جارەكا دی كەلتۆرێ كوردی!

فه‌رهاد حاجى باڤى

كەلتۆرێ رەوشەنبیريیێ یێ نە ماددی، پێكهات و دەستكەفتێ هزری یێ بیردانكا مللەتی یە و هەردەم یێ زیندی یە. ئەو خۆ د ژیانا رۆژانەدا دوبارە دكەت، نڤشەكی رادەستی ئێكێ دی دكەت و ئێكە ژ ستوونێن ئاڤاكرنا شارستانییا سەردەم و چەند واران ب خۆ ڤە دگریت؛ هزری، هونەری و وێژەیی… هتد. ئەو پشكەكە ژ ناسناما مللەتی. مللەتێن پێشكەفتی شیانێن مەزن دمەزێخن و پووتەیەكێ زێدە ب وارێن وێ ددەن ب تایبەت ل ناڤەندێن ئەكادیمی و زانستی. ل سەر ئاستێ نڤیسەران پشتەڤانییەكا مەزن ل ڤەكۆلین و پەرتووكێن وان ژی دھێتە كرن؛ ژبەركو مللەتێ كەلتۆرێ خۆ ڤەنەكۆلیت، هێدی هێدی ئەو کەلتۆرێ وی دبیتە سامانێ مللەتەكێ دی و خودانێ رەسەنێ كەلتۆری دەستڤالا ژ هەڤكێشا دیرۆكی یا رەوشەنبیری دەردچن، ئەو چەندە ژی خۆكوژییەكا نەپێدڤییە و نابت چ مللەت بكەڤنە د وان داڤان دا.

دەربارەی كوردان، ڤەكۆلین و خواندنا كەلتۆرێ خۆمالی ئەو بیاڤێ پێدڤی بخۆ ڤە وەرنەگرتییە. ئەوا هاتییە نڤیسین، گەلەك كێمە ل بەرانبەر دەولەمەندییا وی و هندەك ڕێباز و ئایینێن بیانی هاتینە د ناڤ كوردان دا و تێرا خۆ كەلتۆرێ مە لاواز كرینە، بگرە ژ ژناڤبرن و شێلاندنێ…هتد. ئەڤە ژی؛ ژ بەركو وان بنەما، یاسا و رێكخستنا خۆ یا هزری بەلاڤكر و سەپاند، ئەڤجا چ ب توندی یان ب ھێمنی و ل سەرخۆ، ژ لایەكێ دیڤە هەتا نۆكە هێشتا كوردان كەلتۆرێ خۆ ڤاڤێر و پۆلین نەكرییە، كو ب ساناهیترین كارە.

 ئەم دشێن ب ڤی ئاوایی پۆلین بكەین:

1-كەلتۆرێ كەڤنە كوردێن سۆمەری، زاگرۆسی، هیسی، ئاری، میدی، گۆتی، هوری، میتانی، كاردۆخی، سۆباری و نائیری… هتد.

2-كەلتۆرێ ئیسلامی، كو وەسا توند و گشتگیر بوو؛ ئایین، زمان و نەریتێن موسلمانێن نەعەرەب لاوازكرن، هندەك ژ ناڤبرن و یێن ماین ژی دناڤ خۆ دا بوهژاندن.

3-كەلتۆرێ پشتی ئیسلامێ، وەكو میرگەهـ، كۆمار،  شۆرەش، سەرهلدان، پارت و بزاڤێن سیاسی یێن كوردی.

هەر چاوا بیت، وەكو دەستپێشخەرییەكا نەتەوەیی ل سالا 2017ێ و پێدا مە بزاڤ كر مەلەڤانییا د ناڤ دەریا كەلتۆرێ كوردی دا بكەین، ب ڕاستی دەریایەكا بێ بن، حێج و هار و تژی مین و تی ئێن تی بوو.. گراڤەكا نیڤ خویا و مەیدانەكا نیڤ ڤالا بوو ل بەرانبەر خودان قەلەمێن كوردی، ئەڤجا مە چەند ڤەكۆلین و گۆتار د پەرتووكەكا نێزیكی 100 لاپەری دا ب ناڤێ: (كەلتۆرێ نەڤەكۆلای)چاپ كر، كو بەری هینگێ پشك- پشك د کۆڤار و رۆژنامەیان دا بەلاڤ ببوون، ب وێ هیڤییێ کو خزمەتەكێ (کو نەهاتبوو كرن) بكەین، و (قەدرێ قەلەما مە بھێتە زانین) و ئەو رەنج بھێتە پێشچاڤ.

