێتە ڤه‌شارتن. ژ به‌ر كو ئەو داخواز و پێكئانینا وێ د جڤاكه‌كی عەشیری و بابسالاری یا وێ ده‌می و هه‌تا نوکە ژی پڕ پێشكه‌فتی، وێره‌ك و تابوو شكاندن بوویه، پێگه‌ها بلندا ژنێ ل نک خانی و د مه‌م و زینا وی دا نیشان ددەت. نموونه‌یه‌كه دی یا به‌رچاڤ یا پێگه‌ها ژنێ، نێڕینا مه‌مێ بۆتان و ئاخافتنا ب زینێ ڕا یە، بۆ نموونه، ده‌ما مه‌م دبێژیت بایێ سه‌با، كو په‌یاما وی ژ زینێ ڕا بگەهیت، دبێژیت:
ئه‌وه‌ل تو ببووسه ئاستانێ
پاشی هه‌ره پێشی دلستانێ
ئه‌مما ب ته‌وازووع و ب ته‌عزیم
سه‌د مه‌رته‌به ئیحترام و ته‌كریم
بێژێ ژ مه ڕا: كو پادشاهم
به‌نده‌ن ئاكا سویله قبله‌گاهم (٢٧)
ئه‌ڤ ڕە‌نگه ببێژە ئەی سه‌با تیز
و آنگاه زه‌مین ببوس و برخیز(٢٨)
ئه‌نجام
هەڤبەرکرنا مه‌م و زینا خانی ل گەل شاهنامه‌یا فرده‌وسی و رۆنكرنا بابەتێن هه‌ڤپشک یێن ڤان هه‌ر دو تێکستان، هه‌م ژ لایێ ئارمانج، ناڤه‌رۆك، ڤه‌گێڕان، فۆرم و چ ژی ژ لایێ ئارمانجا ڤان هه‌ر دو هه‌لبه‌ستڤانان ڤه، ئەڤ ژی مه دگهینته وێ ئەنجامێ، كو د ناڤبه‌را هه‌ر دو هه‌لبه‌ستڤانان دا هەروەسا ژ لایێ بهایی ڤە، ڤان هه‌ر دو هه‌لبه‌ستڤان دایه زمانێ خۆ، مه دگه‌هیننه ڤێ ئەنجامێ، كو وه‌كهه‌ڤیا هزری د ناڤبه‌را ڤان دو هه‌لبه‌ستڤانا دا گه‌له‌كه. ژ لایێ ته‌كنیكێ ژی فۆرما هه‌لبه‌ستی، ڤه‌گێڕانا چیرۆك و تراژیدیایێ و ئاراسته‌كرنا چیرۆكێ ژ بۆ ئارمانجه‌كا دی، ل نک هه‌ردو هه‌لبه‌ستڤانان یا خورتە. نه‌ته‌وە و ئاخ ژ بۆ هه‌ردو هه‌لبه‌ستڤانان گرینگ بوویه و هه‌ر دو ژی د ژینگەهەکا سیاسی و جڤاكی ده بووینه و ژییه‌ك ژ بۆ خه‌باتا خۆ دانا بوون. هه‌ردو هه‌لبه‌ستڤان ژی ل هه‌مبه‌ر داگیركه‌ران و خائینان هه‌لویست وەرگرتییه و گه‌لێ خۆ هشیار كرینه. وی ده‌می هه‌ردو هه‌لبه‌ستڤانێن ره‌وشه‌نبیر، گرینگی داینه کەلتوور، په‌روه‌رده و فێرکرنێ، ژ به‌ر ڤێ ئێكێ؛ به‌رهه‌مێن هه‌ر دویان وه‌كی پەرتووكێن ژیانێ دهێنه هەژمارتن. د ناڤبه‌را وان دا، ژ بلی هه‌ڤسه‌نگیا، جوداهیێن گرینگ ژی هه‌نه، ئارمانجا ڤێ گۆتارێ رۆنكرنا وانە. ئانکو پەرتووكا فرده‌وسی؛ له‌هه‌نگ چێكه‌ر و خامه‌یا خانی ئەڤین ئافرین و مرۆڤ حه‌زی یه، هه‌روەسا د مه‌م و زینێ دا، پێگه‌ها ژنێ زێده‌تر دهێتە بەرچاڤث لەوما ژی دڤێت ئەم د وارێ ڤەكۆلینێن زانستی دا ژ نێزیک ڤه ل ئەحمەدێ خانی بنێرین و وی ب فه‌رهه‌نگا مافێن مرۆڤان ڕا بدەینە به‌رچاڤ. ئانکو ئەركێ ددەتە مه، ئەم ل هه‌مبه‌ر خانی ب وی ئاوایی وه‌فادار بن، كو ئیرانیان ل به‌رانبه‌ر فرده‌وسی نیشان دانه. گه‌ر ئەم باش لێ بنێرن، ئەم دبینن، ل هه‌ر جهەکێ ناڤێن ئیرانی و فارسی هه‌به، باسا فرده‌وسی ژی هه‌یه، ناڤ و كه‌دا وی دهێتە پیرۆزكرن. ژ به‌ر ڤێ ئێكێ فرده‌وسی ل گه‌ل حافز، سەعدی و خه‌یام بوویه ئێک ژ ستوونێن سه‌ره‌كی یێن زمان و ئەدهبیاتا فارسی و ژ سالا ئێکێ یا قوتابخانێ، هه‌تا قووناخێن دویماهیێ یێن خواندنا بلند دهێنە فێرکرن و ڤەكۆلینێن زانستی یێن به‌رده‌وام و ژ هەڤجودا ل سه‌ر دهێنە كرن و ب ڤی ئاوایی نه‌ته‌وه‌یا ئیرانێ ل سه‌ر هاتییه ئاڤاكرن و بلندكرن. جهێ وێ، یێ ئەم ژبلی وێ، هندێ كو خانی وه‌ك ئێك ژ ستوونێن ئەدهبیاتا كوردی بهەژمێرین، دڤێت ئەم بنیاتا ئەده‌بی و هونەرێ كوردی و هۆشمه‌ندییا نه‌ته‌وی ل سه‌ر ئاڤا بكەین. هه‌روسا ژ بۆ پاراستن و پێشڤه‌برنا کەلتوور، ئەدەبیات و زمانێ خۆ، كو به‌شه‌ك ژ ناسنامه‌یا مه یا نه‌ته‌وی یە، دڤێت ئەم گرینگیێ ب په‌یاما د تێکستا مه‌م و زینێ دا بدەین. ئانکو چەوا ئیرانی پشتبەستنێ ب شاهنامه‌یێ و ناسنامه‌یا خۆ یا ئیرانی دکەن، دڤێت ئەم پشتبەستنێ ب مه‌م و زینا ئەحمەدێ خانی بكەین و ناسنامه‌یا خۆ یا چاندی، وه‌كه ئەركه‌كێ ب نفشێ نوی بدەینە نیاسین. داكو تاكێ كورد بۆ خۆ یێ سه‌ربلند بیت. هه‌روەسا ئەم هزرا نازك و جوان یا خانی ب جیهانێ بدەینە نیاسین، ب ناڤه‌رۆكا هه‌لبه‌ستێن وی یێن كو نێزیکی چارسه‌د سال به‌ری نوکە بەحسا دادگه‌ری، ئازادی، راستی، جوانی، ئەڤین و بهایێن بلند یێن مرۆڤی دكەت و بهایا داخوازیێن خۆ یێن ئەڤرۆ بسه‌لمینن و د ناڤ ملله‌تێن ئازاد دا ب هه‌بوونا خۆ سه‌ربلند بن و پێگه‌هه‌كێ ژ خۆ ڕا چێ بكن. ژ بۆ ڤێ ئێكێ، پێشنیارێن ل خوارێ دڤێت ل به‌رچاڤ بهێنە وەرگرتن و كار ل سه‌ر وان بێتە كرن:
– دڤێت ناڤه‌نده‌كا ڤەكۆلینێ تایبەت ب خانی ناسیێ بێتە ئاڤاكرن، ژ بۆ خه‌باتێن زانستی و به‌رهه‌ڤكرنا نڤیسێن ل سه‌ر خانی د رێیا ڕامانا خانی دا زێده ببیت.
