گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
كۆنێ ره‌ش
دبه د ناڤ گه‌له‌ك مله‌تان ده ژی وها به؛ مرۆڤ خوه ب باژارێ خوه، گوندێ خوه ئان ئەشیرا خوه بده ناسكرن، به‌لێ هن جاران ژی ژ به‌ر هۆنەرا مرۆڤه‌كی، پیشە و سازێ مرۆڤه‌كی ئان مێرانییا مرۆڤه‌كی، گوندێ وی، باژارێ وی ئان ناڤچه‌یا وی، ب ناڤێ وی تێ ناسكرن. مه‌به‌ستا من ژ ڤێ یه‌كێ، كو مهمدووح سه‌لیم به‌گێ ژی، خوه ب باژارێ خوه وانێ دایه ناسكرن. د رۆژا ئیرۆ ده، ئەگه‌ر جزیرا بۆتان ب برجا به‌له‌ك و به‌درخانییان هاتبه ناسكرن.. به‌دلیس ب شه‌ره‌فخانێ به‌دلیسی و مه‌له سه‌لیم بلند بووبه.. دیاربه‌كر ب به‌ده‌نا خوه و ناڤێ شێخ سه‌عیدێ پیران هاتبه نه‌قشاندن..
مێردین ب كه‌له‌ها خوه و ناڤێ مووسا عەنته‌ر به‌رز بووبه.. موكس ب فه‌قیێ ته‌یران و هه‌مزه به‌گێ ناڤدار بووبه.. بێگومان وان ژی ب گۆلا خوه و ناڤێ مهمدووح سه‌لیم به‌گێ ده‌نگ دایه. وه‌رن ئەم ب هه‌ڤ ره مهمدووح سه‌لیم به‌گێ وانی ببیر بینن، سلاڤه‌كێ ل گیانێ وی بكن و پێله‌كێ د سه‌ربۆرییا وی ده بپۆنژن.
ژ مێژ ڤه من دڤیابوو تشته‌كی ل دۆر ژیان و خه‌باتا ڤی له‌هه‌نگێ كورد؛ مەمدووح سه‌لیم به‌گێ بنڤیسم، ڤی دیپلۆماتێ كورد و ئەندازیارێ، كو پێوه‌ندیێن كوردان و ئەرمەنییان خورت كرن و هیمێ كۆمه‌لا خۆیبوونێ دانی. ب نفشێ نوو ره بدم ناس كرن، لێ ئەو پێزانینێن به‌ر فره ل به‌ر ده‌ستێ من نه‌بوون.
مەمدووح سه‌لیم به‌گ؛ ئەڤ له‌هه‌نگێ نه‌په‌ن، یێ كو ژ ده‌ستپێكا چه‌رخێ بیستان ڤه، گه‌له‌ك كار و خه‌بات ژ گه‌لێ خوه ره پێشكێش کرییە و ته‌ڤ ژیانا خوه د به‌ر كێشه‌یا گه‌لێ خوه ده مەزاختییە. مخابن؛ كو تا رۆژا ئیرۆ هێژ نڤیسكاره‌كی كورد، وه‌كو پێدڤییه، ل دۆر ژینه‌نیگارییا وی نه نه‌سه‌كنییە. د باوه‌رییا من ده ئەڤ یه‌ك ژی، ژ به‌ر كێمبوون و نه‌بوونا پێزانینان و هن سه‌ده‌مێن دن بوو. تا نها ژ كه‌سێن، كو ل دۆر نڤیساندنه؛ مامۆستا رۆهات ئالاكۆمە. جوامێری د پرتووكا خوه، ئا ب ناڤێ (خۆیبوون و شۆره‌شا ئاگری) ده، تشتێ ژێ هاتییە ل دۆر مەمدووح سه‌لیم به‌گێ وانی نڤیساندییە. ره‌حمه‌تیێ محه‌مه‌د ئۆزۆن ژی د رۆمانا خوه (سیا ئە‌ڤینێ)، ئا سسیان ده، به‌شه‌ك ژ ژیان و خه‌باتا مەمدووح سه‌لیم به‌گێ وانی ئانییە زمان. هه‌ر وها د ناڤ ره ژی ره‌وشا سیاسی، جڤاكی و كولتوری یا كوردستانێ، پشتی شه‌رێ جیهانێ یێ دویه‌مین د ناڤ ره ده‌رباس کرییە. به‌لێ نزانم، بێ محه‌مه‌د ئۆزۆن ئەو قۆناخ و هوركێن ڤه‌شارتی د ژیانا مەمدووح سه‌لیمی ده ژ كوو ئانینه؟! من ژی د پرتووكا خوه ئا ب ناڤێ (كۆمه‌لا خۆیبوونێ 1927 و بوویه‌رێن رۆژانه یێن شۆره‌شا ئاراراتێ 1930) ده، كو ب زمانێ عەرەبییە، د سالا 2000ی ده ل ئە‌ربیلێ هاتییە چاپ كرن، من هن پێزانین ل دۆر كار و خه‌باتا وی ئانییە زمان.