لێ ئەو ڤەرێژا هزری یا پەرتووكێ بەرهەمئینای هاتە دزین و كۆپیكرن و ژ رێرەوا خۆ ڤارێ بوو، دەما بوونە مژار و سیمینار ب ناڤێ هندەك (نیڤ نڤیسەر)ێـن ل سەر هزرا پەرتووكێن مە: گرێكێن هزرا كوردی، ژیان ژ دەرڤەی دیرۆكێ، كەلتۆرێ نەڤەكۆلای، خوینا لەشێ ئاقلێ خۆ نوی كرین و كەفتنە داڤێن شاشییان، هەر چەندە ڤەكۆلینێن بەرهەڤكری ل بەردەستێن وان بوون و شاش هزرا خۆ تێدا كرن؛ ژبەركو بلەز و بەز هاتنە د ناڤ وی بابەتی دا و باشترین بزاڤا وان رێشتنا چەند چپكێن ئاڤێ بوو ل رۆژەكا نختە و بارانەكا بێ راوەستییان، هەروەسا خۆ نەوەستاندن ب دویڤچوونا ئەنجامێن دویماهییێ و ژێدەرێن پەرتووكا مە، وەكی دویڤچوونا بەرهەمێن لالاند، محەمەد عابد ئەلجابری، محەمەد ئەرگوون و جۆرج تەرابیشی… هتد.

خالا سەیر ئەو بوو وەسا هزركرن، كو پەرتووكا مە دارشتنەكا ئەدەبی و خۆشە! ئەو ب خۆ خواندنەكا ئەكادیمی و زانستی بوو؛ چونكوی دیرۆك، میتۆلۆژییا، جڤاك و سیاسەتێ ب خۆ ڤەدگریت، یان ژی ب كێمی مە بزاڤ كر ب وی ئاوایی بیت و تێبینیەك ژ هەژی بیرئینانێ یە بنڤیسین، ئەو ژی دەما مە بابەتێن پەرتووكێ بۆ هندەك کۆڤار و رۆژنامەیان هنارتین ب مەرەما بەلاڤكرنێ، كاربدەستێن وان بەلاڤ نەكرین؛ چونكی خۆ دهلاڤێتن و نەدزانی چ مەسەلەیە! ئێ مافێ وانە ما چ ژ مژارێن پەرتووكێ دزانین! ژنوی گوھلێبوون و خواندن، لێ خواندنەكا ئایدیۆلۆژییا كۆرە و فەرمانبەرانە! ژبەركوهندەك دەزگەهێن راگەهاندنێ پتر دەلیڤێ ددەنە نڤیسەرێن پسمام، ناس، هەمان ئایدیۆلۆژی ھەلگر و خەلكێ باژێرێ خۆ ل سەر كیستێ رەسەناتییا نڤیسینێ، وان نیڤ نڤیسەران خۆ كرنە قەهرەمانێن شاشێن تەلەفزیۆن و سۆشیال میدیایێ.

هەرچاوابت مە دڤییا پەرتووكێن ژێگۆتی ببنە قەبخوازی و د مەیدانا ڤەكۆلینێن كەلتۆری دا دەرگەهەكی بەرانبەر نڤیسەرێن كوردا ڤەكەت ، لێ «ئەو وار بوو، بەلێ نە ئەو بوهار بوو!» و دەرئەنجامێ ئەڤا ل سەری هاتی دیار كرن پێدڤییە خواندن و ڤەكۆلینێن كەلتۆری ب ڤی ئاوایێ بن:

1) گرنگە قەبخوازییەكا راستەقینە بیت ل بەرانبەر مەترسیێن ل سەر كەلتۆرێ خۆمالی، مینا تاپۆكرن ل سەر ناڤێ دوژمنی، دزین، سەختەكرن و شێواندنا كەلتۆرێ كوردی…هتد.

