گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
پ. د. عە‌بدولفه‌تاح عە‌لی بۆتانی
وەرگێڕان ژ عەرەبی: مەتین
دیا جوان:
ئه‌و گۆهێ كۆ نالینا وه‌لاتێ من نه بهیسی بلا كه‌ڕبێ
ئەو چاڤێ كو ره‌وشا وه‌لاتێ من نه بینێ بلا كووربێ
(1) ره‌هـ و ریشال:
هه‌لبه‌ستڤان و نڤیسكارا كورد سه‌باح محه‌مه‌د عە‌لی، كو د ناڤ جڤاكا كوردی دا ب ناڤێ (دیا جوان) دهێته ناسكرن، ل جزیرا بۆتان د حوزه‌يرانا 1953ێ دا ل گوندێ (به‌ڕوو)(1)، كو تركان ناڤێ وێ گوها‌رتييه (شۆز)، ژ مالباته‌كه ئۆلدار، نهتهوهیی و نیشتمانپه‌روه‌ر هاتیه دنيايێ. ل به‌ر ده‌ستێ بابێ خۆ زانایێ ئۆلی په‌روه‌رده بوویه، كو ل گوندێ خۆ خودانێ مه‌دره‌سه‌كا (حوجره) يا ئۆلی بوو. ئەو مه‌دره‌سه، كو تێدا هه‌لبه‌ستێن هه‌لبه‌ستڤانێ ناڤدار مه‌لایێ جزیری و ئەحمەدێ خانی هە‌لبه‌ستڤانێن دى يێن كلاسیك يێن كورد دهاتنه خوا‌ندن و ژبه‌ركرن.
(2) ژیانا جڤاكی:
دیا جوان د سالا 1966ێ دا شوى ب كوڕێ مامێ خۆ سه‌عید ئەحمهد شۆزی (1945-2010)ێ كر، كو باشنڤيس و هونه‌رمه‌نده‌كێ شێوه‌كارى بوو، وى ده‌مى ئه‌و فەرمانبەر بوو ل باژێڕێ قامشلۆ دژیيا. ئەو ژى چوو نك هه‌ڤژينێ خۆ، د سالا 1975ێ دا چوونه شامێ و ل تاخێ (ئه‌لئه‌كراد) بنه‌جهـ بوون. پشتی وه‌غه‌ركرنا هه‌ڤژينێ خۆ، ئه‌و ب ئه‌ركێ به‌رپرسیاريیا خو‌دانكرنا زارۆك و كچێن خۆ و پێگه‌هاندنا وان ڕابوويه: جوان (مامۆستا‌یێ زانكۆيێ)، شڤان (به‌كالۆریۆس كارگێڕى و ئابۆری)، ژیان (به‌كالۆریۆس قانوون)، جوانه (راگه‌هاندنكار)، لاڤا (بژیشكا ژنان) و ژین (ده‌رمانساز – صيدلاني).
ژ به‌ر خرابوونا ره‌وشا سیاسی ل سووریێ، دیا جوان نه‌چار بوو د چریا ئێكێ سالا 2012ێ دا په‌نايێ بينته باژێڕێ دهۆكێ و هەتا رۆژا وەغه‌ركرنا خۆ د 26ێ شباتا 2025ێ د ل ئاڤاهييێن (زه‌ری لاند) بنه‌جهــ ببوو. ل سپێده‌يا رۆژا چارشه‌مب، 26ێ شباتا 2025ێ وه‌غه‌را دووماهييێ كر و ل گۆڕستانا دلبێ ل سه‌ر رێیا د ناڤبه‌را باژێڕێن دهۆك و سێمێلێ دا هاتييه خاکسپاردن.
دیا جوان کابانی و دایكه‌كه نموونه‌یی بوو. ژ بۆ وێ، دایكينی په‌یامه‌كا ژیانێ بوو و ب دیتنا وێ، په‌روه‌رده‌كرن و مه‌زنكرنا زارۆكان دڤێت په‌یاما ئێكێ يا ژنان د ژیانێ دا بيت، ژ به‌ر كو زارۆك هيڤیيا ملله‌ت و بنگه‌ها پاشه‌رۆژێ نه. په‌روه‌رده‌كرن و مه‌زنكرنا زارۆكان ژ بۆ دايك و بابان پرسه‌كه دژوارە، ژ به‌ر كو د هه‌ر نفشی و ل هه‌ر ده‌ڤه‌ره‌كێ دبينين زارۆك ئەون كو دڤێت رێیا راست هه‌لبژێرن و تشتێن چێتر و پاقژتر د ژیيانێ دا ب ده‌ست بێخن. ژ به‌ر ڤێ ئێكێ، مژارا ئازاديیا ژنێ گه‌له‌ك جاران هزرا وێ بۆ خۆ ڤه‌دكێشا.