ژ ته‌ڤان بێتر؛ كو ڤێ پاشیێ مامۆستا خالد عیسا ژ پاریسێ، چه‌ند به‌لگه ل دۆر ناڤدارێن كوردان ژ ئارشیڤێن ده‌وله‌تا فرانسی، (فه‌رماندارییا تابوورا ئەولەكارییا حكومه‌تا فرانسی ل سووریێ)، ده‌رانینه و ب زمانێ عەرەبی د نێتێ ده به‌لاڤ كرنه، یه‌ك ژ وان ل دۆر مەمدووح سه‌لیم به‌گێ وانی یه. ئەڤ به‌لگه د رۆژا 29/09/1927ان ل شامێ هاتییە نڤیساندن. به‌لێ د ئەنجام ده، وها دكارم وی بدم ناسكرن.
مەمدووح سه‌لیم به‌گێ وانی كی یه؟
مەمدووح سه‌لیم به‌گێ وانی؛ ژ پێشه‌نگێن دیپلۆماتێن كوردا یه، ئەندازیارێ ئاڤاكرنا پێوه‌ندییا یه د ناڤبه‌را كوردان و ئەرمەنییان ده و هیمدارێ دامه‌زراندنا كۆمه‌لا خۆیبوونێ یه. ئەو ژ خه‌لكێن وانێ یه، كورێ جه‌میل ته‌وفیق به‌گێ یه. د هن جهان ده ژی، ناڤێ وی مەمدووح جه‌میل به‌گێ سه‌لیم هاتییە نڤیساندن، هه‌م ژی ب ناڤێ (ئه‌سكه‌نده‌ر به‌گ) هاتییە ناسكرن، ئەڤ ناڤێ وی یێ ڤه‌شارتی بوو.
مەمدووح سه‌لیم به‌گ، د سالا 1897ان ده ل باژارێ وانێ چێبوویه، خوه‌ندنا ده‌ستپێكێ ل وانێ و یا بلند ل سته‌نبۆلێ د فه‌لسه‌فه و سیاسه‌تێ ده ب داوی ئانییە و دگه‌ل ده ژی فێری زمانێ فرانسی بوویه.
ژ ئەنجامێن دۆستانییا وی ب ئەرمەنییان ره، فێری زمانێ ئەرمەنی ژی بوویه، ژ خوه زمانێ كوردی زمانێ ئاخافتنا مالا وی بوو. ل سته‌نبۆلێ بوویه مامۆستایێ ئەده‌بیاتێ و پێوه‌ندیێن وی ب ره‌وشه‌نبیرێن كوردان، ئەرمەنان و تركان ره چێبوونه، نه‌خاسم ب كوردێن سته‌نبۆلێ ره، وه‌ك به‌درخانییان، نه‌هرییان، بابانییان، مالباتا جه‌میل پاشا و كه‌سایه‌تیێن وه‌ك ئابده‌ڵا جه‌وده‌ت، كه‌مال فه‌وزی، هه‌مزه به‌گێ موکسی، خه‌لیل خه‌یالی، موسته‌فا به‌گ و بۆزان به‌گێ به‌رازی، د. محه‌مه‌د شكری سه‌گڤان و وها د ناڤ ته‌ڤگه‌را نه‌ته‌وی كوردی ده ژی، خوه‌دی جهه‌كی به‌رز بوو. وها ژی پێوه‌ندی ب ره‌وشه‌نبیرێن ئەرمەنییان و پارتییا تاشناق ره هه‌بوون، جهێ باوه‌رییا وان بوو.