2) داكو خواندن و ڤەكۆلین زانستی و ئەكادیمی بن، پێدڤییە وەرارا وی بیاڤی بەرچاڤ وەربگریت و خواندنێن دیرۆكی، جڤاكی و رەوشەنبیری د ناڤ دا بەرهەڤ بن؛ چونكی ئەو خواندن بڕبڕا پشتا ڤەكۆلینێن كەلتۆری یە و نابیت زمانێ ئەدەبی ب سەر دا زاڵ بیت، یان ژی ب تنێ دارشتنێن وێژەی و وێنەیێن شعری بن.

3) نابیت شینوارێن پاشـخانا ئایدیۆلۆژی، هزرا بەرتەنگا پارتایەتی و شۆڤینییا سیاسی دناڤ نڤیسینان دا هەبیت و گرنگە دویری خۆیاتی و بابەتییانە بیت؛ چونكی:

ا- دەرئەنجامێ دویماهییێ زیان دێ گەهیتە رەسەناتییا رێبازا زانستی یا نڤیسینێ و ژ رەهەندێن راستیێن زانستی دویر دكەت؛ چونكی نەشێت خۆ ژ خالێن خڕەک رزگار بكەت، ب تایبەتی یێن چێكری، بۆ نموونە؛ رەهەندێن جڤاكی، دەرۆنی و رەوشەنبیری ب كویری ڤەناكۆلیت، ئەڤ خالە د بەرهەمێن رۆژهەلاتناسان دا یێ دیارە.

ب- خواندنێن سیاسی و ئایدیۆلۆژی بۆ كەلتۆری ل گۆر سۆز، هەست و هزرا نەتەوەیی و دیل گرتییا وانە. دیسان خواندنێن ئایدیۆلۆژی راوەستییان، نەلڤییا هزری و پیرۆزیێن سەختە بەرهەم دئینت، و خۆ ژ رەخنێ و پێداچوونێ مەزنتر دبینیت و گازییە بۆ كەڤنەپەرستییێ.

ج- ل دەستپێكێ گیانێ رەخنێ لاواز دكەت و ل دویماهییێ ژی دەلیڤا خۆراستكرنێ بەرزە دكەتن، ب تایبەتی یێن د هژمارەكا بەرهەمێن توركی، فارسی و عەرەبی دا هاتین نڤیسین، ژ بلی یێن خۆمالی.

4) دویڤچوونا شینواران یا گرنگە؛ چونكی بەڵگەیێن زیندینە ل سەر راستییان و نابیت بھێنە پشتگوهـ هاڤێتن و جاران ڤەدیتنا ئێك پارچە شینواری رێرەوا دیرۆكی یا رویدانەكێ سەروبن دكەتن و ڤەكۆلین و تیۆران ژی دگوهۆریت، شینوار بەرهەمێ شارستانی، هزر و رەوشەنبیری یا مللەتانە، ب گۆتنەكا دی ئاستێ پێشكەفتنا وی مللەتی دیار دكەتن، و لایەنێن ڤەشارتی یێن دەستكەفت و سەروەریێن وان رۆھن و ئاشكرا دكەتن.

5) گرنگە، پێداچوونا نڤیسین و مەرەمێن ژێدەرێن كەلتۆرێ كوردی یێن تۆمار كری (خۆمالی و بیانی) بھێتە كرن؛ چونكی نڤیسەرێن وان پیلانگێڕییەكا نەخشەكێشای و هەتا یا بەرەلای ژی ل سەر كەلتۆرێ مە هەبوویە، كو هندەک جاران جهێ تڕانە پێکرنێیە و زارۆك ژی وەرناگرن، هەكە ب دروستی هاتنە ڤەگێڕان. بۆ نموونە: پشتی ژێدەرێن كوردی، باشترین ژێدەر یێن رۆژهەلاتناسانە، لێ وان ژی مەرەمێن سیاسی، ئایینی، ئەتنیكی و رەوشەنبیری…هتد هەبووینە و پتر ب فۆرمێ هینگێ ڤە مژویل بوون و پتر یێ بووری پێشكێش دكرن و ب نۆكەیا هینگێ ڤە گرێ نەددان، ئانكو رەهەندێن دەروونی ب تایبەتی دیار نەكرینە ژبلی یێن دیرۆكی، جڤاكی، هزری و رەوشەنبیری.