د ڤێ چه‌ندێ دا ئەو دبێژيت: ژ سالێن دوور ڤه مژارا مافێن ژنان و ئازادييا وان ل سه‌ر به‌ڕكا ل دويڤچوونێ هاتیيه ڕائێخستن، به‌لێ دیسا ژی، هه‌مى تشتێن كو ژ وان را هاتينه پێشكێشكرن، نه زێده‌تری درووشمێن نڤیساندی و دانه‌يێن بێ ناڤەرۆکن، يان ژی هنده‌ك ده‌رمانێن ده‌مكی نه ژ بۆ نه‌خۆ‌شيیێن دژوار يێن كو نه‌هاتينه ده‌ستنيشانكرن. یا كو ژ مه را گرنگ، ئەوە كو ئەم ڤێ مژارا هه‌ستیار و گرنگ ب دانه‌یێن دروست چاره‌سه‌ر بكه‌ين. هنده‌ك جڤاكان مژارێن ژنان ب ئاوایێن نه راست چاره‌سه‌ر كرينه، ئەنجام ژی بۆهژينا مالباتان ژ ئێكودو بوو. ژ بۆ من، مژارا مافێن ژنان و ئازاديیا وان ب رێیێن دروست، من گه‌له‌ك مژوول دكه‌ت و ئەز هه‌ول دده‌م تشتێ كو ژ من بهێت ژ بۆ ڤێ ئێكێ بكه‌م. به‌لێ، تشتێ كو من ژ هه‌ر تشته‌كێ دى زێده‌تر مژوول دكه‌ت ئەڤه‌يە: به‌خته‌وه‌ريیا من د دلێ دایكا مه یا مه‌زن (كوردستان) دا ڤه‌شارتی یه، ئەو ژی د دلێ دژمنان دا ڤه‌شارتی یه.»
(3) ژیانا سیاسی:
دیا جوان د همبێزا مالباته‌كا نهتهوهیی یا كورد دا هاتيیه دنيايێ و مه‌زن بوویه. گه‌له‌ك ژ ئەندامێن مالباتا وێ ژ ده‌ستپێكێ ڤه د ژيیانا سیاسی دا كار كرينه و پشكداری بزاڤێن نهتهوهیی یێن كوردان بووينه. د ناڤ مالباتا خۆ دا، وێ ئێش و ئازارێن نهتهوهیی یێن كوردان نياسين و هه‌ستا وێ یا نهتهوهیی گه‌ش بوو. مامێ وێ، ئەحمهد شۆزی، ئێك ژ پشكدارێن بزاڤێن رزگاریخوازێن كوردان بوو و تێكه‌ليیه‌كا نێزیك ب كۆمه‌له‌یا خۆیبوون را هه‌بوو و ئێك ژ دامه‌زرینه‌رێن وێ بوو. هه‌روه‌سا، په‌یوه‌نديیا وی یا خورت ب سه‌رۆكێ كورد شەهید عە‌بدولره‌حمان گارسی را هه‌بوو. پشتی سه‌رهلدانا ئاگری (1927-1931) هاتيیه ته‌په‌سه‌ر كرن، شۆزی په‌نا بريیه بارزانێ و زێده‌تری ده‌هـ سالان ل وێرێ مایه. د ڤێ ده‌مى دا مه‌لا مسته‌فا بارزانی (1903-1979) ئەو فرێكرييه رۆژئاڤایێ كوردستانێ ژ بۆ كارێ سیاسی. وی هه‌تا رۆژا مرنا خۆ د سالا 1982ێ دا ل وێرێ چالاكيیێن خۆ یێن سیاسی به‌رده‌وامى دايێ و ل گۆرستانا شێخ خالدێ نه‌قشه‌به‌ندی ل تاخێ كوردان ل ته‌نشتا گۆڕێ بەدرخان پاشا و میر جه‌لاده‌ت به‌درخان هاتيیه ڤه‌شارتن.
دیا جوان دبێژيت: «ده‌مێ ئه‌زا نه‌هـ سالى بووم، ده‌ستێ مرنێ روحا دایكا من ره‌ڤاند. وى ده‌مى من باوه‌ر كر، كو دایكا من دلخۆ‌شیا من ژی ل گه‌ل خۆ ڤه‌شارت، به‌لێ پشتی كو چاڤێن من ل سه‌ر ژيیانێ ڤه‌بوون، من دیت كو به‌خته‌وه‌ريیا من د دلێ دایكا مه یا مه‌زن (كوردستان) دا ڤه‌شارتی یه، ئەو ژی د دلێ دژمنان دا ڤه‌شارتی یه.»
هه‌لبه‌ستڤانا مە به‌رده‌وام ب خه‌ریبیێ دحه‌سیا، ب تایبه‌تی پشتی مانا وێ ل شامێ. ل گه‌ل ڤێ چه‌ندێ، ئەو دبێژيت: «ئه‌ز ب خه‌ریبیێ دحه‌سم، ژ به‌ر كو ئەو زالمه و يا ته‌حلە، به‌لێ ئەز سۆپاسيیا وێ دكه‌م ژ به‌ر كو وێ ئه‌ز فێر كرم، كو وه‌لات چقاس هێژا و بوها یه.»
تێكه‌لیيا دیا جوان ب وێژه‌یا سیاسی یا كوردی ل باشوورێ كوردستانێ ڤه‌دگه‌ڕيته سالا 1966ێ. د ڤێ چه‌ندێ دا ئەوێ نڤیسييه: «د سالا 1966ێ دا، ئه‌زا 14 سالی بووم ده‌ما من بۆ جارا ئێكێ رۆژنامه‌یا (خه‌بات) دیتى. ئەو وه‌ك نامه‌یه‌كا نه‌هێنی دهات ژ مه ره، كو بایێ باكوور وێ ژ مه ره دئانی و دخسته مالێن مه ل قامشلۆ… ئەو ژ ماله‌كێ بۆ ماله‌كێ دن دهات برن، ژ تاخه‌كێ بۆ یا دن و ژ باژاران بۆ گوندان. ده‌ست پێ دهاتن خستن، تلیان ده‌ست پێ دكر و چاڤان ماچ دكر هه‌یا كو وه‌ستیایی و زیان ل سەر ژێ خویا دبوو، هه‌یا كو ئەو ژ مه ره وه‌كه په‌ڕە‌كه ژ نڤشتا كه‌ڤن ئان رووپه‌له‌كه ژ پرتووكا پیرۆز.»