د سالێن خوه‌ندنا ل سته‌نبۆلێ ده، وی به‌شداری د دامه‌زراندنا گه‌له‌ك كۆمه‌له‌یێن كوردی ده کرییە. د سالا 1913ان ده وه‌ك كادره‌كی د كۆڤارا (رۆژی كورد) ده جهـ گرتییە. د داوییا شه‌رێ جهانێ ده، كو وی ژی به‌شداری تێده كربوو، ب وه‌لاتپارێزێن كوردان ره، ل سته‌نبۆلێ (كۆمه‌لا تەعالی ئا كوردستانێ: كوردستان تەعالی جمیه‌تی) دامه‌زراندییە و د سالا 1918/1919ان ده، كۆڤاره‌ك ب ناڤێ ژین وه‌شاندنه. 25 هه‌ژمار ژ ڤێ كۆڤارێ هاتنه وه‌شاندن، ژ هه‌ژمارا یه‌كێ تا بیستان، به‌رپرسیارێ وێ هه‌مزه به‌گێ موکسی بوو، ژ هه‌ژمارا 21ان هه‌تا هه‌ژمارا داوی (25) مەمدووح سه‌لیم به‌گ، ب به‌رپرسیارییا وێ رابوویه.. ئەڤ كۆڤارە (ژین)، وه‌شانا فه‌رمی یا رێخستنا كۆمه‌لا تەعالی كوردستانێ بوو.
د كۆمه‌لا تەعالی كوردستانێ ده، ئەو ل ره‌خێ ئە‌مین ئالی به‌درخان و كورێن وی سه‌كنییە و دۆزا سه‌رخوه‌بوونا كوردستانێ کرییە، بەروڤاژی شێخ ئابدولقادرێ نه‌هری سه‌رۆكێ كۆمه‌لێ و زه‌ینه‌لعابدین به‌ربرسیارێ كۆمه‌لێ ل ئادانا. هه‌ر وسا د سالا 1918/1919ان ده، مەمدووح سه‌لیم د گه‌ل سوره‌یا به‌درخانی، عارف ماردینی، نجمه‌دین كه‌ركووكی، ئابدوڵا جه‌وده‌تی.. سه‌كنییە و كۆمه‌لا ئالا كوردى (العلم الكردی) دامه‌زراندنه. د 20 چێرییا پاشی سالا 1919ان ده، مەمدووح سه‌لیم كاریبوو، ب هۆنەرا دیپلۆماسییا خوه، رایا كۆمه‌له‌یێن كوردی؛ (كۆمه‌لا تەعالی كوردستانێ، كۆمه‌لا ته‌شكیلاتێ ئیجتیماعیه، كۆمه‌لا سه‌رخوه‌بوونا كوردستانێ و یێن دن)، د بن سه‌رۆكاتییا شه‌ریف پاشای ده، بكه یه‌ك و شه‌ریف پاشا وه‌ك نوونه‌رێ كوردان، ب نووبار پاشایێ نوونه‌رێ ئەرمەنییان ره به‌شدار ببه و هه‌ردوو ب هه‌ڤ ره دۆزا مافێ نه‌ته‌وێن خوه بكن. ئانكو ته‌ڤی قركرنا ئەرمەنییان و گونه‌هێ، كو ب ره‌خ كوردان ده دهات ئاڤێتن و هێ ژی تێ ئاڤێت. مەمدووح سه‌لیم كاریبوو، كورد و ئەرمەنان ل هه‌ڤ بینه، به‌ری كو په‌یمانا سیڤه‌رێ د رۆژا 10.8.1920ان ده بێ مۆر كرن.