6) نابیت خواندنێن ئاركۆلۆژی و ئەنتروپۆلۆژی بھێنە پشتگوههاڤێتن؛ چونكی ستوینەكا كاریگەرە بۆ ڤەكۆلینا كەلتۆری.

 7) نابیت، ئەم وەكی عەرەب، تورك و فارسان، خواندنێن میتۆلۆژی و دیرۆكی تێكەل بكەین، كو ئێك ژ وان خالێن خڕەک هەلدگرت و یا دی زانستە. و هەتا خواندنێن دیرۆكێ وەكو زانست بۆ كەلتۆرێ كوردی پێدڤییە ب هویری بن، داكو:

ا-خودانەتییا خاپینۆكا كەلتۆری دروست نەبیت.

ب- قورخكرنا شرۆڤەكرنا دیرۆكا كەلتۆری نەمینیت.

8) چەند تەخێن هزرا كەسایەتی و ئایینی یێن خۆمالی و بیانی ل سەر تەخا دامەزرێنەرا كەلتۆرێ كوردی كەلەكە بووینه، لەوما؛ نابیت ئەم هەردو رێبازێن كەلتۆرێ میتۆلۆژی و رۆژهەلاتناسی ل سەر كەلتۆرێ كوردی پەیرەو نەكەین، بەلكو پێدڤییە نڤیسەرێن كورد رێبازێن زمانزانی و ئاركۆلۆژی (شینوارناسی و شیكارییا دەروونناسی) و ئەنترۆپۆلۆژی(مرۆڤناسی) پەیرەو بكەن. بۆچی؟

ا- داكو، ئەم بگەهینە كۆكا كەلتۆرێ كوردی (تەخا دامەزرێنەر).

ب- وەبەرهێنانا هزری تێدا بكەین.

ج- دیرۆكێ ژ میتۆلۆژییایێ جودا بكەین (هەروەكی موحەمەد ئەركوون كەلتۆری دبینیت وەكو كەرەستەكی، كو د شیاندایە بھێتە رەخنەكرن و پێداچوون تێدا بھێتەكرن، داكو هەر چ نەبیت كەلتۆرێ خۆڤەدزی دناڤ یێ كوردی دا بھێتە لادان).

نڤیسین و ڤەكۆلین ل دۆر كەلتۆرێ كوردی، مەیدانەكا زاخە بۆ ڤەكۆلینێن زانستی و داهێنانێ، نموونە:

1-گەلەك زانا و ستوینێن هزرا ئیسلامی و عەرەبی ل سەردەمێ ئیسلامێ كورد بوون و ل سەردەمێن دویڤدا ژی هەبوون و هزرەكا باش هەبوو ل دۆر زانين، زانست، ياسا و رێنمايێن دينى. ژ نەچاری و خۆبەخشانە ژی خزمەت كرن و هەر وان كەلتۆرێ مە ڤەگوهاستنە د ناڤ هزرا عەرەبی دا ب تایبەتی و هزرا دراوسێیاتییێ دا ب گشتی. د ئەنجام دا؛ پشكدار بوون د زەنگینكرنا رەوشەنبیرییا عەرەبی، توركی و فارسی دا و جارەكا دی كەلتۆرێ وان بەرەفرەهتر بوو و ئاسۆیێن نوی ب خۆ ڤە دیتن؛ چونكی پشكەكا مەزن ژ كەلتۆرێ كوردی بوویە سامانێ وان و هەمان پرۆسە بۆ فارس و تركان…هتد ژی دھێتە گۆتن.

2- ئێكەم جار د دیرۆكا مرۆڤایەتییێ دا، هزرا سۆسیالیزمێ د ناڤ كوردان دا سەرهلدایە! دەما هزرڤان و زانایێ ئایینی، مەزدەكێ كورد (467 – 528ز) مزگینیڤانی بۆ بنەمایێن وێ یێن مرۆڤایەتییێ كری، چەند چەرخان بەری فەیلەسۆفەكێ وەكی كارل ماركسی، کو وێ هزرێ وەكو زانست بنڤیست و پاشی ل ئێكەتییا سۆڤیەتا بەرێ بهێتە پراكتیزەكرن و نێزیكی 73 سالان(د ناڤبەرا 1917- 1990 دا) دۆم بکەت و نیڤەكا دنیایێ ڤەگریت.