دیا جوان ژ سالا 1975ێ ڤه كه‌تیه ناڤ خه‌باتا سیاسی، ده‌ما كو تێكه‌لی ب رێكخستنێن پارتیيا ديمۆكراتا كوردستانێ (سووریه) را چێ بووين. وێ ده‌ست ب سه‌ره‌دانا رێبه‌رێن پارتیێ یێن گرتی ل زیندانا (ئەلقه‌لعە) ل شامێ كریيه و ل گه‌ل داهاتا مالباتا خۆ یا سنوردار، پشكداری پشتگريیا وان يا ئابۆری ژی كریه. وێ ده‌ست ژ خه‌باتا سیاسی به‌رنه‌دایه، ئەو وه‌ك ئەنداما كۆمیته‌یا ناڤه‌ندی یا پارتيیێ هاته هلبژارتن و ب ڤی شێوه‌يى، بوویه ئێكه‌مین ژنا كو ل رۆژئاڤایێ كوردستانێ گه‌هشتيیه ڤێ پله‌‌یێ د پارتیيێ دا. گه‌له‌ك جاران د مالا وێ یا ساده دا جڤین و هه‌ڤدیتنێن پارتیێ دهاتنه كرن. تێكه‌ليیێن وێ یێن نێزیك ل گه‌ل رێبه‌رێن دیرۆكی یێن پارتیيێ را هه‌بوون، مینا: ئۆسمان سه‌بری (1905-1994)، ل گه‌ل تێكه‌لیبێن وێ یێن خورت ب كادرێن پێشكه‌فتی یێن پارتا ديمۆكراتا كوردستانێ (پ. د. ك)، ب تایبه‌تی د ده‌مێ شۆڕشا گو‌لانێ دا، يان ژی ده‌ما سه‌ره‌دانێن وان ل رۆژاڤایێ كوردستانێ پشتی سه‌رهلدانا ئادارا 1991ێ و دامه‌زراندنا يه‌كه‌مين په‌رله‌مان و حكوومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ. ژ به‌ر كو وێ (پ.د.ك) وه‌ك پارتیيا بارزانی و كه‌ڤنترین پارتيیا سیاسی یا كوردی ددیت، كو د كويراتيیا دلێ هه‌ر كورده‌كی دا دژیت.
جاره‌كێ ژ دیا جوان هاته پرسیاركرن، كا ئەو دخوازيت ل سه‌ر بارزانی باخڤيت؟ به‌رسڤا وێ هۆسا بوو: «به‌لكی ئەز كاربم به‌رسڤا هه‌ر پرسه‌كێ ب هه‌ر په‌یڤه‌كێ بدم، به‌لێ ده‌ما كو پرس ل سه‌ر بارزانیێ نه‌مر بێ، قه‌له‌م ب بێده‌نگی خۆ دچه‌مينيت. چاوا مرۆڤ ب ئاخافتنێ پەسنا وی كه‌سێ بدێ كو ژ ئاخافتنێ مه‌زنترە و ئه‌و د گوپيتكا بهايان دايه، چاوا مرۆڤ دشێت كه‌سه‌كی كو ناڤێ وی ب دۆزێ ڤه تەڤلیهەڤ بوون، وه‌سف بكه..؟ ژ بۆ دلۆڤانیێ ب من و ب قه‌له‌ما من يا لاواز ره… ئەز لێبۆرینێ دخوازم ژ بۆ وه‌سفكرنا كه‌سێ كو بوویه باوه‌ری و سۆند ژ بۆ گه‌لێ خوه. بارزانی ژ بۆ من ئەلفابهیا ژيیانێ و مه‌زنترین رێبه‌رێ كوردە.»
پشتی وه‌غه‌ركرنا بارزانى یا دووماهیێ ل 1ى ئادارا 1979ێ، وێ هه‌لبه‌ستا ب ناڤێ «بارزانی ئەلفابهیا ژیيانێ» نڤیسی و تێدا دبێژيت:
ده‌ما كو ئەڤ تیپ فری و
دوور ژ ئەلفابهیا ژیانێ بلند بوو..
د رێیا خوه ده داماره‌كه دلی قه‌تاند
خوه‌زا ل سه‌ر ره‌نگێن خوه هاتن گوهه‌رتن
راوه‌ستیا
زڤڕی و پاشڤه ڤه‌گه‌ڕيا
گازييا مریان گهیشت ئاسمانی
ئاسمانی پرسی: ئەڤ چ گری یه؟
بلا ئەم گریێ ل سه‌ر نه‌مر بهێلن و
ئەم ل سه‌ر مریێن زندی بگرین
دیا جوان د بیرانینا سه‌دسالیا ژ دایكبوونا بارزانی دا پشكدار بوو و تێدا گۆتيیه: «ده‌ما ئەم نێزیكی تایبه‌تمه‌ندیێن كه‌سایه‌تیيا بارزانی دبن، ئەم وى وه‌ك یه‌ك ژ موعجیزه‌یێن سه‌دسالا بیستان دبینن. كه‌سایه‌تيیه‌ك بێهەڤڕک ل ڤێ جیهانێ یه، كو په‌سنداین و حورمه‌تیا هه‌ڤالان و نه‌یاران ب هه‌ڤ ره ب ده‌ست خستیه. دژمن بهری دۆستان دانپێدانێ ب شیانێن وی یێن له‌شكه‌ری یێن نه‌وازه دكه‌ن.»