د سالا 1922/1923ان ده مەمدووح سه‌لیم نه‌چار دبه، كو سته‌نبۆلێ ل پاش خوه بهێله. هنگی دچه مسرێ، باژارێ قاهیره بال سوره‌یا به‌درخان و پێله‌كی ل ور كار دكه. پشتی تێكچوونا شۆره‌شا شێخ سەعیدی، د 1925ان ده، جاره‌كه دن وه‌لاتپارێزێن كورد، رۆناكبیر و هیمدارێن كۆمه‌له‌یێن كوردی، یێن سته‌نبۆلێ د رۆژهلاتا ناڤین و ئە‌ورووپا ده به‌لاڤ دبن و كه‌مالیست پرانییا سه‌رۆك ئەشیر، شێخ و ئاغایێن كوردان، سرگوونی ئانادۆلا رۆژاڤا دكن. د سالا 1926ان ده، میر جه‌لاده‌ت به‌درخان، ژ بۆ مرنا باڤێ خوه ئە‌مین ئالی، ژ ئالمانییا تێ قاهیره. ل قاهیره چاڤ ب برایێ خوه سوره‌یا و دۆستێ خوه مەمدووح سه‌لیمێ، هه‌ڤالێ رۆژێن سته‌نبۆلێ دكه‌ڤه. پشتی ڤه‌شارتنا میر ئە‌مین ئالی به‌درخان د گۆرستانا قاهیره ده، هه‌ر سێ رۆناكبیرێن كورد، د ره‌وشا وه‌لات و وه‌لاتیێن خوه ده دپۆنژن و د ئەنجام ده؛ رامانا دامه‌زراندنا كۆمه‌له‌یه‌كه كوردی یا نوو ب ئالیكارییا ئەرمەنییان دكه‌ڤه سه‌رێ وان ده. ژ بۆ ڤێ ئارمانجێ میر جه‌لاده‌ت به‌درخان و مەمدووح سه‌لیم به‌گ تێنه به‌یرووتێ، مالا میر خه‌لیل رامی به‌درخانی، والیێ ماله‌تیایێ یێ به‌رێ. ل به‌یرووتێ، مەمدووح سه‌لیم و میر جه‌لاده‌ت به‌درخان، پێوه‌ندیان ب ئەرمەنیێن به‌یرووتێ ره گرێددن، د سه‌رێ وان ده، ڤاهان پاپازیان، به‌رپرسێ پارتییا تاشناق ل لبنانێ. د ئەنجام ده، مەمدووح سه‌لیم ب دیپلۆماسیا خوه و دۆستانییا خوه ئا كه‌ڤن ب ئەرمەنییان ره، وان رازی دكه، كو ب كوردان ره، ژ شۆره‌شه‌كه نوو ره ئالیكاربن. ژ ره‌خه‌كی دن ڤه میر جه‌لاده‌ت به‌درخان ژی تێكلیێ ب وه‌لاتپارێزێن كوردان، یێن ره‌ڤیایی و سرگوونكری ره گرێدده، وه‌ك د. محه‌مه‌د شكری سه‌گڤانی ل به‌خدایێ، شه‌ریف پاشای ل پاریسێ، مسته‌فا و بۆزان شاهینی ل جه‌رابلس و كۆبانی، ئە‌لیرزایێ كورێ شێخ سەعیدی، حاجۆ ئاغای و ئە‌مین ئاغایێ په‌ریخانێ ل سووریێ، گوندێ دوگرێ. ژ وان دخوازه؛ كو ل به‌یرووتێ كۆم ببن. وها د رۆژا 5ێ چرییا پێشی یێ، سالا 1927ان ده، ب ناڤێ (خۆیبوون)، رێخستنه‌كه نوو د مالا ڤاهان پاپازیان ده تێ دامه‌زراندن. مەمدووح سه‌لیم به‌گ و میر جه‌لاده‌ت به‌درخان ژ هیمدارێن دامه‌زراندنا خۆیبوونێ یێن سه‌ره‌كه بوون. ته‌ڤی قركرنا ئەرمەنییان و دلمانییا وان ژ كوردان. مەمدووح سه‌لیم به‌گێ دو جاری كاریبوو كوردان و ئەرمەنان لهه‌ڤ بینه و وان بگهینه هه‌ڤ؛ جاره‌كێ د په‌یمانا سیڤه‌رێ ده و جاره‌كێ ب ئاڤاكرنا خۆیبوونێ. گه‌لۆ رۆژا ئیرۆ رێخستنێن مه كارن په‌یمانه‌كه وها هه‌ڤبه‌ش ب ئەرمەنییان ره ئاڤا بکن؟!