سۆسیالیزما مەزدەكی، ب دو رێكان هاتە كرێت كرن:

ا- كراسەكێ بێرەوشتییێ كرنە بەر و وەسا دیاركرن، كو بانگخوازی بوو ژ بۆ هەڤپشكییا ب كۆم، ب تایبەتی د خودانەتییا سامان و ژنان دا، ئانكو زەڤی و زار ، رەز و باغ، مێرگ و چیمەن، كەلوپەل و كەرەستە و ئافرەت یێن هەمی مللەتینە.

ب- گۆتن: سۆسیالیستەكا دەستپێكی بوو و بنەمایێن زانستی نەبوون. نەخێر بەلكو؛ رهێن كویر یێن فەلسەفی و هزری هەبوون، و شاھ قوبادێ ئێكێ، ئەو كرە ئایینێ دەولەتێ لێ كەیخسرۆیێ ئێكێ مەزدەك كوشت و ئەڤ ئایینە ژ ناڤ بر. بۆ زانین هەتا نۆكە هندەك ژ پرەنسیبێن ڤی ئایینی د ناڤ كوردان دا د ساخن، لێ ب ئاوایەكێ سنووردار؛ چونكی ل گەل سرووشتێ جڤاكێ كوردی و ئایینێ ئیسلامێ ناگونجن، وەكی: شەڤ چرا، رۆژانێن نەورۆزێ، هندەك سترانێن بێ پەردە یێن فلكلۆری و گۆتنێن مەزنان…هتد.

3-سكیۆلاریزم و شارستانییەت ژی د ناڤ كوردان دا یا كەڤنە، ئەوا ل گوندا هەی ل باژێران نەبوو. ل سەردەمێ میرگەهێن كوردان بەرفرەهتر بوو ژ یا نۆكە، هینگێ ئافرەت دبوو شاهـ و میر، وێ حوكمڕانی دكر. پێدڤی گەلەك ب میناكان ناكەتن، لێ بۆ بیرئینان؛ كۆبابا شاهەكا سۆمەری بوو، ل بەری هینگێ خۆشیفرۆشەكا پەرستگەهێ بوو، ڤێجا دوڤەرێز ئافرەتێ ب مەزناهی رۆل گێرایە د دیرۆكا كوردان دا، وەكی زێرینا ئامێدی، خانزادا سۆران و قەدەمخێر..هتد، و ل سەر ئاستێ مللی ژی رۆلێ وێ هەبوویە، بۆ نموونە د سترانا فلكلۆری دا هاتییە: «تو ب خۆ كەی و ب خودێ كەی.» ئەڤە ژی نیشانێن دایكسالارییا جڤاكی یە و بەڵگەیە ل سەر هەبوونا خوداوەندا ژن، هەروەسا دایكا میرەكێ كورد سەرلەشكرێ عەرەبان دكوژت، دەما ئەردێ وان داگیر دكەت. د شەڕێ كەلها دمدم دا؛ كچ و ژنێن خانێ لەپزێرین و شۆرەشڤانێن وی سۆزدان؛ هەكە لەشكرێ كوردان شكەست، ل سەر دیوارێن كەلها دەمدم خۆ بهاڤێژن بنێ وی هەلەمیتی و د ژیانێ دا نەمینن! دیسان د شەڕێ عەمێ گۆزێ دا؛ دایكا وی، ب گۆتنێن خۆ شەڕی گەرم دكەت. هەروەسا ژنێن هۆزەكا كوردان كوڕ و زەلامێن خۆ دكوژن دەما هەڤالێن خۆ هێلاین و خۆ ژ شەڕی رزگار كرین. ئانكو، كەلتۆرێ كوردی ب هەمی تایێن خۆڤە یێ تژی نموونەیە ژ رۆلێ ئافرەتا كورد، وەكی: راستەوخۆ د شەڕان دا پشكداری  كرن و هەكە نەشیابان تلیلی ڤەددان و شەڕ گەرم دكرن، دیسان ب تنێ ل چۆل و چیایێن گوندان كار دكرن و زەلامان باوەرییەكا رەها ب بەرمالییا خۆ هەبوون، تا وی رادەی مێهڤان ب خودان دكرن هەتا مالخۆیێ وان ژ كاری هاتبا و ئەو نەریتە مایە ساخ هەتا ئەڤرۆ ژی، و ل شۆرەشێن ئیلوون و گولانێ ئەو نەریتە هەبوو، بۆ نموونە ل شەڤا گۆڤەندێ ل گوندەكێ كوردان پۆستەكێ نەپەنی و بلەز هەبوو و دڤیا گەهشتبا بەرپرسان ل چیای، هەلبەت گوند داگیر و دۆرپێچكری بوون و چاڤدێرییەكا توند د ناڤ كولانان دا هەبوو، كەسێ نەدشیا بزاڤەكێ بكەت ئەڤجا زاڤای و بویكێ دگەل رێكخستنێن كوردی پیلان دادنان، و زاڤای ئەو پۆست دگەهاندە شۆرەشڤانان ل چیای. بەلكو ئەو هەمی نموونە پشكەك بن ژ سڤیلاتی و سكیۆلاریزما سەرەتایی، لێ رهێن خۆ د هزرا كوردی دا هەبوون.