ده‌رباره‌ى نێرینا بارزانی یا ل سه‌ر ژنێ، وێ نڤیساندیه: «ئه‌و یه‌كه‌م رێبه‌رێ ته‌ڤگه‌را رزگاریخواز يا كوردی بوو، كو ب ئاوایه‌كی موكۆم باوه‌ر دكر كو ژنا كورد دكاره رۆله‌كه كاریگه‌ر د خزمه‌تا دۆزا كوردی و پاراستنا وێ ده بله‌یزه. وی دخوه‌ست كو ئەو د وارێ سیاسی ده بگهیژه ئاستا مێران، ئەڤ ژ مه ره شرۆڤه دكه كو ب پێشنیارا وی، یه‌كیتیا ئافره‌تێن كوردستانێ د سالا 1952ێ ده هات دامه‌زراندن»(2).
دیا جوان ژنه‌كه كو ره‌هێن وێ ژ ئەبه‌دیه‌تێ هه‌تا هه‌تاییێ درێژ دبوون، ب ئێش و ژانێن مرۆڤاتیێ ڤه دگران بوون، هه‌لگرا دۆز و خه‌ما گه‌لێ خۆ بوو. به‌ژنا وێ دخويلييا به‌ر ب جهێ كو رۆژا ئازادیێ لێ دهه‌لات. ئەو ژنه‌كه چیایی بوو، ژ گونده‌كی كو سینگا چیا دخه‌ملاند. چیا ژ بۆ وێ هه‌ڤالێ بێهه‌ڤالان و هه‌شار بۆ وان يێن جهه‌كێ ب ئێمناهى هه‌بيت. وێ ئەو كه‌سێن كو به‌رێ خۆ ددان چیا، نێزیكی خوه‌دێ ددیتن.
ده‌ما كو وێ د سالا 1996ێ دا جارا ئێكێ سه‌ره‌دانا كوردستانا ئازادكری داى و پێشكه‌تنێن سیاسی و ره‌وشه‌نبيرى د بن سیبه‌را حكوومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ دا دیتين، گۆت: «ئه‌و خه‌ونه‌ك بوو كو هاتە بجهـ ئینان، من ئاخ ماچ كر و هەناسەیێن خوه پێ هوینکرن.»
(4) چالاكیيا ره‌وشه‌نبيرى:
دیا جوان د مالباته‌كه خوا‌نده‌ڤان دا مه‌زن بوویه، كو دخوا‌ند و دنڤیسی. ئه‌و ل به‌ر ده‌ستێ بابێ خۆ هاتبوو په‌روه‌رده كرن. ل گه‌ل كار و مژويلاهييێن دايكينييێ دا، ئەو د وارێ ره‌وشه‌نبيرى دا ژی يا چالاك بوو و گه‌له‌ك گرنگی ددا پشكداریيا هه‌لكه‌فتا و جه‌ژنێن نه‌ته‌وه‌يى، ب تایبه‌تی جه‌ژنا نهتهوهیی یا نه‌ورۆزێ. هه‌روه‌سا، پشكداری سمینا‌ر و فێستیڤالێن ره‌وشه‌نبيری ل سووریێ و عيراقێ و هه‌تا ل توونس، به‌یرووتێ، ئۆردن، ئەلمانیا، هۆلەندا، سوید و فەرەنسا ژی كریيه. تێكه‌لیێن وێ یێن به‌رفره‌هـ ب نڤیسكار و ره‌وشه‌نبیرێن كورد و عە‌ره‌بان را هه‌بوون، وه‌كی: محه‌مه‌د ئە‌مین بۆزه‌رسلان، فه‌له‌كه‌ددین كاكه‌يی، محه‌مه‌د مه‌هدی ئەل-جه‌واهری، نه‌وال ئەل-سه‌عداوی، گۆلێت خووری، موزه‌ففه‌ر ئەل-نه‌واب، ده‌رهێنه‌رێ سینه‌مایێ نه‌بیل ئەل-مالح، هونه‌رمه‌ند هانی رۆمانی، خەباتکەر عوسمان سه‌بری، جه‌گه‌رخوین، تیرێژ، عەمەرێ لەعلێ و محەمەد شێخۆ و گه‌له‌ك كه‌سێن دى.