كۆمه‌لا خۆیبوونێ، شۆره‌شا ئاگری برێڤه دبر. پشتی هه‌ر چار/ پێنج ئەنیێن شه‌ر، كو ژ بنخه‌تێ ڤه د هاوارا ئیحسان نووری پاشای و شه‌رڤانێن ئاگری ده، ب پاش ده زڤرین و هه‌ولدانا وان به‌رئاڤێتی بوو، مەمدووح سه‌لیم به‌گ و میر جه‌لاده‌ت به‌درخان د داوییا هاڤینا 1930ێ ده، خوه ب شه‌رڤانێن ئاگری ڤه گیهاندن. لێ سه‌د مخابن چوونا وان ژی بێ سوود بوو. پاش ڤه‌گه‌را مەمدووح سه‌لیم به‌گێ ژ ئاراراتێ، دیت كو ئەو كه‌چا چه‌ركه‌ز، یا كو ل به‌یرووتێ حه‌زژێ دكر مێر کرییە.. ژانا ڤێ حه‌زكرنێ پێره درێژ دكه. مەمدووح سه‌لیم به‌گ ل سووریێ، یا كو هینگێ د بن ده‌ستهلاتا فرانسیزان ده بوو، د وه‌زاره‌تا په‌روه‌رده‌یێ ده مامۆستا‌یی کرییە و ب تایبه‌ت ل باژارێ ئانتاكیایێ. د سالا 1936ان ده، پشتی كو ئانتاكیا كه‌تییە د بن ده‌ستێ تركان ده، ل باژارێ ده‌رعا و لازقیێ مامۆستا‌یی کرییە، پاشێ ل شامێ نشته‌جی بوویه و د ئەینی وه‌زاره‌تێ ده بوویه موفه‌تشێ په‌روه‌رده‌یێ. د وان سالان ده ژی ژنه‌ك جه‌زائیری، كو ب ته‌مه‌نێ خوه مه‌زن بوو، ژ خوه ره ئانییە و ژیانا خوه ل شامێ بوراندییە، تا كو مالنشین(خانەنشین) بوویه. وه‌ك كو من گۆت، مەمدووح سه‌لیم به‌گێ، رۆژێن داوی ژ ژیانا خوه ل باژارێ شامێ ده‌رباس کرینە. د سالا 1976ان ده، ل شامێ كۆچا داوی کرییە و ل تاخا كوردان، د گۆرستانا شێخ خالدێ نه‌قشبه‌ندی ده، ل كێله‌كا رێهه‌ڤالێن خه‌باتا كورده‌واریێ، میر جه‌لاده‌ت به‌درخانی و قەدریجانی هاتییە ڤه‌شارتن.
ژ بۆ بێتر پێزانینان ل دۆر ژیانا مەمدووح سه‌لیم به‌گێ، ئا ل شامێ ناس بكم، د رۆژێن 10-11-12- 02.2011ان ده، چه‌ند جاره‌كی ئەز ب ته‌له‌فۆنێ ژ قامشلۆ ب مامۆستا گۆرگینێ مه‌له حه‌سه‌نێ كورد (هه‌سه‌ن هشیار) ره ئاخڤیم، یێ كو مالا وی ل شامێ یه و ته‌مه‌نێ وی 73 ساله و ژ كه‌سێن نێزیكی مەمدووح سه‌لیم به‌گێ بوو. وی به‌رسڤا پرسێن من وها ڤه‌گه‌راند:
(به‌ری كو مەمدووح سه‌لیم به‌گ هه‌ره به‌ر دلۆڤانییا خوه‌دێ، من سه‌ر ژێ قوت نه‌دكرن. مالا وی ل شامێ، تاخا موهاجرین بوو. ئەو و نه‌ڤیێن سولتان ئابدولهه‌میدی جیرانێن هه‌ڤ بوون.. ژ وه‌زاره‌تا په‌روه‌رده‌یێ ته‌قاویت ببوو، ئەو موفه‌تشێ مەعارفێ بوو.. ڤێ پاشیێ ژن ئانیبوو، ژنا وی ژ مالباته‌ك مه‌زن بوو، ئەمیراك جه‌زائیری بوو، ناڤێ وێ نایێ بیرا من.. زارۆك