دەربارەی شارستانییەتێ؛ رهێن وێ ل دەڤ كوردان د كویرن، بۆ نموونە پاراستنا ژینگەهـ و گیانەوەران، كو هەتا نۆكە ل دەڤەرا بارزان یاسایەكا جڤاكی و ئایینی یە و د كەڤن دا چاندن و پاراستنا داران نەریتەكێ پیرۆزێ كوردان بوو. میناك دارا زەرەدەشتێ مەزن چاندی و هەتا نۆكە ژی یا ل باژێرێ یەزد ل ئیرانێ، ئەڤە ژ بلی پاراستنا ئاڤێ و ئەردی، كو یا رۆھن و ئاشكرایە. ژ لایەكێ دیڤە ل گەلەك دەڤەرێن كوردستانێ لوتكخانە(لیتكخانە) هەبوون، ئەو جھەك بوو وەكی یانێن جڤاكی یێن گەنجان و سەما و گۆڤەند تێدا دھاتە كرن، ھەروەسا زۆرخانە، كو یانەیێن وەرزشی بوون، مەیخانە ژی ب مشەیی ل كوردستانێ هەبوون. ل گەل هاتنا ئیسلامێ (لیتكخانە، زۆرخانە و مەیخانە) نەمان، یان ژی دشێین بێژین گەلەك كێم بوون.

هیڤییە، پشتی مە ئەو سێ نموونەیێن ژێگۆتی دیار كرین؛ پتر ب زانستی و ئەكادیمی پویتە و كار ل سەر كەلتۆرێ رەسەن بھێتە كرن. كەلتۆرێ ژەهركریێ خۆڤەدزی د ناڤ یێ كوردی دا و كەلتۆرێ هاتییە دزین، شێلاندن، زێدەكرنا روویێ خراب و ماندەلكرنا یێ باش… هتد بھێتە لادان و هەمی نڤیسەر داخواز كرینە سەروەریێن كوردان د ناڤ كەلتۆری دا ساخ بكەن و نفشێن داهاتی، كۆرە مەزن نەبن!

ژێدەر:

 1- میشال فوكو، حفریات المعرفة، ترجمة: سالم یفوت، pdf.

2- جورج طرابیشی، مذبحة التراث فێ الثقافة العربیة المعاصرة، pdf.

3- محمد عابد الجابري، نحن والتراث – قراءات معاصرة في تراثنا الفلسفي. pdf

4- الدكتور امبارك حامدی، التراث وإشكالية القطيعة في الفكر الحداثي المغاربي: بحث في مواقف الجابري وأركون والعروي، pdf.

5- عماري مصطفى، إسهامات «محمد أركون « لصياغة نظرية اجتماعية حديثة في التراث الإسلامي، مجلة آفاق لعلم الاجتماع، . 2017-12-31

6- د. نايلة أبي نادر، محمد أركون والتراث، مجلة العربي، العدد 695 .

 7-بيار روباري، التراث الكردي ومصيره، صوت كوردستان: https://sotkurdistan.net/2021/04/20/

8- جيار كوران، جذرية الطقس الأنثوي في التراث الكوردي: https://ara.yekiti-media.org/