هەژی گۆتنێ یە دیا جوان دهێتە هژمارتن ئێکەمین ئافرەتا کورد، کو دیوانەکا هەلبەستان ل ڕۆژئاڤایێ کوردستانێ چاپ کربیت. د ژیانا خۆ دا، (47) خه‌لات ب ده‌ستڤه ئيناينه، كو د ناڤ وان دا باوه‌رناما رێزگرتنێ ژ بۆ پشكداريیا وێ یا د سه‌ركه‌فتنا فێستیڤالا هه‌لبه‌ستێ یا كو ل باژارێ (سووسە) ل توونسێ د نیسانا 2001ێ دا هاتبوو رێكخستن؛ مه‌دالییا زێرین و باوه‌رناما رێزگرتنێ ژ وه‌زاره‌تا ره‌وشه‌نبيرى یا حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ د سالا 1998ێ د؛ باوه‌رناما رێزگرتنێ ژ فێستیڤالا هه‌فته‌مین يا هه‌لبه‌ستێ یا كوردی و فێستیڤالا مه‌لایێ جزیری یا 1999ێ، زێده‌بارى خه‌لاتا بارزانیێ نه‌مر.
دیا جوان ژنه‌كه، باوه‌رى ب دۆزا گه‌لێ خۆ یێ كورد هه‌بوو، وێ باوه‌ریێ ئەو به‌ر ب نڤیساندنا هه‌لبه‌ست و چیرۆكێن كورت ڤه بر. وێ ده‌ست ب نڤیساندنێ كر ده‌ما كو تێگه‌هشتییه ناكۆكییا د ناڤبه‌را خێر و خرابیێ و د ناڤبه‌را بنده‌ستی و به‌رخوه‌دانێ دا. ب گۆتنا وێ، ده‌ما كو وێ جوداهییاد ناڤبه‌را تاما شیرین و ته‌حليێ دا زانى. دیا جوان دبێژيت: «ده‌ستپێك د سالا 1977ێ ده بوو، ب سه‌ده‌ما بوویه‌ره‌كه بچووك لێ واته‌یه‌كه مه‌زن، ده‌ما كو هه‌ر دو كه‌چێن من لاڤا و ژین ل سه‌ر چاوانیيا نڤیساندنا په‌یڤا (كوردستان) ل سه‌ر دیوارێ مالێ ده ب شەڕ چوون. هه‌ر یه‌كێ ژ وان ل سه‌ر نێرینا خوه دووپات دكر و هه‌ر دو ژی ڤه‌گه‌ڕیان نك من كو ئەز ببم حاكم. ئەو ئەوقاس بچووك بوون كو ب ته‌مامی نكارین تیپان ناس بكن و ژ هه‌ڤ جودا بكن. وێ گاڤێ، من هه‌ست ب تشته‌كی كر كو ژ سینگا من دفره و دگه‌ره ل رووپه‌لێن كاخه‌زان كو لێ بجهـ ببه.»
ب ڤی ئاوایی چیرۆكا دیا جوان ب نڤیساندنێ ره بوو. لێ چما وێ هه‌لبه‌ستنڤیساندن هلبژارت؟ ئەو دبێژيت: «پالده‌رێ یه‌كه‌م كو ئه‌ز به‌ر ب هه‌لبه‌ستێ ڤه بريم، هه‌ستا من يا نهتهوهیی و هه‌ستا من ب ئێشا گه‌لێ خوه یێ پارچه‌كری و بنده‌ست بوو. هه‌لبه‌ست چه‌كێ منە كو ئەز د ڤێ جه‌نگێ ده ژ بۆ رزگاریێ پێ بکاربینم.»
دیا جوان ده‌ليڤه‌يا خواندنێ ل قوتابخانان ب ده‌ست نه‌كه‌فتيیه، لێ ل مه‌دره‌سا (حوجره‌یا) بابێ خۆ فێر بوویه و خوا‌نديیه. گه‌له‌ك هه‌لبه‌ست ژ كلاسیكا كوردی ژبه‌ركر بوون، خۆ ژ لایێ ره‌وشه‌نبيرى ڤه پێشئێخستیيه. ژ بچويكاتیا خۆ ڤه ده‌ست ب نڤیساندنا هۆزانێ كريیه. د سالا 1977ێ دا ده‌ست ب نڤیساندنێ كریه و هۆزانێن خۆ یێن به‌راهييێ د سالا 1982ێ دا د كۆڤارا (به‌ربانگ) دا كو ل سوێدێ دهاته وه‌شاندن، به‌لاڤ كرینه. ل خوارێ چه‌ند مالك ژ وێ هۆزانێ:
ئه‌و پێنۆسا ل سه‌ر وه‌لاتێ من نه نڤيسى بلا بشكێ
ئه‌و زمانێ كو ژ بۆ وه‌لاتێ من نه ئاخفێ بلا لال بێ
ئه‌و گوهێ كو نالينا وه‌لاتێ من نه بهيسێ بلا كه‌ڕبێ
ئه‌و چاڤێ كو ره‌وشا وه‌لاتێ من نه بينێ بلا كوور بێ
ئه‌و دلێ كو ژ بۆ وه‌لاتێ من نه‌بێ په‌ره‌نكه‌ك ئاگر بلا راوه‌ستێ و بمرێ…
دیا جوان هۆزانێن ڕند ل سه‌ر ڤان بابه‌تان نڤیسینه: بارزانیێ نه‌مر، شه‌هید له‌یلا قاسم، له‌یلا زانا، هه‌له‌بجه، شه‌هیدان، نه‌ورۆز و كوردستان.
دیا جوان، 14 به‌رهه‌مێن بەلاڤبوویی هه‌نه، د ناڤ وان ده حه‌فت دیوانێن هه‌لبه‌ستانه، كۆمه‌ك چیرۆكێن كورت و په‌رتووكێن دى ل دۆر ره‌وشه‌نبيری و فولکلۆرێ كوردی دا هه‌نه.