– دڤێت خه‌لاتا ئەدەبی یا خانی، هه‌ر سال ب رێیا كۆمیته‌یه‌كه دادوه‌رێن شەهره‌زا ژ نڤیسكارێن دادپه‌روه‌ر، مافخواز و ژێهاتی ڕا بێتە دان.
– دڤێت رۆژە‌ك ژ سالێ بۆ رێزگرتنێ ل خانی بێتە دیاركرن.
– دڤێت کەلتوورێ خواندنا مه‌م و زینێ ل قوتابخانە و ناڤه‌ندێن ره‌وشه‌نبیری بێتە به‌لاڤكرن.
– مه‌م و زینێ بكەن تێكستا ستران، تابلۆ و چیرۆكێن شه‌ڤ و رۆژێن مه یێن قه‌هوه‌خانه‌یان و وێ بكەن شانۆ و فیلم و د میدیایا خۆ دا نیشان بدەن.
پەراویز:
١ – هه‌كه پشتا ئێكودو بگرن هه‌ردو برا
جه‌سته‌یا چیای ل به‌ر مستا وان دێ بیته با
2- رۆسته‌م پاله‌وانه‌ك بوو ل سیستانێ
من ئەو كره رۆسته‌مێ داستانێ
3- حجازی، بهجت السادات، از ملی گرایی فردوسی تا فراملی گرایی مولوی، کاوشنامە، شمارە 12 ،1385 .ص 19.
4- هه‌كه ئیران نه‌بیت بلا جه‌سته‌یێ من ژی هه‌ر نه‌بیت د ڤی عه‌ردی دا بلا ئێك كه‌س زیندی نه‌بیت
هه‌كه ئێك ب ئێك خۆ بده‌ینه كوشتن
ژ وێ باشتره كو وەڵاتی ب دژمنی بده‌ین فرۆتن
٥- من عه‌جه‌م ب وێ فارسیێ یێن ساحكرین.
6- د ڤان سیهـ سالا ندا من گه‌له‌ك وه‌ستیانا دیتی
من عه‌جه‌م ب وێ فارسیێ یێن ساحكرین
ب هوزان مه‌یا ڤه‌هاندی و قەسرەکا بلند و پان
كو ب با و بارانێ نه‌بینیت زیان
7- دونیا یا خه‌ملاندی ب وی ئاگری
هه‌م تاقیا نه‌ورۆزێ و جه‌ژنا چه‌رخییە
چوویه وی باغی بۆ نه‌ورۆزا شاهی
دو حه‌فتیا د وێ جه‌ژنی دا کرە شاهی
8- رحماندوست، مصطفی، فردوسی، بنیانگذار ادبیات کودک در ایران است، خبرگزاری کتاب ایران، 1399 (www.ibna.ir)
9- فالح، مرتچی، مبانی ێ‌موزش و پرورش در شاهنامە، نشریە ادب و زبان، دانشگاه شهید باهنر کرمان، شمارە .1398 ،28
10- هەتا هه‌ر كه‌سێ هه‌بیت كوڕە‌ك
نه‌مینیت هه‌كه نه‌بیت هونه‌ره‌ك
11- ل هه‌ر كولانه‌كی قوتابخانه‌یه‌ك لێ بوو
ل هه‌مان جهـ ئاگرپه‌رستی لێ بوو
ئه‌و كه‌سێ نه‌بوون خه‌ت و بیر
نه د چوو بەر ده‌رگاهی ئه‌رده‌شیر
1٢- فلاح، مرتضی، مبانی آموزش و پرورش در شاهنامە، نشریە ادب و زبان، دانشگاه شهید باهنر کرمان، شمارە 12، ١٣٩٨.
1٣- لاوی بێ هونه‌ر زۆر نه‌حه‌ز دبیت
حەتا ئەگەر كوڕێ ئاره‌ش بیت
1٤- بشیری، محمود و طاهرە خواجەگیری 1388، نام و ننگ در شاهنامە، فصلنامە بهار ادب، شمارە 2، ص83.