ژ وان ره چێنه‌بوون.. ژ من ره دگۆت؛ د ژیانا من ده سێ دینبوون ب من ره ده‌رباس بوونه: یه‌ك ژێ، كو من ب یا باڤێ خوه نه‌كر و من (طب) نه‌خوه‌ند، ئا دن؛ كو من ئەو كه‌چا چه‌ركه‌زی، یا كو من حه‌زژێ دكر نه‌زه‌وجاند، ئا سسیان، كو ئەز كه‌تم ناڤ سیاسه‌تێ ده. ژ من ره گۆت، -هێ ژی گۆتن ئا گۆرگینێ مه‌له هه‌سه‌نێ كوردە- مەمدووح سه‌لم ل شامێ رۆژنامه‌یه‌ك ب ناڤێ ئانتاكیا ب زمانێ تركی دژی كه‌مالیستان دوه‌شاند، لێ هه‌ژمارێن وێ ل به‌ر ده‌ستان نینن؟! ل دۆر پرتووكخانه‌یا وی وها گۆت: پرتووكخانه‌یه‌ك مه‌زن ل جه‌م هه‌بوو، ل به‌ر دلێ وی پر شێرین بوو، پرتووكه‌ك ژێ نه‌ددا كه‌سه‌كی. پشتی مرنا وی، ژنا وی ئەو پرتووكخانه دا كۆمه‌لا سه‌لاحه‌دین یا خه‌یری ل ئاممانێ. جاره‌كێ ئەز ب مارتن ره چووم جه‌م، هه‌ردو ب فرانسی ب هه‌ڤ ره په‌یڤین. چه‌ندی مارتنی خوه‌ست، كو تشته‌كی ژ سه‌ر زمانێ وی تۆمار بكه، هن ژ بیرانینێن وێ بنڤیسه، لێ مەمدووح سه‌لیم به‌گێ قه‌بوول نه‌كر و تشته‌كی هێژا ژێ ره نه‌گۆت.!
ئەو د سالا 1976ان ده مر، مه‌هـ و رۆژ نایێن بیرا من. ده‌ما كو مر، من كوردێن تاخێ و دۆستێن وی ئاگاهداری مرنا وی كرن و من په‌ره ژ بۆ خه‌رجیا گۆرێ و گوهه‌ستنا ته‌رمێ وی ژ خه‌لكێن تاخێ دانهه‌ڤ و من و محه‌مه‌د به‌رزه‌نجی، ئە‌بوو مەمدووح (ناڤێ وی مسته‌فا ئە‌بدۆ، ژ كوردێن ئە‌فرینێ بوو) و هه‌سه‌ن دێركی. مه ئەو د گۆرستانا شێخ خالدێ نه‌قشبه‌ندی، د ره‌خ گۆرا قه‌دری جانی ده ڤه‌شارت، لێ سه‌د مخابن كێم كه‌س ئاماده بوون. دكارم ببێژم ئەم سه‌د كه‌س نه‌بوون.! جاردی مخابن، كو نها جهێ گۆرا وی نه‌دیارە، ته‌نێ ب ته‌خمین زانم ل كوو یه. د ره‌خ گۆرا میر جه‌لاده‌ت به‌درخانی و قه‌دری جانی ده یه.. مەمدووح سه‌لیم به‌گ ره‌وشه‌نبیره‌كی پر مه‌زن بوو، مرۆڤه‌كی حه‌ز ژ خوه‌كری بوو، دۆنجوان بوو. پێوه‌ندیێن وی ب ئە‌ره‌مەنییان ره خورت بوون.).
گازنده‌ك: د داوییا ڤێ خه‌پارتنێ ده، گازنده‌كێ ژ سه‌رۆكێن رێخستنێن كوردێن سووریێ دكم، كو ب ئەركێ خوه یێ نه‌ته‌وی ده‌رباری مەمدووح سه‌لیم به‌گێ رانه‌بوونه. هه‌ر وها ئەینی گازنێ ژ كوردێن شامێ و ته‌ڤ وه‌لاتپارێزێن كوردێن سووریێ هه‌یه؛ چاوا گوهنه‌دانه گۆرا مەمدووح سه‌لیم به‌گێ و گۆرا وی وندا كرنه، كو نها كه‌س جهێ وێ ناس ناكه! واخ ل ڤێ سۆسره‌تماینێ.