ژ به‌رهه‌مێن وێ:
1- پێله‌كه ژ ده‌ریایا کۆڤانێن من، (هه‌لبه‌ست)، (شام، 1992).
2- هێسترێن زوا، (هزر)، (شام، 1998).
3- بازبه‌ند (حجاب)، (چیرۆكێن كورت)، (شام، 1999).
4- گۆتنێن پێشیێن كوردان یێن هلبژارتی، (دهۆك، 2008).
٥- زکاتا ئەڤینێ، ب تیپێن لاتینی ژلایێ ناڤەندا خانی یا رەوشەنبیری و راگەهاندنێ ڤە هاتییە چاپکرن، کو هێشتا نەهاتییە بەلاڤکرن.
نڤیسكار ته‌وفیق ئەل-حوسێینی دیوانێن وێ و چیرۆكێن وێ وه‌رگێڕاينه زمانێ عە‌ره‌بی، هه‌روه‌سا هنده‌ك ژ وان وه‌رگێڕاينه زمانێ تركی. به‌رهه‌مێن وێ و نڤیسێن وێ، سه‌رنجا گه‌له‌ك نڤیسكار و ره‌وشه‌نبیران ڕاكێشایه و گه‌له‌ك كه‌سان ده‌ربارێ وێ و به‌رهه‌مێن وێ نڤیسینه.
د پێشگۆتنا پرتووكا «پێله‌كه ژ ده‌ریایا کۆڤانێن من» دا، (مخائیل عید) هۆسا نڤیسیيه: دیا جوان هه‌لبه‌ستڤانه‌كه… هه‌ستیارە، د دلێ خۆ دا خه‌مێن دنیایێ و بێهنێن جیهانه‌كێ دحه‌وینيت، كو ب بیرانینێن زارۆكينيیێ دچرسكن، كو تێكه‌لیێن نیڤ- سێهربازی د ناڤبه‌را مرۆڤ… و تشتێن ل دۆرا وێ دا، ژ مرۆڤ و زنده‌وه‌ران چێ دبن.
پاشى دبێژيت: تشتێ كو نێڕێنا من بۆ خۆ ڕاكێشاى، من د هه‌لبه‌ستێن وێ دا ديت، كێمیيا دلخۆشى و شاديێ يه، ئەڤه نه تشته‌كی عەجێبە ژ كه‌سه‌كێ كو په‌ریشانیا مرۆڤان دیتیه و خه‌مێن وان، خه‌مێن وه‌لات و مرۆڤاتیێ هه‌لگرتینه، چقاس خه‌من! چاوا دلێ هه‌لبه‌ستڤانێ شاد ببه و د جیهانا كو تێدا دژیت، ئەڤ ئێش و خه‌مه هه‌بن؟! هه‌لبه‌ستڤانێ زارۆكينی نياسييه…، به‌لێ خۆشى و شاهيیێن گه‌نجاتيێ نه نياسینه، ژ به‌ر كو د دلێ وێدا جهـ نینه ژ خه‌مێن جیهانێ پێ ڤه…، تنێ خه‌ونا وێ یه پاشه‌رۆژه‌كا جوان و دادوه‌ر هه‌بيت.
شێخ ته‌وفیق ئەل-حوسێینی د پێشگۆتنا وه‌رگێڕانا دیوانا «هێسترێن سه‌رهلدێر» دا نڤیسيیه: دیا جوان، ب خێرا هه‌ستیاری، نازكی و دلپاكیێ و زه‌لالبوونا رامانێ كو پێ هاتیيه خه‌لاتكرن، دكاره د هه‌لبه‌ستێن خوه ده ره‌نگێن رۆناهی، بیهن و شيرینیێ ده‌ینه به‌رده‌ستێن ته، رزگاركری ژ هه‌موو زنجیر و قه‌یدێن كو هین هن خوه‌دیێن دیوانان گرێددن كو ل یا كو دنڤیسن، بێ سه‌ده‌م ناڤێ هه‌لبه‌ست داتینن… هه‌لبه‌ستێن وێ ژ هونه‌را په‌یڤان ددن ته، یا كو ئه‌قل تێر دكه و ڤه‌شارتیێن نه‌فسێ دهه‌ژینه، و د ناڤ ده‌روونێ ته ده بلندترین و پاقژترین هه‌ستان ب ئاوایه‌كی خوه‌زایی و بێكێماسی دلڤینه.
ژ وان تشتێ كو ده‌ربارێ به‌رهه‌مێن وێ هاتیه وه‌شاندن، نڤیسینا هه‌لبه‌ستڤان و نڤیسكارێ کورد جه‌میل داری د كۆڤارا (الصدى) یا ئيماراتی دا یه كو د 14 نیسانا 2001ێ دا ده‌ركه‌تييه. ده‌رباره‌ى كۆمه‌له‌یا وێ یا چیرۆكان «بازبه‌ند» دا، داری نڤیسيیه: ژ ده‌ستپێكێ ڤه، چیرۆكنڤیسا كورد دیا جوان د كۆمه‌لا خوه یا چیرۆكان ده دياردكه‌ت كو ئەو ئالیگرا مرۆڤە د خه‌ونرۆژكان دا، خه‌یالێن وی و لێگه‌رینا وی یا به‌رده‌وام ژ بۆ ئازادیێ كو بێیی وێ ژیيان دبه زيندان يان ژی گۆڕ، ژ به‌ر كو تنێ ئازادی دژبه‌رى مرنێ یه.