1٥- ب شیری تیژ وه‌سا بكه‌ینه شه‌ڕ
حه‌تا كو ناڤێ مه بمینیت تا مه‌حشه‌ر
1٦- كو گۆتن ده‌ستێ رۆسته‌م گرێ بدەت
چه‌رخێ فه‌له‌كێ ژی ده‌ستێ من نا گرێده‌ت
1٧- زانی كو ئه‌و رێک چاره‌یه
شوخادیی فێلباز بۆ وی خرابه‌یه
1٨- پێ كره كه‌نی و ل بەر رۆسته‌می دانا
شاد بوو ب مه‌رگی برا
١٩- دار و برای ل ئێك دروو
ده‌مێ چووین دل لێ بۆ گروو
٢٠- مان، اسکار (1905)، تحفەی مظفریە، مەهاباد، چاپخانەی سەیدیان. ل70.
2١- غفوری مهدی آباد، فاطمه (1391)، کانون روایت در شاهنامە فردوسی، بهارستان سخن (فصلنامە علمی- پژوهشی ادبیات فارسی) شمارە 20.
2٢- نوكه داستانا شاهێ ئه‌رده‌شیر
بۆ ته دێ بێژم من بسپێره ب پیر
٢٣- عبداللەزادە، ادریس (1388)، عشق و دلدادگی در خسرو و شیرین نظامی و مم و زین احمد خانی، کتاب ماە 23 ادبیات، شمارە 34، ص6٦-6٧.
2٤- خانی، احمد (2012)، مم و زین، ترجمه شێرزاد بارزانی، اربیل: دانشگاە صالح الدین.
2٥- بلا ژن و ئه‌ژدیها هه‌ردو بچنه ناڤ خاك
حه‌تا جیهان ژ وان دو نه‌پاكا ببیته پاك
2٦- ستێرا به‌ختی وی دێ هه‌لێت هه‌ر کەسێ كچ نه‌بیت ئاڤا دبیت ستێرا وی هه‌ر كو كچ هه‌بیت
2٧- …… ژ لایێ من ڤه وه‌سا دبێژیت.
2٨- وی ده‌می عەردی ماچی بكه و ڕابه‌ڤه.
ژێدەر:
- ئه‌حمه‌دێ خانی (2008)، مه‌م و زین، هه‌ولێر، وه‌شانخانه‌یا ئاراس.
- ئه‌حمه‌دێ خانی (2018)، به‌رهه‌ڤۆكا ئەحمەدی خانی، سۆران: جڤاكا چاندی یا ئەحمەدی خانی.
- مان، اسکار (1905)، تحفەی مظفریە، مەهاباد، چاپخانەی سەیدیان.
- احمدی، جمال (1399)، بررسی دیدگاەهای عرفانی احمد خانی در منظومە مم و زین در باب عشق، فصلنامە علمی عرفان اسلامی، شمارە 66.
- حجازی، بهجت السادات (1385)، از ملی گرایی فردوسی تا فراملی گرایی مولوی، کاوشنامە، شمارە 12.
- خانی، احمد (2012)، مم و زین، ترجمه شیرزاد بارزانی، اربیل: دانشگاە صلاح الدین.
- رحماندوست، مصطفی، فردوسی، بنیانگذار ادبیات کودک در ایران است، خبرگزاری کتاب ایران، 1399، (ووو.بنا.ر). تاریخ مراجعه: 8/7/2022.
- شیری، محمود و طاهرە خواجەگیری (1388)، نام و ننگ در شاهنامە، فصلنامە بهار ادب، شمارە 2.
- عبداللەزادە، ادریس (1388)، عشق و دلدادگی در خسرو و شیرین نظامی و مم و زین احمد خانی، کتاب ماە ادبیات، شمارە 34.
- غفوری مهدی آباد، فاطمه (1391)، کانون روایت در شاهنامە فردوسی، بهارستان سخن (فصلنامە علمی-پژوهشی ادبیات فارسی) شمارە 20.
- فردوسی، حکیم ابولقاسم (1399)، شاهنامە فردوسی، تهران: نشر علم.
- فلاح، مرتضی (1398)، مبانی آموزش و پرورش در شاهنامە، نشریە ادب و زبان، دانشگاه شهید باهنر کرمان، شمارە 28.
- نقی، حسین علی (1390)، تحلیل شخصیت و نقش زن در داستانهای فردوسی، فصلنامە علمی پژوهشی زن و فرهنگ، شمارە 9.