دیا جوان ب هشیاری پێتێن لیستكا چیرۆكنڤیسینا ئافرینه‌ر دگره و ژ راستی و خه‌یالێ، چیرۆكان دچینه كو هه‌ر رۆژ ئەم تێ ده دژین و ئەم وان دبینن، ب شێوه‌یه‌كی كو ته‌ڤلهه‌ڤیا راستبینیا هشك و فانتازیا سێهربازی یه. ئەو پرسگرێكا مرۆڤ ب گشتی و پرسگرێكا ژنان ب تایبه‌تی ده‌رمان دكه، ب رامانا كوور و هشیاری و هه‌ستێن مرۆڤاهی.
من دیا جوان د داويیا نیسانا 1999ێ دا ل شامێ ناس كر و من ژ كه‌سایه‌تیيا وێ و ره‌وشه‌نبيرييا وێ یا مۆدێرن حه‌ز كر. مالا وێ ببوو جڤینگه‌هـ ژ بۆ ئه‌ديب و نڤیسكاران ژ هه‌ر ئالیێ كوردستانێ. ئەو د مێڤانداريیا وان دا يا مه‌رد بوو و هه‌ول ددا كو په‌یوه‌نديیێن ره‌وشه‌نبيرى د ناڤبه‌را وان دا ئاڤا بكه‌ت، ژ بلی ڤێ، ئاماده‌كاریيا وێ ژ بۆ پێكانینا كارێن وان و چاره‌سه‌ریيا ئارێشه‌يێن وان و هه‌ڤالبه‌ندييا وان يا كو ئەو بخوازن.
پێدڤییە ئاماژێ بدەینێ، کو هەڤژینێ وێ (سەعید شۆزی) ژ مەزنترین پشتەڤانێن وێ بوویە بۆ نڤێسینێ و ئەنجامدانا چالاکییان.
تشته‌ك هێژا كو ئەم به‌حسا وێ بكه‌ين، تشتێ كو نیشانه‌یا نهتهوهیی ژی هه‌یه، ئەوە كو وێ تەکەزی ل سەر ددا سه‌ره‌دانا مێڤانێن خۆ ژ بۆ گۆرێن میر به‌درخان پاشا (1803-1869) و نه‌ڤیيێ وی جه‌لاده‌ت به‌درخان (26/4/1893 – 15 تیرمه‌ها 1951) ل گۆڕستانا شێخ خالد نه‌قشه‌به‌ندی ل ناوچا سالحیه ل تاخێ ئەلئه‌‌كراد (كوردی) نێزیكی مالا وێ. د هه‌مان گۆڕستانێ دا گۆڕێن (مه‌ولانا) شێخ خالد نه‌قشه‌به‌ندی (1773-1826) و سه‌رۆكێ كۆمونیست خالد به‌گداش كیكی (1912 – 24 تیرمه‌ها 1995) ژی هه‌بوون، لێ وێ سه‌ربه‌ستیا سه‌ره‌دانا وان دهشت ژ بۆ مێڤانێن خۆ. دبيت كو ژ به‌ر كو هه‌ردو ژ بۆ گه‌لێ كورد و مافێن نهتهوهیی یێن وان تشتێن هێژا پێشكێش نه‌كربوون. هه‌روه‌سا هه‌مان رامان ل سه‌ر عالمێ كورد یێ ئۆلدار د. محه‌مه‌د سه‌عید ره‌مه‌زان بۆتی و مفتیێ سووریێ ئەحمهد كه‌فتاروو هه‌بوو.
هەلسەنگاندنا وێ بۆ کەسایەتییان ل سەر وێ چەندێ دما کا وی کەسی چەند خزمەت بۆ مللەتێ خۆ کرییە.
ل گه‌ل كو ئەو د ئاخافتنا خۆ یا ب مێڤانێن خۆ را دلنه‌رم بوو، لێ به‌لێ هه‌ر تم ره‌وشا خه‌مگینیێ روویێ وێ دگرت. ئەو ب خه‌مگینى خویا دكر وه‌كو د بن بارێ گرانیێ ده دژیيا، ژ خه‌م و خەریبییێ، جار ژى چاڤێن وێ ژ رۆندكان تژی دبوون يان ژی وێ رۆندك دباراندن تنێ ژ بۆ كو خه‌به‌ره‌ك خراب يان ژی نه‌خۆ‌ش ل سه‌ر كوردان دبهیست. خویا دكه‌ت كو گریان ژ بۆ وێ وه‌ك نه‌فه‌س ستاندنه‌كێ و ره‌حه‌تبوونه‌كا ده‌روونی بوو ل هه‌مبه‌ر وان خه‌م و ئێشێن كو وێ ل سه‌ر ره‌وشا گه‌لێ خوه یێ ب ده‌رد، هه‌ست پێ دكر.
ل سه‌ر پرسیاره‌كا رۆژنامه‌ڤانه‌كی جاره‌كێ ژ وێ را گۆت: «ماده‌م تو ژنی، رۆندك ژ ته ره چ نه؟»
وێ به‌رسڤ دا و گۆت: «هه‌كه هوون من ببینن دگریم، من بهێلن، من بهێلن كو بگریم، دا كو رۆندكێن من به‌ستيێ ببۆهژينن، كو ل سه‌ر لاشێ من كه‌تیه، دا كو رۆندكێن من زنجیرا زندانا من بشكێنن… من بهێلن بگریم، به‌لكی رۆندكێن من ڤۆلكانا شۆڕشا من ڤه‌مرينن، رۆندك تنێ د بێده‌نگیا من و ته‌نێتیا من ده من ته‌نا دكه‌ن. چقاس و چقاس ژ وان ره من هه‌ست ب مرۆڤاهیا خوه دكر، هه‌كه ئەز د تاریتیيا ژیيانێ ده وندا ببم، رۆندك تنێ رێیێ ژ من ره‌رۆهن دكن، ئەو ژ من ره كه‌ڤنترین و دلسۆزترین و ب وه‌فاترین هه‌ڤالن.»
تێكه‌لیا من يا مالباتی ب مالباتا دیا جوان را يا خورت بوو، كو مه سه‌ره‌دانا وێ ل شامێ كر و وێ سه‌ره‌دانا مه ل دهۆكێ كر، سه‌ره‌دان د به‌رده‌وام بوو و هێشتا موكۆمتر بوون ده‌ما كو ئەو ل دهۆكێ د چريا ئێكێ يا 2012ێ دا ئاكنجى بووى. ئەو ژ چه‌ند نه‌خوه‌شیان گازنده دكرن، به‌لێ وێ قه‌ت لاوازييا خوه نیشان نه‌دا. دو هه‌فتيا بهری مرنا وێ ئه‌ز چووم سه‌ردانا وێ و ئەو د نه‌خۆ‌شخانا دۆكتۆر غازی (يا تایبەت) دا يا رازایی بوو. ئەز گه‌له‌ك ب ره‌وشا وێ ئێشیام و چاڤێن من ژ رۆندكانان تژی بوون. نه‌خۆ‌شيیێ ره‌نگێ روویێ وێ گوهاڕت بوو، به‌لێ ل گه‌ل ڤێ، وێ ب خێرهاتنا من كر و تشت ب ئاوایه‌كی خوه‌زایی مه‌شیان.
تشتێ گرینگ ئەوە كو تێكه‌لیا مه ب وێ را هه‌تا رۆژا مرنا وێ د سپێده‌هيا رۆژا چارشه‌مب، 26/2/2025ێ دا ل نه‌خۆ‌شخانا ڤین يا تایبەت ل دهۆكێ، پشتی ئازار ب نه‌خوه‌شیێ را ديتين. ئەز بۆ وێ گه‌له‌ك خه‌مگین بووم و من گه‌له‌ك كره گری. ئەو نموونه‌یا ژنا كورد يا نه‌ته‌وه‌ی، ره‌وشه‌نبیر و وێره‌ك بوو، كو خه‌مێن گه‌لێ خوه د ناڤ دلێ خوه ده دهلگرتن. ئەز هێڤی دكم كو د ده‌مه‌ك نێزیك دا ئەو ببه ناڤونیشانێ ژ بۆ نامه‌یه‌كا زانکۆیێ، و زانکۆیا دهۆكێ یا به‌راهيێيه كو دشێت ڤی كاری بكه‌ت، ئەز ژ رێڤه‌به‌ریا گشتی یا ره‌وشه‌نبيرى و ئێکەتییا نڤیسەرێن کورد ل دهۆكێ دخوازم كو ژ وێ را مەزارەکێ ژ هه‌ژى بۆ ئاڤا بكه‌ت، وه‌ك ژنه‌كا نهتهوهیی، كێم وێنه، ژ به‌ر كو ئەو دێ بيته جهێ سه‌ره‌دانێ ژ بۆ ئه‌ديب و نڤیسكارێن، كو ڕێزگرتنێ ل خزمه‌تێن وێ یێن ره‌وشه‌نبيرى و نەتەوەیی دكه‌ن.
چاڤكانیێن ڤه‌كۆلینێ و په‌راوێز :
1- هه‌ڤپه‌یڤین و تێكلیيێن من ب دیا جوانا ره‌همه‌تی را.
2- به‌رهه‌مێن وێ.
3- كۆڤارا پۆييتيكا، هه‌ژمار (3)، (دهۆك، بهارا 2023)، رووپه ل 98-106.
4- رۆژنامه‌یا (خه‌بات) ئیلۆنا 1995ێ دا، هه‌ڤپه‌یڤینه‌ك ل گه‌ل ديا جوان، كو رۆژنامه‌ڤان ئازاد ئەحمهد ل شامێ سازكرييه.
په‌ڕاوێز:
(1) به‌ڕوو (به‌لۆت): ئەڤ ناڤ لێ هاتيیه كرن ژ به‌ر گه‌له‌ك دارێن به‌ڕوو (به‌ڕوى) لێ هه‌نه.
(2) بنێره لێكۆلینا وێ: «كه‌سایه‌تیا بارزانیێ نه‌مر – مرۆڤاهی و سیاسه‌ت»، مومتاز ئەل-هه‌یده‌ری و یێن دن (ئاماده‌كرن)، كۆنفرانسێ 100 سالیا ژ دایكبوونا بارزانیێ نه‌مر، پشكا دويێ، (هه‌ولێر، 2003)، رووپه‌ل 910-914.
